زرّين‌دشت ، شهرستانى در استان فارس، به مركزيت حاجي‌آباد. اين شهرستان در قسمت جنوب‌شرقى استان فارس قرار دارد و مشتمل است بر دو بخش مركزى و ايزدخواست، پنج دهستان خُسويه، دبيران، زيرآب، ايزدخواست غربى و ايزدخواست شرقى، و دو شهر به نامهاى دبيران و شهر پير.

از مهم‌ترين كوههاى آن است: سياه‌كوه (بلندترين قله ح 690،1 متر)، گَزْطَويله (بلندترين قله ح 452،1 متر)، و گودِبياد (بلندترين قله ح 310،1 متر؛ جعفرى، ج 1، ص 345، 474، 482). رود كُل در اين شهرستان جريان دارد (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 397ـ399).

اهالى زرّين‌دشت مسلمان و بيشتر پيرو مذهب جعفري‌اند و به فارسى، تركى و عربى گفتگو مي‌كنند (طاهرى، همان، ص 322). جمعيت اين شهرستان طبق سرشمارى 1375ش، 59،560 تن ضبط شده است كه از اين تعداد، 920،32 تن (ح 59%) شهرنشين‌اند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1376ش الف، ص 2ـ6؛ همان، 1376ش ب، ص هشتاد). علاوه ‌برآن، دهستانهاى ايزدخواست و زيرآب قشلاق ايل بويراحمد عليا و ييلاق و قشلاق طايفه مستقلِ محلى داراب است. ايل خمسه در دهستان زيرآب قشلاق و در دهستان دبيران ييلاق و قشلاق دارند (مركز آمار ايران، 1378ش، ص 107).

در 1355ش، حاجي‌آباد و ايزدخواست و خسويه جزو دهستانهاى شهرستان داراب بودند (ايران. وزارت كشور، 1355ش، ذيل «استان فارس»). سپس در 21 تير 1368، حاجي‌آباد بخشى در شهرستان داراب شد و دو دهستان ياد شده و دهستان دشت خاك به تابعيت حاجي‌آباد درآمدند (ايران. قوانين و احكام، ص 755). در 21 اسفند 1378، شهرستان زرّين‌دشت تشكيل شد و بخش حاجي‌آباد به‌نام بخش مركزى و بخش ديگرى به‌نام ايزدخواست تابع آن گرديدند (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور، 1382ش، ذيل «استان فارس»). آبادىِ شهر پير در 4 اسفند 1381 و آبادى دبيران در 1384ش شهر شدند (همانجا؛ همان، 1384ش، ذيل «استان فارس»).

دهستان خسويه از نواحى قديمى شهرستان زرّين‌دشت است. نام آن در منابع به صورتهاى حشوا، حسوا، حسو، حشو، خسوا، خسو و حسويه نيز آمده است (اصطخرى، ص 108؛
ابن‌حوقل، ص 268؛
خورموجى، ص 83؛
فسايى، ج 2، ص 1316). در سدۀ چهارم، ابن‌حوقل (رجوع کنید به ص 267ـ268) آن را رستاقى جزو دارابگرد ضبط كرده كه شهر روبَنْج مركز آن بوده است (نيز رجوع کنید به اصطخرى، همانجا). در اواخر سدۀ چهارم، مقدسى (ص 423، 454) خسويه را ناحيه‌اى در يك مرحله‌اى دارابگرد ضبط كرده كه رُستاق الرُستاق، فرج، و تارم از رستاقهاى آن بوده است. همچنين رستاق بزرگ جويم ابي‌احمد از توابع آن به‌شمار مي‌رفته است (نيز رجوع کنید به داراب*؛
جويم*). در سدۀ ششم، ابن‌بلخى خسويه را ناحيه‌اى گرمسير با درختان خرما و آب روان ذكر كرده است (ص 131). در زمان اقتدار ملوك شبانكاره*، اين ناحيه به دست نظام‌الدين محمود از فارس منتزع و ضميمه ناحيه شبانكاره* شد (رجوع کنید به خورموجى، ص 83).

در سدۀ هشتم حمداللّه مستوفى، در ذكر ناحيۀ شبانكاره، آن را از نواحى دارابگرد ذكر كرده است (ص 139). در دورۀ ناصرى، خسويه جزو بلوك داراب يا دارابجرد به‌شمار مي‌رفت كه آبادى بزرگ آن، خسو، در پنج فرسخىِ شهر داراب بود (خورموجى، ص 92؛
فسايى، ج 2، ص 1316). به گفتۀ حسينعلى رزم‌آرا (ج 7، ص 88)، دهستان خسويه، به مركزيت قريه خسويه، جزو فسا بود و قسمتى از ايل بهارلو در آن تخته‌قاپو* شده بودند.

