مصنوعات خود محيط و مسلط مى باشد.

عقل و خرد در اين باره مى گويد: نظام هر ورقى از اوراق هستى، هر برگى از گياهان، هر اتمى از اتم هاى بى شمار، هر ذره اى از ذرات وجود انسان، هر سلولى از سلول هاى جانداران، هر سياره اى از سيارات آسمان، گواهى مى دهند كه آفريدگار آنها از تمام خصوصيات وجودى آنها آگاه است و هرگز بدون آگاهى كامل، از رازهاى درونى و برونى يك مصنوع، نمى توان آن را با اين نظم شگفت انگيز آفريد. آيا مى توان گفت سازنده يك هواپيما، از قسمت هاى علمى و فنى آن بى خبر است، يا نويسنده يك دوره دائرة المعارف از محتويات آن اطلاع ندارد؟

قرآن اين حقيقت علمى را با لطيف ترين بيان توضيح داده و مى فرمايد:

(أَلا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ).[1]

«آيا او از اوضاع مخلوق و مصنوع خود آگاه نيست، در حالى كه اوست باريك بين و آگاه».

بار ديگر برگرديم مسأله را از راه ديگر مورد بررسى قرار دهيم: حقيقت علم و آگاهى از چيزى جز حضور آن نزد شخص آگاه چيز ديگرى نيست، چنان كه حقيقت جهل و ناآگاهى نيز جز غيبت و پنهانى شىء از انسان، معناى ديگرى ندارد.

البته حضور يك شىء نزد انسان بر دو نوع است: گاهى وجود خارجى شىء نزد انسان نيست، امّا تصويرى از آن نزد او حاضر است; مثلاً افرادى كه به زيارت خانه خدا رفته اند و الآن فرسنگ ها از آن فاصله گرفته اند هر موقع بخواهند مى توانند از طريق تصوير ذهنى كعبه، به آن نقطه توجه پيدا كنند.

گاهى خود شىء خارجى، بدون وساطت تصويرى در نزد ما (روح) حاضر