ساخت» (و الزمها أشباحها). [1] مفسّران نهج البلاغه دو تفسير متفاوت براى اين جمله بيان كرده‌اند. جمعى مانند «ابن ابى الحديد» معتقدند كه جمله فوق اشاره به آن است كه خداوند اين غرايز را ثابت و پابرجا در موجودات قرار داده است (بنا بر اين ضمير «الزمها» به غرايز بر مى‌گردد) در نتيجه جمله مزبور تأكيدى است بر ثابت بودن غرايز موجودات.

ولى بعضى ديگر گفته‌اند كه منظور وجود تشخّصات ويژه براى هر موجودى است، يعنى خداوند به هر موجودى ويژگيهايى داد و بعد از آن كه در علم خداوند جنبه كليّت داشتند، در خارج به صورت جزئيّات و اشخاص در آمدند (بنا بر اين تفسير، ضمير الزمها» به اشيا بر مى‌گردد) بعضى نيز هر دو تفسير را به صورت دو احتمال ذكر كرده‌اند.

ولى از آنجا كه در تفسير اوّل هماهنگى ضميرها محفوظ نيست و بعلاوه جمله جنبه تأكيد پيدا مى‌كند نه بيان مطلب تازه، به نظر مى‌رسد تفسير دوّم صحيح‌تر است.

توضيح اين كه: خداوند به هر موجودى دو گونه ويژگى داد. ويژگيهايى كه در درون ذات آنهاست كه امام (ع) از آن تعبير به غرايز فرمود و ويژگيهايى كه در جنبه‌هاى ظاهرى و خصوصياتى مانند زمان و مكان و ساير جزييات است و از آن تعبير به‌ «الزمها أشباحها» فرمود و به اين ترتيب مطابق حكمت بالغه‌اش براى هر موجودى ويژگيهاى درونى و برونى مقرّر فرمود تا هر يك از موجودات وظيفه خاصّ خود را انجام دهند و از موجودات ديگر شناخته شوند.

[1] «اشباح» جمع «شبح»- طبق تصريح بسيارى از ارباب لغت- در اصل به معناى شخص است و به معناى چيزى كه آشكار و نمايان و ظاهر مى‌شود نيز آمده است و اين كه در استعمالات امروز به موجود نيمه پيدا، كه ناگهان نمايان مى‌شود «شبح» مى‌گويند به همين مناسبت است.