ساخته اند تا از موقعيت اجتماعى او بكاهند ما در اينجا گفتارى را كه متكلّم و فقيه نامدار شيعه، شيخ مفيد در مورد نادرستى اين نسبت آورده است، يادآور مى شويم:

وى مى گويد: «خداوند بزرگ به همه موجودات قبل از پيدايش آنها عالم و آگاه است و چيزى در آسمان و زمين بر خدا پوشيده نيست دلايل عقلى و آيات قرآنى و احاديث متواتره از خاندان پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) بر اين مطلب گواهى مى دهد و همه دانشمندان اماميه بر آن اتّفاق دارند و از نظر ما آنچه معتزله به هشام بن حكم نسبت داده اند صحيح نبوده و اتهامى بيش نيست و دگران نيز اشتباهاً در اين سخن از آنان پيروى كرده اند و سخنان عالمانه و متين و ى در وى در مباحث امامت و غير آن بر خلاف اين قبيل نسبتها گواهى مى دهد».[1]

پاسخى از محقق طوسى

پاسخ منطقى همان است كه مطرح گرديد ولى در اينجا محقق طوسى پاسخ ديگرى را يادآور شده است كه در عبارات متكلّمان به آن «تابعيت علم و متبوعيت معلوم» مى گويند و محقق طوسى در دو مورد اين پاسخ را يادآور شده و در هر دو مورد عبارت او بسيار كوتاه و فشرده است.

وى در همين بحث در پاسخ اشكال اشاعره مى گويد:

«وَالْعِلْمُ تابِعٌ»[2] و در بحث علم و بيان ماهيت آن چنين مى گويد: «وهو تابع بمعنى أصالة موازنة في التطابق»[3] و مقصود از اين دو جمله اين است كه