حاجي‌آباد، مركز شهرستان زرّين‌دشت. اين شهر در ارتفاع 030،1 مترى و در 56 كيلومترى جنوب‌غربى شهر داراب و در دشت ايزدخواست واقع است. سياه‌كوه در سه كيلومترى شمال و درياچه فصلى «كفه ميدان گل شهر پير» در پانزده كيلومترى مغرب شهر حاجي‌آباد قرار دارد (سازمان مديريت و برنامه‌ريزى كشور، ص 4). جمعيت آن در سرشمارى 1375ش، 926،16 تن ضبط شده است (همان، 1376ش الف، ص هشتاد). حاجي‌آباد در 1362ش شهر شد (ايران. وزارت كشور، 1382ش، ذيل «استان فارس»).

از آثار قديمى آن قلعه‌اى است به نام ديز در يك كيلومترى جنوب شهر و زيارتگاهى به نام شاه‌فرج‌اللّه (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 113، ص 19ـ20).

در استان فارس، حاجي‌آباد ديگرى بر روى ويرانه‌هاى شهر استخر بنا شده است و ايزدخواست/ يزدخواست ديگرى، با آثار تاريخى بسيار، وجود دارد كه نبايد آن دو را با حاجي‌آباد و ايزدخواست شهرستان زرّين‌دشت يكى دانست (رجوع کنید به آباده*).

---

منابع :
(1) ابن‌بلخى؛
(2) ابن‌حوقل؛
(3) اصطخرى؛
(4) ايران. قوانين و احكام، مجموعه قوانين و مقررات مربوط به وزرات كشور از آغاز پيروزى انقلاب اسلامى تا پايان 1369، تهران: حوزه معاونت سياسى و اجتماعى دفتر انتخابات وزارت كشور 1370ش؛
(5) ايران. وزارت كشور، دفتر تقسيمات كشورى، عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى، تهران آذر 1385ش؛
(6) همو، نشريه عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى تا پايان آبانماه 1384، تهران 1384ش؛
(7) همو، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات، معاونت سياسى دفتر تقسيمات كشورى، تهران 1382؛
(8) همو، تقسيمات كشورى 1355ش؛
(9) عباس جعفرى، گيتاشناسى ايران، جلد اول: كوهها و كوهنامه ايران، تهران: گيتاشناسى 1368ش؛
(10) همو، جلد دوم: رودها و رودخانه های ايران، تهران: 1376ش؛
(11) حسينعلى رزم‌آرا، فرهنگ جغرافيايى ايران (آباديها)، جلد7، استان هفتم (فارس)، تهران 1330ش؛
(12) حمداللّه مستوفى ، نزهةالقلوب؛
(13) ميرزاجعفرخان حقايق‌نگار خورموجى، نزهت‌الاخبار، تاريخ و جغرافياى فارس، تصحيح سيدعلى آل‌داوود، تهران 1380ش؛
(14) سازمان مديريت و برنامه‌ريزى كشور، آمارنامه استان فارس 1379، سازمان مديريت و برنامه‌ريزى استان فارس 1380ش؛
(15) عبدالمحمد طاهرى، فارسنامه دوم، شناختى تاريخى، فرهنگى، اقتصادى، شيراز 1381ش؛
(16) اداره جغرافيائى ارتش، فرهنگ جغرافيائى آباديهايى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج 113؛
(17) داراب، تهران 1367ش؛
(18) حاج‌ميرزا حسن حسينى فسائى، فارسنامه ناصرى، تصحيح منصور رستگارفسائى، تهران: اميركبير 1367ش؛
(19) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1375، شناسنامه آباديهاى كشور، استان فارس: شهرستان داراب، تهران 1376ش الف؛
(20) همو، نتايج تفصيلى كل كشور، تهران 1376ش ب؛
(21) همو، سرشمارى اجتماعى، اقتصادى عشاير كوچنده ـ 1377، جمعيت عشايرى دهستانها، كل كشور، تهران 1378ش؛
(22) مقدسى؛
(23) نقشه تقسيمات كشورى جمهورى اسلامى ايران، مقياس 000، 500،1:2، تهران: سازمان نقشه‌بردارى كشور 1383ش.

/ اكبر نجفي‌كانى /

تاریخ انتشار اینترنتی:



02/02/1388