نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 3916
كاتبان وحي
كاتبان وحي
(نويسندگان وحى در عصر پيامبر (ص) )
براى صيانت از قرآن علاوه بر حفظ آن در
سينهها، از طريق کتابت نيز اقداماتى در زمان پيامبر اکرم (ص) انجام گرفت تا نوشتن،
پشتيبان حفظ باشد و حفظ، ياور نقش و لفظ. پيغمبر اکرم (ص) به تدريج افراد قادر بر نوشتن
را براى کتابت وحى انتخاب و کسانى را که در اين زمينه کمبود داشتند به آموختن تشويق
کرد؛ اما مسلماً افرادى نيز بدون گزينش پيامبر (ص) از روى علاقه شخصى يا اغراض ديگر،
قرآن را مىنوشتند. بهاين ترتيب، نويسندگان وحى در زمان رسول اکرم (ص) قرآن را روى
قطعات سنگ، استخوان، ليف خرما، پوست و بر هر چيز قابل نوشتن مىنوشتند.
با اينکه کاتبان وحى از برگزيدگان اصحاب
بودند، اما پيامبر اکرم (ص) نظارت دقيقى بر کار آنان داشت و پس از املاى وحى موظف بودند
نوشتههاى خود را بر پيامبر (ص) بخوانند تا اگر اشکالى در آن رخ داده بود رفع شود.
درباره کاتبان وحى و شمار ايشان اختلاف نظر بسيار است؛ تعداد آنها را 10 تا 45 نفر
ذکر کردهاند. روايات نشان مىدهد پنج تن از کاتبان وحى (على بن ابىطالب (ع) ، ابىّ
بن کعب، زيد بن ثابت، عبدالله بن مسعود و معاذ بن جبل) بهخاطر ملازمت بيشتر با رسول
خدا (ص) موقعيت و مقام برجستهاى در امر کتابت وحى و جمع و تکميل قرآن داشتنند.
نويسندگان وحى از جهت دقت، تبحر، تدين
و همراهى با پيامبر (ص) در يک سطح نبودند. از ميان آنها شخصى مانند عبدالله بن سعد
بن ابىسرح مرتدّ شد و روز فتح مکه دوباره اسلام آورد. اسامى عدهاى در کتابهاى تاريخى
روى اغراض سياسى به کاتبان وحى افزوده شد؛ در حالى که اگر کتابت هم کردهاند، کتابت
نامه و رساله بوده است نه وحى؛ مانند معاويه که در سال 10 ق اسلام آورد که تقريباً
دوره نزول وحى رو به پايان بود و به قول عباس محمود عقاد در کتاب ابوالشهداء حتى يک
کلمه وحى آسمانى براى پيامبر (ص) ننوشت. به هر حال، اسامى ذيل به عنوان کاتبان وحى
در کتابها ديده ميشود:
نويسندگان دوره مکه:
1. اميرمؤمنان على (ع) ؛
2. شُرَحبيل بن حسنه (م 18 ق) ؛
3. عبدالله بن سعد بن ابىسرح قرشى (م
37 ق) ؛
4. خالد بن سعيد بن عاص (م 13يا 14 ق)
؛
5. سعد بن ابىوقّاص (م 55 ق) ؛
6. عامر بن فُهَيره (م 4 ق) ؛
7. علاء بن حضرمى (م 21ق) ؛
8. معيقب بن ابىفاطمه (م 40ق) ؛
9. ارقم بن ابىالارقم (م 11ق) ؛
10. حاطب بن عمرو (م 30ق) ؛
11. مصعب بن عمير (شهادت: 3 ق) ؛
12. عبدالله بن جحش (شهادت: 3 ق) ؛
13. جهم بن قيس؛
14. سالم مولى ابىحديفه (م 12 ق) ؛
15. طلحه (م 36 ق) ؛
16. زبير (م 36 ق) ؛
17. حاطب بن ابىبلتعه (م 30 ق) ؛
در مدينه، نوشتن وحى را بيشتر اُبَيّ
بن کعب انجام ميداد و بعد که زيد بن ثابت آموخته تر و ورزيده تر گرديد و کتابت را
نزد اسيران بدر تکميل کرد، او بيشتر در محضر نبيّ (ص) حضور مييافت. کسانى که بعد به
اين جمع افزوده شدند عبارتند از:
1. عبدالله بن رواحه (م 8ق) ؛
2. ثابت بن قيس (م 12 ق) ؛
3. حنظلة بن ربيع (م 45 ق) ؛
4. حذيفة بن يمان (م 36 ق) ؛
5. علاء بن عقبه؛
6. جُهَيم بن صلت؛
7. عبدالله بن زيد (م 63ق) ؛
8. محمد بن مَسلَمه (م 43) ؛
9. حنظلة بن ابىعامر (م 3ق) ؛
10. عبدالله بن ابىّ بنسلول؛
11. قيس بن سکن (ابو زيد انصاري) ؛
12. عقبة بن عامر (م 58 ق) ؛
13. معاذ بن جبل (م 18 ق) ؛
14. ابوايوب انصارى (م 52ق) ؛
15. مغيرة بن شعبه (م 50 ق) ؛
عده ديگرى نيز بعدها (از سال هفتم هجري)
بهاين گروه افزوده شدند:
1. ابان بن سعيد بن عاص (م 13 ق) ؛
2. عمرو بن عاص (م 43 ق) ؛
3. خالد بن وليد (م 21ق) .
گفته شده از سال هشتم هجرى (بعد از فتح
مکه) ابوسفيان (م 31 ق) ، دو پسرش معاويه و يزيد، عبدالله بن ابى ارقم (م 44ق) و حويطب
بن عبدالعزى (م 54 ق) نيز در اين جمع بودهاند.
البته از ميان کاتبان وحي، عدهاى چون
على (ع) ، عثمان، اُبَيّ، زيد بن ثابت، ابوموسي اشعري، مصعب بن عمير و حنظلة بن الربيع
به دعوت رسول خدا کتابت ميکردند، و عده ديگر ظاهراً از روى علاقه شخصى و عشق به ثبت
وحى و داشتن نوشتهاى از قرآن براى کمک به حفظ آن، آيات را مينوشتند.
[1]ابن ابي داود، عبد الله بن سليمان ،
230 - 316ق.;كتاب المصاحف;صفحه 30
[2]زنجاني ، ابو عبد الله بن نصر الله ،
1309 - 1360ق.;تاريخ القرآن;صفحه 91
[3]عاملي ، جعفر مرتضي ، 1944 -;حقايق هامة
حول القرآن الكريم;صفحه 76
[4]اشيقر،محمدعلي;لمحات من تاريخ القرآن;صفحه
114
[5]حمد،غانم قدوري;رسم المصحف دراسة لغويه
تاريخيه;صفحه 95
[6]شاهين ، عبد الصبور;تاريخ القرآن;صفحه
53
[7]زرقاني ، محمد عبد العظيم ، 1948- م.;مناهل
العرفان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 246
[8]راميار ، محمود ، 1301 - 1363;تاريخ قرآن;صفحه
(261-269)
[9]خرمشاهي ، بهاء الدين ، 1324 -;دانش نامه
قرآن وقرآن پژوهى;جلد2;صفحه 1788
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 3916