تا قرن چهاردهم، تب جبر، محيط هاى اسلامى را فرا گرفته و مكتب اشعرى بى چون و چرا مورد تأييد دانشمندان اهل سنت بود.

استاد فقيد مصر عبده و نظريه جبر

نخستين كسى كه اين سدّ را شكست و مذهب اختيار را در محيط اهل سنّت عنوان كرد و از آن جانبدارى نمود، استاد فقيد، شيخ محمد عبده(1323ـ1266) بود كه در رساله توحيد خود آشكارا با عقيده جبر مخالفت نمود و آن را مخالف با نداى فطرت و درك خرد و شرايع آسمانى دانست، در اينجا به ترجمه گفتارى از وى مى پردازيم:

«خرد همان طور كه بر وجود انسان گواهى مى دهد، همچنان درك مى كند كه او در كارهاى خود نيز مختار و آزاد است، او نتيجه كارهاى خود را مى سنجد، و با اراده خود نقشه آنها را مى ريزد، آنگاه با قدرت خود، آن را ايجاد مى نمايد و انكار اين مطلب مساوى با انكار وجود اوست...

شرايع آسمانى و تكاليف دينى، بر پايه اختيار استوار است... مسأله احاطه علم و اراده مسأله اى است غامض و عقول افراد، به واقعيت آن نائل نمى گردد و هرگز نمى توان به خاطر اين مسأله مشكل از يك اصل بديهى كه همان اختيار انسان است، دست برداشت... مسلمانان و مسيحيان در اين باره، سخنان زيادى گفته اند، آنان به سه فرقه تقسيم شده اند:

1. كسانى كه انسان را نسبت به كارهاى خود مستقل مطلق تصور كرده و اين يك نوع غرور است.

2. كسانى كه طرفدار جبر بوده، علم و اراده خدا را بر همه چيز حاكم مى دانند.