بَجَلی (2) ، نسبت شمار بسیاری از محدّثان شیعه از راه نَسب یا به ولا به قبیلة بجیله * . اغلب افراد این قبیله در زمان خلافت حضرت علی علیه السلام جانب ایشان را گرفتند و در جنگ صفّین نیز، جز اندکی ، در سپاه آن حضرت بودند (نصربن مزاحم ، ص 60،205،228 ـ 229). بعدها نیز همین گرایش در آنان ادامه یافت و با اشاعة تشیّع و افزایش شیعیان در زمان امام پنجم و ششم ، بسیاری از آنان در شمار شاگردان و یاران آن دو امام وامامهای بعدی درآمدند، به طوری که برخی از آنها از نامبردارترین محدّثان شیعه اند. نجاشی که کتاب رجال خود را فقط به انگیزة معرفی رجال شیعة صاحب تألیف تا زمان خودش (نیمة اول قرن چهارم ) نگاشته است ، بیش از پنجاه نفر را نام می برد، که نسبت بجلی دارند؛ از جمله معاویة بن عمّار * ، مؤمن الطّاق * ، ابان بن عثمان * ، صفوان بن یحیی * ، محمّدبن قیس بجلی * و حسن بن محبوب زرّاد * . در این مقاله چند تن از محدّثان این قبیله که شیعه یا مشهور به تشیّع بوده اند، معرفی می شوند:

1) جریربن عبدالله بجلی احمسی یمنی . صحابی مشهور (متوفی 51 یا 54). وی در رمضان سال دهم به حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم رسید و اسلام اختیار کرد (ابن اثیر، 1399ـ1402، ج 2، ص 304؛ ذهبی ، 1402ـ1409، ج 2، ص 531ـ535؛ همو، 1409، ج 3، ص 185ـ187). سپس به فرمان پیامبر، «ذوالخَلَصة »، بتکدة معروف برخی از قبایل عرب ، را در تباله ویران ساخت (ابن اثیر، 1399ـ1402، همانجا). در دوران خلافت ابوبکر مأمور شد تا به کمک مسلمانان قبیلة خود، به جنگ برخی از مرتدان عرب برود و با موفقیت این عمل را به انجام رساند (همان ، ج 2، ص 375). در دوران خلافت عمر به سرپرستی قبیلة بجیله برگزیده شد و در جنگ قادسیّه از فرماندهان سپاه بود (همان ، ج 2، ص 441؛ ذهبی ، 1402ـ1409، ج 2، ص 535). در زمان خلافت عثمان ، والی همدان شد (ذهبی ، 1402ـ1409، ج 2، ص 536)، اما پس از جنگ جمل در پی دریافتِ نامه ای از امیرالمؤمنین علی علیه السلام خلافت ایشان را پذیرفت و راهی کوفه شد (نصربن مزاحم ، ص 20). سپس به عنوان سفیر آن حضرت نزد معاویه رفت تا او را به بیعت با علی علیه السلام وادارد (همان ، ص 27؛ نهج البلاغة ، ص 84، 368؛ ابن ابی الحدید، ج 3، ص 70ـ95). اما این مأموریت بی نتیجه ماند (نصربن مزاحم ، ص 46) و به مشاجرة لفظی مالک اشتر با وی انجامید، ازینرو جریر از امیرالمؤمنین علیه السلام کناره گرفت و از کوفه خارج شد و به شهر قَرقیسیا، از شهرهای مرزی شام بر ساحل فرات ، پناه برد (همان ، ص 59 ـ60). هر چند جریر در جنگ صفّین از هیچیک از طرفین حمایت نکرد، احتمالاً گرایش او به حضرت علی علیه السلام در روی آوردن بجلیان به تشیّع بی تأثیر نبوده است . در سند جریر تقریباً صد حدیث نقل شده است ، و مسلم و بخاری در صحیح خود چند حدیث از او روایت کرده اند (ذهبی ، 1402ـ1409، ج 2، ص 537). ابویعقوب اسحاق بن جریربن یزیدبن جریر، که نجاشی او را توثیق کرده است (ص 71) و خالدبن جریربن یزیدبن جریر (همان ، ص 149ـ150) دو تن از نوادگان او هستند که از محدثان شیعی و از اصحاب امام صادق علیه السلام به شمار آمده اند.

