روست كه شاگردان بسيارى از مذاهب مختلف، از درس شيخ طوسى استفاده نموده‌اند. در بغداد، سيصد نفر از مذاهب مختلف، در شمار شاگردان شيخ طوسى ذكر گرديده‌اند.[1] پس از وفات شيخ مفيد در سال 413 ق، رهبرىِ شيعيان امامى‌مذهب به سيّد مرتضى علم الهدى (413- 436 ق) رسيد. او برجسته‌ترين شاگرد شيخ مفيد بود.

سيّد مرتضى دو امتياز ويژه داشت كه او را از ديگران متمايز مى‌ساخت:

يكى، دارا بودن جايگاه اجتماعى در بين مردم و دولت. وى نقابت (سرپرستى) سادات را به عهده داشت،[2] همچنان كه رهبرى حج، سرپرستى ديوان مظالم‌[3] و منصب قاضى القضات‌[4] را بر عهده داشت.

و ديگرى، دارا بودن توان علمى بالا. توان علمى وى به گونه‌اى بوده كه معاصرانش تصريح كرده‌اند كه: هيچ كس در ادب و فضل و علم به پاى او نمى‌رسيد.[5] از جمله كارهاى سيّد مرتضى اين بود كه براى شاگردانش به نسبت تحصيلاتشان، حقوق ماهانه تعيين كرده بود.[6] شيخ طوسى در عصر شاگردى‌اش نزد سيّد مرتضى، كتاب تلخيص الشافى را- كه انتخاب و ساده‌سازى كتاب سيّد مرتضى به نام الشافى‌[7] بود تأليف نمود. شيخ طوسى اين كتاب را در سال 432 ق به اتمام رساند.

شيخ طوسى رحمه الله كتاب الرجال و كتاب الفهرست را نيز در عصر سيّد مرتضى تأليف نموده است؛ چرا كه در كتاب الرجال در شرح حال سيّد مرتضى با تعبيرات: «أدام اللَّه‌

[1]. الكنى والألقاب، ج 2، ص 363؛ الفوائد الرضويّة، ص 472

[2]. تاريخ بغداد، ج 11، ص 402

[3]. مستدرك وسائل الشيعة، ج 3، ص 219

[4]. مستدرك وسائل الشيعة، ج 3، ص 219

[5]. رجال الطوسى، ص 434( ش 6309)؛ رجال النجاشى، ص 270( ش 708)

[6]. الدرجات الرفيعة، ص 460؛ لؤلؤة البحرين، ص 217

[7]. سيّد مرتضى، اين كتاب را در ردّ كتاب المغنى عبد الجبّار بن احمد در مسائل امامت نگاشت