- أقول» و «قوله- قوله» در كتاب‌هاى حاشيه‌نويسى، بيانگر همين مطلب است.

در قرن دهم و يازدهم هجرى، فعّاليت‌هاى گسترده‌اى در حاشيه‌نويسى بر كتب حديثى شيعه و كتب رجالى شكل گرفت و به نظر مى‌رسد اوّلين پژوهش حديثى در اين دوره نيز حاشيه‌نويسى بوده باشد؛ چرا كه صاحب روضات الجنات مى‌نويسد:

در حوزه احكام شرعى، اوّلين كسى كه در زمان صفويه كتاب نوشت، حسين شرف‌الدين اردبيلى است و از آثار او مى‌توان شرح بر «نهج‌البلاغة» به درخواست شاه اسماعيل اوّل و حاشيه بر «تهذيب الأحكام» شيخ طوسى (م 460 ق) را نام برد كه هر دو به زبان فارسى بوده است.[1] حواشى نگاشته شده در اين دوره، يا بر آثار نوشته شده پيشينيان، نظير الصحيفة السجّادية (9 حاشيه)، كتب اربعه (48 حاشيه) و كتب رجالى (10 حاشيه) است و يا بر آثار نگاشته شده در همين عصر، نظير: الوافى و كتاب‌هاى رجالى اين عصر. براى معرّفى، آن دسته از حواشى‌اى را كه نسخه‌هاى آنها در كتاب‌خانه‌ها و مراكز علمى موجود است، توضيح داده‌ايم و بقيه حواشى را از كتاب الذريعة به طور اجمال آورده‌ايم.[2]

[1]. روضات الجنّات، ج 2، ص 319؛ الهجرة العاملية إلى ايران، ص 183.

[2]. در اين جا برخى حاشيه‌نويسان اين دوره، به اجمال معرّفى مى‌شوند:

حواشى بر الكافى:

1. ابراهيم بن فقيه كاظمى( ق 10)، 2. نورالدين على بن ابى الحسن عاملى( م 1068 ق)( حواشى پراكنده بر اصول و فروع)، 3. زين الدين ابوالحسن على بن شيخ حسن( اجازه از پدرش در 990 ق)، 4. على صغير بن شيخ زين الدين( پايان 1085 ق)( باب توحيد از قسم اصول)، 5. محمّد بن حسن زين الدين( م 1030 ق)، 6. على كبير بن محمّد بن حسن بن زين الدين( م 1104 ق)( كتاب عقل و علم)، 7. بدرالدين احمد انصارى عاملى، شاگرد شيخ بهايى( اصول)، 8. قاسم بن محمّد بن جواد كاظمى( م بعد از 1100 ق)، 9. محمّد امين استرآبادى( م 1036 ق) به صورت ناقص، 10. محمّد باقر مجلسى( م 1111 ق)( اصول)( الذريعة، ج 6، ص 180- 184).