بدرخانی ، خاندان کرد، از اعقاب بدرخان بیک ، از رهبران مبارزات کردهای ترکیة اواخر قرن سیزدهم /نوزده و اوایل سدة چهاردهم /بیستم .

با شکست بدرخان بیک ، جدّ خاندان بدرخانی (رجوع کنید به بدرخان بیک )، مبارزه در راه استقلال کردستان ترکیه توسط این خاندان ادامه یافت ، لیکن اشکال آن با توجه به موقعیت بدرخانیها متفاوت بود. تا زمانیکه بدرخانیها به عنوان امرای (فئودالهای ) منطقه در سرزمینهای کردی حضور داشتند و رهبری روستاییان برعهدة ایشان بود، شیوة مبارزه شان به همان نحو سنتی و نظیر بدرخان بیک انجام می شد (رجوع کنید به بدرخان بیک ) اما از اوایل قرن بیستم که بدرخانیها به اشراف شهری (آریستوکرات ) تبدیل شدند، روش آنها تغییر کرد و ملی گرایی و استقلال طلبی شان ، شکل مبارزة سیاسی ، حزبی و فرهنگی به خود گرفت .

امیر عزالدین شیر (یزدان شیر) برادرزاده و رقیب بدرخان بیک ، پس از آنکه به پاداش خیانت به عموی خود در جنگ با عثمانیها، امارت بوتان (مردوخ روحانی ، ج 3، 525) یا حکاری را از حکومت عثمانی گرفت (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 62)، در فرصت حاصل از جنگ روسیه و عثمانی در 1270/1853 بر ضد دولت عثمانی سر به شورش برداشت (بلوک و موریس ، ص 81) و در پی تأسیس کردستانی آزاد، رهبری عامة کُردِ ناخرسند از عثمانی را برعهده گرفت . وی به همراه 000 ، 2 مرد جنگی بِتْلیس را متصرف شد و حاکم آن را بیرون رانده و بر موصل ، که انبار اسلحه و مهمات عثمانی بود، دست یافت . در پی این فتح ، عازم سِعرت شد که مرکز اداری و نظامی عثمانی بود. یزدان شیر، طی چند ماه ، از وان تا دیار بکر را تصرف کرد و تا پایان سال 1272/1855 صدهزار مرد جنگی گردآورد (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار ص 63). همچنین نسطوریهای منطقه زیر پرچم او جمع شدند (نیکیتین ، ص 413). بعلاوه کردهای مناطق جنوب کردستان از او پشتیبانی کردند و بغداد به مخاطره افتاد (بلوک و موریس ، ص 81). به این جهت ، سپاه عثمانی عازم دفع او شد (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 525). در عین حال ، انگلیس و فرانسه موافق استقلال کردستان نبودند (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 63). در 1272/1855، نمرود رسام ، کارگزارِ انگلیس ، مأموریت یافت تا یزدان شیر را با وعده به استانبول بکشاند. یزدان شیر به وعده های نمرود اعتماد کرد و به استانبول رفت و در آن شهر دستگیر و زندانی شد (نیکیتین ، ص 413؛ کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 64؛ لنیان ، ص 71؛ برای روایت دیگر رجوع کنید به مردوخ روحانی ، ج 3، ص 525). سرانجام یزدان شیر در 1284/1867، در یانیه ، از شهرهای آلبانی ، درگذشت (همان ). شورش یزدان شیر در میان کردها، او را به قهرمان ملی تبدیل کرد و شعرهایی در فولکلور کردی هست که خاطرة او را زنده نگه داشته است (نیکیتین ، ص 413).

