خلخالى، حسين بن حسن حسينى ، خلخالى، حسين بن حسن حسينى، از دانشمندان حنفىمذهب قرن دهم و يازدهم. كحّاله (ج 3، ص 221، 319) دوبار و با دو نام مختلف شرححال او را ذكر كرده است. درباره زندگى خلخالى (منسوب به خلخال) اطلاع چندانى در دست نيست. تاريخ ولادت وى در منابع ذكر نشده است. آقابزرگ طهرانى در الذريعة (ج 6، ص 41)، با توجه به زمان كتابت دو اثر وى، وفات او را بعد از 1024 دانسته است. با اين همه، بيشتر منابع تاريخ وفاتش را 1014 ذكر كردهاند (براى نمونه رجوع کنید به حاجىخليفه، ج 1، ستون 888؛ بروكلمان،>ذيل<، ج 2، ص 591؛ قس حاجىخليفه، ج 1، ستون 516، كه وفات خلخالى را حدود 1030 ذكر كرده است).
خلخالى نزد حبيباللّه باغنوى شيرازى* (متوفى 994) تحصيل كرد و با يوسفبن محمدجان قراباغى (متوفى بعد از 1030) هم عصر بود (محبّى، ج 2، ص 122؛ تربيت، ص 116ـ117). از شاگردان وى بايد از عبدالكريمبن سليمانبن عبدالوهاب كورانى ياد كرد (رجوع کنید به محبّى، همانجا). خلخالى در مناظره و نقد، توانايى خاصى داشت (رجوع کنید به تربيت، ص 117). همچنين گفته شده كه وى از برخى عقايد تشيع، همچون عصمت امامان عليهمالسلام، انتقاد كرده است (رجوع کنید به ميرحامد حسين، ج 4، ص 266 و پانويس 2).
وى در حوزههاى گوناگون علوم اسلامى، همچون كلام، تفسير، منطق، نجوم و نحو، صاحبنظر بوده و آثار متعددى از او به جا ماندهاست. از جمله آثار كلامى وى حاشيه بر شرح العقايد العضدية است (رجوع کنید به كحّاله، همانجا؛ زركلى، ج 2، ص 235). وى اين كتاب را در رد كتابى از يوسفبن محمدجان قراباغى نگاشت. قراباغى رساله ديگرى در رد حاشيه خلخالى نوشت و خلخالى بر آن نيز رديهاى نگاشت. از اين رديه اخير خلخالى نسخههاى متعددى موجود است (رجوع کنید به تربيت، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 6، ص 125؛ همو، 1441، ص 166؛ المكتبةالازهرية، ج 3، ص150). آثار ديگر وى عبارتاند از: حاشية على رسالة اثبات الواجبِ دوانى (رجوع کنید به تربيت؛ بروكلمان، همانجاها؛ جبورى، ج 2، ص 143؛ قس محبّى، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 11، ص 11، كه اثباتالواجب را از آثار او دانستهاند)، رسالة فى المبدأالاوّل و صفاته (رجوع کنید بهبغدادى، ج 1، ص 321؛ اردلان جوان، ج 1، ص 477) و حاشيه بر شرح تجريد (بروكلمان، همانجا).
خلخالى، در باب منطق، حاشيهاى بر شرح دوانى بر تهذيبالمنطقِ تفتازانى دارد كه آن را براى فرزندش، برهانالدين محمد، نوشته است (رجوع کنید به حاجىخليفه، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 6، ص 41؛ همو، 1411، همانجا).
در تفسير قرآن نيز حاشيةٌ عَلى اَنوارِالتنزيلِ بيضاوى را نوشته كه نسخههاى متعددى از آن موجود است (رجوع کنید به حاجىخليفه، ج 1، ستون 192؛ آقابزرگ طهرانى، 1403؛ اردلان جوان، همانجاها؛ جبورى، ج 1، ص 93). حاشيةٌ عَلى حاشيةِ العصام على تفسيرِ البيضاوى را نيز از آثار او دانستهاند (رجوع کنید بهمحبّى؛ كحّاله، همانجاها)؛ احتمالا ايندو نام از آنِ يك اثر است كه در منابع با دو نام از آنها ياد شده است.
آثار خلخالى در هيئت و نجوم عبارتاند از شرحالدائرة الهندية فى تحقيقِ وَقتِالزَّوال فى تفسير قوله تعالى «لِدُلُوكِ الشَّمسِ (اسراء: 78)»؛ و طريق معرفة وقتالزوال و سمتالقبلة بالأدلّة الهندسية (زركلى؛ بروكلمان، همانجاها).
خلخالى همچنين در علم نحو شرحى بر كافية ابنحاجب نگاشته است (رجوع کنید به بروكلمان؛ كحّاله، همانجاها).
منابع : (1)محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذريعة الى تصانيفالشيعة، چاپ علىنقى منزوى و احمد منزوى، بيروت 1403/1983؛ (2) همو، طبقات اعلامالشيعة: الروضة النضرة فى علماءالماة الحادية عشرة، بيروت 1411/1990؛ (3) على اردلان جوان، فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى، ج 1، مشهد 1365ش؛ (4) اسماعيل بغدادى، هديةالعارفين، ج 1، در حاجىخليفه؛ (5) محمدعلى تربيت، دانشمندان آذربايجان، تهران 1314ش؛ (6) عبداللّه جبورى، فهرسالمخطوطات العربيّة فى مكتبة الأوقاف العامة فى بغداد، بغداد 1393ـ1394/1973ـ1974؛ (7) حاجىخليفه؛ (8) خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1999؛ (9) عمررضا كحّاله، معجمالمؤلفين، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بيروت [.بىتا]؛ (10) محمدامينبن فضلاللّه محبّى، خلاصة الاثر فى اعيانالقرن الحادىعشر، ]قاهره[ 1284؛ (11) المكتبةالازهرية، فهرسالكتب الموجودة بالمكتبة الازهرية، قاهره 1364ـ 1368/ 1945ـ1949؛ (12) ميرحامد حسين، خلاصة عبقات الانوار فى امامة الائمة الاطهار، بقلم على حسينى ميلانى، قم 1404ـ1408؛ (13) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden1943-1949, Supplementband,1937-1942.
/ زهرا شفاعى /