اشكال مختلف تعويض سند

تعويض سند، به دو شكل مختلف، قابل تصوير است كه اجمال آن به شرح زير مى‌آيد:

شكل اوّل. تعويض سند، در مواردى كه خودِ شيخ طوسى رحمه الله به كتاب يا راوى‌اى، اسناد مختلف دارد.

شكل دوم. تعويض سند، در مواردى كه سند شيخ طوسى، به صورت كامل براى كتاب ديگر، مفيد است.

شكل اوّل. تعويض بخش نخستين سند

اين نوع از تعويض سند، با وجود سه شرط زير، امكانپذير است:

الف. وجود راوى ضعيف در بخش نخست سند. سبب ضعف راوى، مى‌تواند مجهول بودن، عدم ثبوت توثيق، اتّفاق بر ضعف و يا هر مورد ديگرى باشد.

ب. وجود راوى ثقه در همان سند، به طورى كه جايگاه وى در سند نسبت به معصوم، از جايگاه راوى ضعيف، نزديك‌تر باشد.

به عبارت ديگر، راوى ضعيف، با همان سند، از ثقه روايت كند (چه بى‌واسطه و چه باواسطه). و موثّق بودن واسطه شرط نيست؛ بلكه شرط اصلى، آن است كه در سند، جايگاه راوى ثقه، بالاتر از جايگاه راوى ضعيف باشد.

ج. وجود سندى صحيح به تمام كتاب‌ها و روايت‌هاى آن ثقه؛ همانند آنچه شيخ طوسى رحمه الله در الفهرست، در ابتداى برخى از طرق و اسناد صحيح، آورده است: «أخبرنا بجميع كتبه و رواياته فلان، عن فلان».

هر زمان كه اين شروط سه‌گانه فراهم آيند، اين شكل از تعويض، ممكن خواهد بود، بدين گونه كه بخش نخست سند- كه داراى ضعف است و پس از آن، راوى ثقه قرار دارد- به سند صحيحى براى همه كتاب‌ها و روايت‌هاى آن ثقه، تبديل مى‌شود.