در کشمکش کردها و دولت عثمانی ، روسیة تزاری همواره سعی داشت تا کردها را به سوی خود جلب کند، و به این ترتیب از شورش آنان به نفع خود بهره برداری کرد (گونتر، ص 107). به دنبال این سیاست ، پس از آنکه در 1294/1877 جنگ روس و عثمانی از سر گرفته شد و حکومت عثمانی عدة زیادی از کردها را به رهبری پسران بدرخان ، عثمان پاشا و کنعان پاشا، به جنگ روسیه برد (درّه ، ص 90؛ مردوخ روحانی ، همانجا)، به تشویق افسران روسی ، که در ارز روم مستقر بودند (گونتر، همانجا)، عثمان پاشا و کنعان پاشا فرار کردند و بر جزیره مسلط شدند و تا جَوْلَه مَریک ، ز'اخو، عمادیه و نصیبین پیش رفتند (درّه ، ص 90). سپس اعلام استقلال کردند و عثمان پاشا تاج فرمانروایی برسر نهاد و خطبه به نامش خوانده شد (مردوخ روحانی ، همانجا). دولت عثمانی با چندین بار جنگ و گریز با آنان سرانجام در 1307/1889 استقلال داخلی کردستان را پذیرفت و دستور داد تا تمام خاندان بدرخانی که زندانی بودند، آزاد شوند. در پی آن ، با عثمان پاشا مکاتبه کرد و از او خواست تا کشتار نیروهای طرفین متوقف شود و او را برای مذاکره به استانبول فراخواند. مأموران حکومتی در استانبول عثمان پاشا و همراهانش را زندانی کردند (همان ، ج 3، ص 525-526). در پی دستگیری عثمان پاشا، امین عالی ( علی ) بیک و مدحت بیک بدرخانی ، در همان سال به استانبول رفتند و از امرای کرد دعوت کردند تا برای احقاق حقوق خود در طرابوزان به امین علی بپیوندند. ولی سپاه عثمانی آنان را محاصره کردند و امین علی و برادرش به کوه پناه بردند و پس از چند بار جنگ و گریز در کمینگاه خود غافلگیر و دستگیر شدند (همان ، ج 3، ص 527؛ نیکیتین ، ص 414). امین علی بعدها در 1328 به اتفاق شیخ عبیدالله و عبدالقادر افندی ...حزب «کردستان » را ایجاد کرد (مردوخ روحانی ، همانجا).

با ادامة درگیریهای دولت عثمانی و کردها، سلطان عثمانی در پی جذب کردهای مخالف برآمد. به این جهت ، برخی از افراد خاندان بدرخانی ، از آن میان نجیب محمد پاشا و بحری بیک و مصطفی پاشا، در دربار سلطان عبدالحمید مناصبی یافتند (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 67؛ مردوخ روحانی ، ج 3، ص 526).

در اوایل قرن چهاردهم /بیستم ، حضور تعیین کنندة کشورهای انگلیس ، روسیه و فرانسه در منطقه ، و استقرار بدرخانها در استانبول و تبعید برخی از آنان به اروپا، سبب شد تا آنها در ادامة استقلال طلبی شان از حضور کشورهای قدرتمند اروپایی استفاده کنند به طوری که کمال بیک بوتان در 1324/1916 در تفلیس برآن بود تا آرمان ملی کردان را به دوک بزرگ نیکلا، نایب السلطنة قفقاز و سرفرمانده نیروهای روسیه در جبهة ترکان ، بقبولاند (نیکی تین ، ص 416).

همچنین پایان جنگ جهانی اول و تصرف بخشی از سرزمینهای عثمانی ، در جنوب شرقی آناتولی توسط بریتانیا، سبب شد تا این دولت برای حفظ مناطق نفت خیز موصل و جلوگیری از تصرف آن به وسیلة کمالیستها، به نیروهای کرد مخالف ترکیه توجه کند. کاکس ، کمیسر عالی بریتانیا در عراق ، پیشنهاد کرد که با حمایت بریتانیا از کردها، عثمانیها را می توان تضعیف کرد (اولسون ، ص 72؛ کوچرا، ص 54ـ 55). سرگرد نوئل در 1338/1919 از عراق گزارش داد که خاندان بدرخانی مورد احترام مردم منطقه است و می تواند رهبری امرا و کشاورزان کرد را بر عهده بگیرد (بروئینسن 1922، ص 276). با شدت یافتن تهدید کمالیستها، دولت بریتانیا در پی آن برآمد تا برای حفظ متصرفات خود، مناطق کردنشین ترکیه از جمله جزیره را تصرف کند (کوچرا، همانجا). بنابراین ، خلیل بیک بدرخانی که از اعضای مهم جامعة کرد بود، با آغاز شورش ـ باشگاه کرد قسطنطنیه ـ انتخاب شد تا به کمک سرگرد نوئل ، عامل وحدت در شورش کردان درسیم ، دیاربکر، وان و بتلیس شود (کوچرا، ص 55). پس از افتادن رواندوز به دست کمالیستها، چرچیل به وزیر مستعمرات بریتانیا دستور داد تا به خلیل بیک نیرو و اسلحه بدهد. او نیز اعلام کرد که هوادار انگلیس است و در این راه با ارمنیها و سرگرد نوئل همکاری خواهد کرد و برای شروع کار 000 ، 10 لیره از بانک قسطنطنیه پول گرفت (کوچرا، ص 56-57) و بنا شد که به همراه نوئل در بغداد بماند و با بریتانیا ارتباط برقرار کند (اولسون ، ص 75). به این شکل ، شورش کردهای ترکیه آغاز شد و از 1300 ش /1921 تا 1302 ش /1923 طول کشید. تا آنکه دومین موافقتنامه را کمال آتاتورک با فرانسه امضا کرد و به دنبال آن چرچیل دستور داد از هر اقدامی که مایة دلخوشی کردهاست خودداری شود. شورش کردها که از آبان 1300/ نوامبر 1921 آغاز شده بود در بهمن 1301/ فوریه 1922 به دست جواد پاشا درهم شکست . خلیل بیک که پس از این شکست زندگی خود را در خطر می دید، چندی در بغداد ماند و آنگاه به قسطنطنیه بازگشت (کوچرا، ص 57).

