علّامه مجلسى، با استفاده از تسلّط شگفت‌انگيز خود بر لغت و كتاب‌هاى غريب الحديث و نيز موارد استعمال آن واژه در احاديث ديگر، توانسته است تفسير حديث با حديث به دست دهد.[1] از ديگر فعّالان در حوزه غريب الحديث، سيّد نعمة اللَّه جزائرى (م 1112 ق) است. وى اخبار و احاديثى را كه به نظرش غريب مى‌آمده، در كتاب غرائب الأخبار و نوادر الآثار گردآورى نموده‌[2] و آنچه احتياج به توضيح داشته با عناوين «بيان» و «ايضاح» به توضيح آن پرداخته است.

حاشيه‌نويسى‌

از ابتداى قرن دهم هجرى، حركتى علمى در جهت شرح، حاشيه و تعليقه‌نويسى‌[3] بر كتب اربعه به وجود آمد و آثار زيادى در اين باره فراهم آمد.

آقا بزرگ تهرانى، در مقايسه حاشيه‌نويسى قبل و بعد از اين دوره به لحاظ كمّى و كيفى مى‌نويسد:

كتابت حواشى، قبل از قرن دهم هجرى، منحصر در كشف بعضى پيچيدگى‌ها و شرح عبارات مشكل متن بود. چيزى كه اين دوره را نسبت به دوره بعد آن ممتاز مى‌ساخت، اين بود كه متن را به همراه تعليقه مى‌آوردند؛ امّا در عهد صفوى و قاجار، هم بر تعداد حواشى افزوده شد، و هم عبارات مشكل و پيچيده‌اى در آن راه يافت؛ چرا كه متن را به هنگام تعليقه‌نويسى نمى‌آوردند.[4] نويسنده، آرا و نظريّات خود را در قالب «حاشيه» ارائه مى‌داد و عبارت‌هاى «قال‌

[1]. مجلّه علوم الحديث، ش 13، ص 103.

[2]. الذريعة، ج 16، ص 29؛ فهرست نسخ خطّى كتاب‌خانه آية اللَّه مرعشى، ج 10، ص 188.

[3]. بنا بر گفته صاحب الذريعة، بين تعليقه و حاشيه، تفاوت چندانى وجود ندارد؛ ولى در اصطلاح عامّه، تعليقه‌اختصاص به علوم عقلى و حاشيه، اختصاص به غير آن دارد( الذريعة، ج 6، ص 7).

[4]. همان جا.