معاصر خود قرار گرفت، بايد بدانيم كه اعجازى به وقوع پيوسته است.

مثال سوم: گرچه انسان، موجود با اراده‌اى است، ولى به طور كلّى نمى‌تواند خود را از چنگال محيط و رنگ آن برهاند و خواه ناخواه در قسمتى از تفكّرات، آداب و عادات، مغلوب محيط زندگى خود شده و همرنگ آن مى‌شود.

به عبارت ديگر، محيط زندگى يكى از عوامل سه گانه تكوين شخصيّت انسانى است‌ [1] و انسان، خواه ناخواه- طبق سنن و جريان‌هاى عادى طبيعى- تا حدودى تابع محيط مى‌باشد.

بديهى است كه افراد در اثر اختلافى كه در نيروى اراده، دانش و بينش دارند، انفعال و تأثير آنان از محيط، با يكديگر متفاوت است. افراد دانشمند و بااراده، نسبت به ديگران كمتر همرنگ محيط مى‌شوند، ولى صحبت اينجاست كه در اصل تأثير و رنگ پذيرى از محيط زندگى، همه مشتركند. اين مطلب طبق موازين عادى و مادّى قابل انكار نيست؛ حتّى بعضى در اين قسمت به اندازه‌اى افراط كرده‌اند كه افكار انسان را به طور كلّى، انعكاسى از وضع محيط زندگى مادّى او دانسته‌اند.

اكنون ملاحظه كنيد كه اگر يك فرد درس نخوانده، كه قابليّت تأثيرپذيرى وى از محيط، بيشتر از ديگران است، در ميان اجتماع فاسد و عقب مانده‌اى، كه ظلمت جهل، بت پرستى و رذائل اخلاقى، آن را از هر طرف احاطه كرده است، مدّت چهل سال زندگى كند و ولادت و پرورش وى در همان محيط، از همان نژاد و در ميان همان افراد باشد و از روزى كه چشم به جهان گشوده از محيط خود جز شرك، بت پرستى و انواع مفاسد چيز ديگرى نديده باشد، ولى با وجود همه اينها بر خلاف جريان مادّى و سنن طبيعى، نه تنها خود كوچك‌ترين رنگى از اين محيط نگرفته و تحت تأثير واقع نشده بلكه مشاهده مى‌كنيم كه محيط را دگرگون ساخته و آن را به رنگ شخصيّت خويش و تابع افكار و معتقدات نوين خود درآورده است و

[1]. عوامل سه گانه تكوين شخصيّت انسان عبارت است از: توارث، محيط و تربيت.