خاندان بدرخانی ، که در تبعید با افکار آزادیخواهانة اروپایی آشنا شده بودند، همزمان با مبارزات سیاسی خود به اشکال دیگر مبارزه (حزبی و فرهنگی ) نیز روآوردند. اما حکّام محلی این اندیشه ها را دین ستیزی می دانستند (کینان ، ص 73).

با انقلاب ترکهای جوان در 1326/1908 امین علی بدرخان ، شریف پاشا، شیخ عبدالقادر نهری با استفاده از شرایط مساعد، در 1328/1910، جمعیت «تعاون و ترقی کردستان » را بنیاد نهادند (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 527؛ بروئینسن ، 1922، ص 275) تا به این وسیله از این انقلاب حمایت ، و در عین حال خواستهای استقلال طلبی خود را مطرح کنند. سپس مجله ای ترکی نیز به نام کرد تعاون و ترقی غزته سی منتشر کردند که مورد توجه کردان مهاجر قرار گرفت (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 70). این جمعیت سازمان سیاسی نبود، زیرا گروهی از روشنفکران کُرد با اندیشه های نامتجانس بود که خواهان جدایی از ترکیه و تحت تأثیر اندیشه های ناسیونالیسم افراطی بودند. با وجود این ، زمینة مساعدی برای فعالیتهای سیاسی در دوره های بعد فراهم آورد (همانجا، ص 70). این جنبش با آنکه آغاز موفقی داشت ، به دلیل وجود رقابتهای دیرینه بین خاندان بدرخانی و نهری ، تضعیف شد (همان ، ص 71).

علاوه براین سازمان ، تا پیش از جنگ جهانی اول ، افسران کرد که از سران پلیس استانبول بودند - مانند کلنل محمدعلی بدرخانی ، خالدبیک ، محمد امین بیک ـ در «جمعیت تعالی کرد » جمع شده بودند (اولسون ، ص 22).

