همكاران علّامه مجلسى در تأليف «بحار الأنوار»

تأليف كتاب بزرگى همچون بحار الأنوار، حقيقتاً از عهده يك نفر خارج بوده و لازم مى‌نمود عدّه‌اى او را يارى نمايند. علّامه مجلسى، گروهى از شاگردان برجسته خود را براى به انجام رساندن اين مهم به خدمت گرفته بود[1] شيوه كار آنها به اين شكل بوده است كه علّامه مجلسى، عنوان هر باب و نشانى روايات مربوط به آنها را مشخّص مى‌نموده و شاگردان، احاديث را جمع كرده، ذيل اين عناوين، يادداشت مى‌كردند ...

و گاهى علّامه مجلسى، عنوان باب‌ها و رمز مصادر حديث و تفسير آيات و شرح الفاظ حديث را مى‌نوشته؛ امّا متن احاديث، توسط شاگردان ايشان نوشته شده است.[2] گاهى نيز بر عكس است؛ يعنى آيات هر بابى را علّامه مجلسى مى‌نوشته؛ امّا تفسير آن به خطّ شاگردان ايشان و برخى نسخه‌ها نيز بر عكس اين نسخ است؛ يعنى آيات به خطّ شاگردان است، ولى تفسير آن به خطّ علّامه مجلسى است.

از اين جا معلوم مى‌شود كه تنها كمك شاگردان، براى نسخه‌نويسى از روى بحار بوده است‌[3] به هر حال، در بالاى هر صفحه پاورقى، نخست، عنوان بحث را نوشته و آن صفحه را سفيد مى‌گذاردند و هرگاه حديثى مربوط به آن عنوان يافت مى‌شد، ذيل آن برگه يادداشت مى‌كردند. پس از نقل حديث، مقدارى ذيل آن را سفيد مى‌گذاردند تا شرح و تفسير حديث را يادداشت كنند، همان گونه كه مصحّح بحار الأنوار در ذيل يك پاورقى گفته است:

اين جاى كتاب، حدود يك صفحه سفيد است و علّت آن اين است كه عمر شريف علّامه مجلسى، كفاف نداد كه تمام مجلّدات بحار الأنوار را پاك‌نويس كرده، تمام احاديث مشكل را توضيح و تفسير نمايد.[4]

[1]. آشنايى با بحار الأنوار، ص 213؛ علم الحديث، ص 89.

[2]. آشنايى با بحار الأنوار، ص 213- 214.

[3]. بحار الأنوار، ج 71، مقدّمه محمدباقر بهبودى؛ آشنايى با بحار الأنوار، ص 215.

[4]. بحار الأنوار، ج 1، ص 77، 236- 237، 241 و 268؛ آشنايى با بحار الأنوار، ص 215.