3. اصلاً اشكال فوق (ضرورت و قطعيت با اختيار منافات دارد) پس از مقايسه معلول با علت تامه مطرح مى شود نه با برخى از اجزاء علت آن و به همين خاطر گروهى از متكلمان كه آن را با مختار بودن خدا ناسازگار مى دانسته اند، به كلى از قبول آن امتناع نموده اند.

2. انكار جبر علّى و معلولى

پاسخ ديگر از مسأله جبر علّى، انكار اصل ضرورت و جبر على و معلولى در كل پديده هاى امكانى و يا در خصوص كارهاى انسان مى باشد اين راه در گذشته از طرف گروهى از متكلمان اسلامى و در دوره هاى اخير از جانب برخى روانشناسان مطرح گرديده است[1] و اخيراً از طرف برخى صاحب نظران مورد تأييد واقع شده است.

اينك براى روشن شدن مطلب فشرده اى از آنچه دو تن[2] از اين گروه در اين باره بيان نموده اند را تحت عناوين چند مورد ارزيابى و نقد قرار مى دهيم:

الف: ماهيت و منشأ اختيار

«نظارت و تسلط كم بر دو نيروى مقاومت درونى و عوامل مكانيكى ديگر كه انگيزه هاى كار مى باشند منشأ كارهاى اختيارى است».[3]

«من» علاوه بر وجود واقعى خود بر تمام غرائز يا اغلب آنها مى تواند