پس از فوت امین علی بیک بدرخانی در 1258/1868، پسر او امیر ثریا از چهره های فعال سیاسی و حزبی برای استقلال کردستان بود. او در سوریه متولد شد و در پاریس درگذشت (1362 ش /1983) امیر ثریا از پایان تحصیلاتش در قسطنطنیه در 1322/1904 به جرم توطئه بر ضد دولت عثمانی به زندان افتاد و سپس تبعید شد. پس از اعلان مشروطیت در ترکیه توسط ترکان جوان امیر ثریا به قسطنطنیه بازگشت و روزنامه کردستان را به زبانهای ترکی و کردی منتشر کرد (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 527) که در 1327/1909 توقیف شد. وی مجدداً به زندان افتاد و سال بعد تبعید شد. در 1331/1912 به پایتخت بازگشت و دوباره انجمنی بنا نهاد، اما دستگیر شد و در پی آن به زندان افتاد و پس از رهایی در 1332/1913 از ترکیه گریخت ( د. اسلام ، ذیل «بدرخانی ») و در 1333/1914 با تأسیس «جمیعت گروههای کردی » در قاهره از جنبش کمال آتاتورک حمایت کرد (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 77) و نشریه ای کردی در قاهره منتشر کرد. او در عقد معاهدة سور (1838-1839/1919-1920) که تأسیس دولت کردی در آن قید شده بود نقش مؤثری داشت . ولی با انعقاد قرارداد لوزان در 1923 که طبق آن قرارداد سور لغو شد و استقلال کردستان نیز منتفی گردید، او فعالیتهای خود را تجدید کرد ( د.اسلام ، ذیل «بدرخانی ») و پس از ایجاد «اتحادیة ملی کرد» (خویبون ) که هدف آن آزادی و استقلال کردستان ، با مشی مبارزة مسلحانه بود، امیر ثریا نیز به خویبون پیوست . جلالت ( جلادت ) علی بدرخان ، پسر امین علی ، رئیس کمیتة اجرایی آن و کامران و دیگر افراد خاندان بدرخانی اعضای مؤثر آن بودند (کوچرا، ص 115-116). این سازمان در 1306 ش /1927 در دامنة آرارات ، دیاربکر، موش و خنس تعرضاتی انجام داد (همانجا) و در 1309 ش /1930 شورش سراسر بتلیس ، وان و بوتان را فراگرفت ، اما سرکوب شد (کینان ، ص 83 و 84) و عدة زیادی از این خاندان به خارج از ترکیه تبعید شدند و امیرثریا نمایندگی خویبون را در پاریس برعهده گرفت . او سازمان دهندة سیاسی در تاریخ کردستان بود (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 528).

افزون براین ، خاندان بدرخانی در اعتلای فرهنگ کردی نیز مؤثر بودند. تا پیش از قرن سیزدهم /نوزدهم ، بیشترین فعالیت فرهنگی کردها اختصاص به یادگیری زبانشان داشت و محدود به شعر و فولکلور بود (ادموندز، ص 17) ولی از این پس روشنفکران کرد که عموماً از فرزندان امرای کرد بودند، بخصوص خاندان بدرخانی ، دست به انتشار نشریاتی در نهان یا آشکار زدند. اولین نشریة کردی در ذیحجة 1315/ آوریل 1897 منتشر شد که «کردستان » نام داشت و به زبان ترکی ـ کردی با لهجة کُرمانجی (بوتانی شمالی ) منتشر می شد (ادموندز، ص 16ـ17). این نشریه را امیر مدحت فرزند امین علی بیک بنیاد نهاد و مطالب آن بیشتر فرهنگی و آموزشی بود (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 69ـ70). پخش و نشر آن غیر عادی بود و در پایتختهای اروپایی منتشر می شد (انتصار، ص 82). بین سالهای 1309ـ 1318/1892ـ1900 در شهرهای قاهره ، لندن ، کشور یوگسلاوی و شهر فولکستون در شمال انگلستان منتشر شد (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 527؛ ادموندز، ص 17). پس از انقلاب ترکهای جوان ، مجدداً در استانبول به سردبیری ثریا بدرخان بیک ، نشر یافت و به حمایت از انقلاب آنان پرداخت . پس از 1332/1914 به قاهره منتقل شد. افزون بر امیر مدحت ، برادران او امیر ثریا و امیر عبدالرحمان نیز با این نشریه همکاری می کردند (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 69ـ70؛ نیکیتین ، ص 414ـ 415). اما به دلیل اختلاف بین خانوادة بدرخانی و سادات نهری ، در کار این نشریه اختلال ایجاد شد و روزنامه به حالت تعلیق درآمد (نیکیتین ، ص 415).

از 1311 ش /1932 تا 1314 ش / 1935 و از جمله 1320 ش /1941 تا 1322 ش 1943/، شاهزادگان و بازماندگان بدرخان در دمشق به چاپ نشریات ادبی کرد پرداختند. جلادت (متوفی 1330 ش /1951) یکی دیگر از فرزندان امین علی به کار طبع نشریات کردی پرداخت . او در قسطنطنیه و مونیخ تحصیلات خود را به پایان رسانید و در 1306 ش /1927 به ریاست کمیتة اجرایی خویبون انتخاب شد. با قیام شیخ سعید به ترکیه بازگشت و پس از شکست این قیام در1309 ش /1930 به سوریه پناهنده شد (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 528). در خلال سالهای 1932ـ1935 مجلة هاوار (احضار ـ دعوت ) را در سوریه به زبان فرانسوی و کردی منتشر کرد که به تجدید حیات ادبیات عامیانة کردی کمک شایانی کرد. او همچنین الفبای کردی را به حروف لاتین تهیه کرد و کتابچه های تهجّی و قرائت زبان کردی را منتشر ساخت ، دستور زبان معیاری برای زبان کردی تدوین کرد و در طول جنگ دوم مجلة روناهی را انتشار داد (وانلی ، ص 149) و در واقع او و برادرش کامران با انتشار نشریات هاوار ، روناهی ، روژانو ، استیر در دمشق و بیروت جنبش مهم فرهنگی کرد را به راه انداختند (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 170).

