«با وجود اينها مطالبى كه ذكر كرديم جزو حالات نادر است‌ «و اين اعتقاد كهن كه «دين» نمودى است كه عموم افراد بشر را شامل مى‌شود با حقيقت موافق است»؛ اين قضيّه در نظر شخص فيلسوف يكى از قضاياى اساسى تاريخ و روانشناسى به شمار مى‌رود».

سپس اضافه مى‌كند:

«دين از قديم الايّام همواره با تاريخ بشر همراه بوده است ... و تقوايى است كه به هيچ وجه از دل انسان زدوده نمى‌شود». [1]

اين سوابق كهن، از نظر روانشناسان دليل روشنى بر اصالت‌ «حسّ مذهبى» در ميان احساسات و غرايز انسانى محسوب مى‌گردد.

«تانگى دو كنتن» مى‌گويد: «حسّ دينى يكى از عناصر اوّليه، ثابت و طبيعى روح انسانى است». [2]

بديهى است در آن زمان كه سطح افكار انسانها كوتاه و دانش و علوم، پيشرفت قابل ملاحظه‌اى نكرده بود، اين احساس درونى (حسّ دينى) به گونه‌اى باور نكردنى با خرافات آميخته شد ولى به تدريج با پيشرفت علوم از يك سو، و تعليمات و تلاش‌هاى پى‌گير پيامبران الهى از سوى ديگر اين حس از لوث خرافات پاك شده و اصالت وخلوص خود را باز يافت.

امواج ضدّ مذهبى در قرون اخير

با اين حال حق داريم تعجب كنيم كه چرا در قرون اخير-

[1]. تاريخ ويل دورانت جلد اوّل، صفحه 88 و 89.

[2]. حس دينى يا بعد چهارم روح انسانى، صفحه 1.