مى زند:1. ممتنع و محال، 2. واجب و حتمى، و چيزى كه از دائره امتناع و وجوب بيرون نباشد، فعل اختيارى نخواهد بود در نتيجه چيزى كه دامنگير قائلان به «خلق اعمال» شده بود، دامنگير مخالفان اين اصل نيز خواهد بود هر چند نه از جهت خلقت اعمال بلكه از جهت علم پيشين خدا كه به افعال انسان رنگ امتناع يا وجوب مى بخشد».[1]

اين شبهه در نظر فخر رازى به اندازه اى استوار و پا برجا بوده است كه گفته است:

«اگر همه خردمندان جهان دور هم گرد آيند، نمى توانند بر اين استدلال خرده بگيرند مگر اين كه مذهب هشام بن حكم شيعى را برگزينند كه وى منكر علم پيشين خدا مى باشد».[2]

نقد و بررسى

براى بررسى اين استدلال و پاسخ به ان، مطالب ذيل را يادآور مى شويم:

1.هر انسانى از نهاد و فطرت خويش، اختيار و آزادى خود را درك مى نمايد و هيچ گونه اجبار و اضطرارى در كارهاى خود احساس نمى كند و هر چه از اين شبهات هم براى او تقرير شود، دريافته هاى فطرى خود ترديد نكرده و آزادنه در شئون مختلف زندگى خود، تصميم گيرى مى كند آنان كه خود را در