کامران بدرخانی فرزند امین علی بیک ، شاعر، لغت شناس ، ادیب و مورخ کُرد، از پایه گذاران روزنامه نگاری کُرد بود که به همراه برادرش جلادت در نشریه کردستان همکاری می کرد (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 528). نشریة روژنو را به کردی و فرانسوی با خط لاتین چاپ کرد (1322ـ1325 ش / 1943ـ 1946؛ وانلی ص 150) و سپس استیر (1322 ش /1943) و روناهی (1322ـ1324 ش / 1943ـ1945) که نشریات ادبی بودند و در سوریه منتشر و تحت نظر او چاپ می شدند (کرینبروک ، ص 74). همچنین 1326 ش /1950 در مدرسة شرقی دانشگاه سوربن کردی تدریس می کرد و به همت او رشتة لغت و ادب کردی در آن دانشگاه تأسیس شد (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 528). امیر کامران لهجه کُرمانجی را با خط لاتین نوشت . فعالیتهای وی در ارتقای ادب کُردی مؤثر بود (کندال ، شریف وانلی ، و نازدار، ص 170).

خاندان بدرخانی امیدوار بودند که حکومت کُردها را به دست بگیرند، اما تلاشهای آنان در این راه سبب شد تا اندیشه (ناسیونالیسم ) کرد، با ریاست این خاندان در بوتان شکل گیرد (بروئینسن 1989، ص 49) و فعالیتهای فرهنگی آنان سبب رشد و اعتلای فرهنگ کردی شد و آن را از شکل ابتدایی به صورت مدون درآورد.

---

منابع :
(1) سیسیل جی . ادموندز، کردها، ترکها، عربها ، ترجمه ابراهیم یونسی ، تهران 1367 ش ؛
(2) محمود دُرّه ، القضیة الکردیة ، بیروت 1966؛
(3) کندال ، عصمت شریف وانلی ، و مصطفی نازدار، کردها، ترجمه ابراهیم یونسی ، تهران 1372 ش ؛
(4) کریس کوچرا، جنبش ملی کرد ، ترجمه ابراهیم یونسی ، تهران 1373 ش ؛
(5) درک کینان ، کردها و کردستان ، ترجمه ابراهیم یونسی ، تهران 1372 ش ؛
(6) بابامردوخ روحانی ، تاریخ مشاهیر کرد ، ج 3: اُمراء و خاندانها ، تهران 1371 ش ؛
(7) واسیلی نیکیتین ، کرد و کردستان ، ترجمه محمد قاضی ، تهران 1366 ش ؛


(8) M.Uon. Bruninessen, Agha, Shaikh and state: the social and political structures of Kurdistan , London 1922;
(9) idem, ûKurdish Societyý, in The Kurds: acontemporary overuiew , ed. Philip G.Kreyenbroek and Stefan Sperl, London 1989;
(10) John Bulloeh, Harvey Morris, No friends but the mountains: the tragichistory of the Kurds , New york 1992;
(11) Ismet Cheriff Vanly, ûThe Kurds in Syria and Lebanoný, in The Kurds: A contemporary qverview , ed. Philip G.Kryenbroek and Stefen Sperl, London 1989;
EI ,



(12) s.v. ûBadrkhan ¦ â ¦ ý, (by B.Nikitine);
(13) Nader Entessar, Kurdish eth non ationa lism , London 1990;
(14) Micheal M.Gunter, The Kurds in Turkey: a political dilemma , Boulder 1990;
(15) Philip G.Kreyenbroak, ûThe Kurdish longuageý, in The Kurds: a contemporary overview , ed. Philip G.Kreyenbroek and Stefan Sperl, London 1989;
(16) Robert Olson, The emergence of Kurdish nationalizm and the Sheikh Said rebllion: 1880-1925 , Austin 1989.

/ منیژه ربیعی /