مسلمانان پس از در گذشت پيامبر، گرفتار گروهى شدند كه در لباس تقيّد به دين و التزام به ظواهر، چنين افكارى را وارد حوزه اسلام كردند، و هر نوع تعقل و جهش فكرى را كفر و زندقه خواندند.

گذشته از سطحى نگرى بر آيات معارف، ساده لوحانى بودند كه گفتار هر ناقل حديثى را پذيرفتند، هر چند در گذشته «حبر» يهودان[1] و «راهب» مسيحيان[2] به شمار ميرفت.

جمود فكرى و تمسك به ظواهر «تصورى» و گزينش معانى مفردات آيه و روايت، آفتى بود كه دامنگير جهان اسلام گرديد، و به جاى اينكه معانى مفردات و ظاهر تصورى را فداى مفاد جملى آيه و ظهور تصديقى آن سازند، بر خلاف آن رفتار كردند. بخواست خداوند، در فصل نقل عقائد اهل حديث كه نخستين فرقه اسلامى به شمار ميروند، به تشريح اين مطلب خواهيم پرداخت.

خوارج و مرجئه هر دو از اين نقطه منشعب ميشوند. زيرا پيدايش اين دو گروه، جز انحراف فكرى و كج انديشى در معارف كتاب و سنت علت ديگرى نداشته است.

در اينجا نخست به فلسفه پيدايش گروه خوارج، و سپس به بيان علت پيدايش مرجئه ميپردازيم.

عثمان بن عفان، پس از در گذشت عمر، زمام امور را به تصويب شورائى كه خليفه پيشين، اعضاء آن را تعيين كرده بود به دست گرفت. وى استانداران و فرمانداران را از اعضاء بيت اموى كه خود نيز شاخهاى از آن بود، برگزيد. بد رفتارى آنان با امت اسلامى از يك طرف، و اعتراض و انتقاد ياران پيامبر و ديگر