2) رفاعة بن شدّاد بجلی . از یاران وفادار و برجستة حضرت علی علیه السلام . از معدود افرادی بود که همراه مالک اشتر درمراسم تجهیز ابوذر و دفن او در رَبَذِه شرکت داشت (کشّی ، ص 65). رفاعة در جنگ صفین به فرمان علی علیه السلام پرچمدار قبیلة بجیله شد (نصربن مزاحم ، ص 205) و در زمان معاویه همراه عمروبن حمق به موصل گریخت و با شهامت کم نظیری خود را از دست مأموران حکومت رهانید (طبری ، ج 6، ص 81، سنة 51). پس از مرگ معاویه ، وی از اولین کسانی بود که برای امام حسین علیه السلام نامه نوشتند و آن حضرت را به کوفه دعوت کردند (همان ، ج 6، ص 272؛ ابن اثیر، 1399ـ1402، ج 4، ص 20). همچنین یکی از سران پنجگانة توابین بود که به خونخواهی امام حسین علیه السلام خروج کردند و در عین الوردة به جنگ با لشکر شام پرداختند (طبری ، ج 6، ص 488؛ ابن اثیر، 1399ـ1402، ج 4، ص 158ـ 159). رفاعة در قیام مختار در 66 شهید شد (طبری ، ج 6، ص 616؛ ابن اثیر، 1399ـ1402، ج 4، ص 235).

3) ابوقدامه حَبّة بن جُوَین (جریر) عُرَنی بجلی . از بزرگان تابعین و از اصحاب حضرت علی علیه السلام . ابن عقده او را از صحابه و راویان حدیث غدیر شمرده است (ابن اثیر، 1970ـ1973، ج 1، ص 439ـ440)، لیکن ابن اثیر و بیشتر تراجم نویسان از جمله : ابن حجرعسقلانی ( تقریب التهذیب ، ج 1، ص 148) او را از تابعین و اصحاب امیرالمؤمنین دانسته اند. به گفتة خطیب بغدادی (ج 8، ص 274) حبّه در پی راهنمایی حُذیفة بن یمان در زمرة یاران حضرت علی درآمد و در جنگ نهروان حضور داشت . براساس برخی روایات ، وی از یاران صمیمی و اصحاب سرّ آن حضرت بوده است (مجلسی ، ج 41، ص 22ـ23،223). برخی رجال شناسان اهل سنّت (ذهبی ، 1382، ج 1، ص 450) او را به دلیل شیعه بودن ، که از آن به غلوّ در تشیّع تعبیر می کنند، توثیق نکرده اند.

4) ابومعاویه عمّاربن خَبّاب دُهنی بجلی . محدث نامی (متوفی 133). دلیل قطعی بر تشیّع او در دست نیست ، لیکن به طور قطع از دوستداران اهل بیت علیهم السلام بوده است . احمدبن حنبل و برخی از رجال نویسان (ابن ابی حاتم ، ج 6، ص 390؛ ذهبی ، 1402ـ1409، ج 6، ص 138؛ ابن حجر عسقلانی ، تهذیب التهذیب ، ج 7، ص 406) و نیز نجاشی (ص 411) او را توثیق کرده اند. عمّار دهنی از امام محمدباقر علیه السلام و ابوالطفیل (آخرین صحابی پیامبر)، و سعیدبن جُبَیر (تابعی معروف )، روایت کرده است . فرزند او معاویة بن عمار و برخی از محدثان و فقیهان از او روایت می کنند (ذهبی ، 1402ـ 1409، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی ، تهذیب التهذیب ، همانجا). دختر او مُنیّة نیز از اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است (نجاشی ، ص 446؛ کشّی ، ص 387).

5) ابوالحسن یا ابوالقاسم معاویة بن وهْب بجلی . محدث امامی و از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام که تألیفاتی نیز داشته است (نجاشی ، ص 412). نجاشی او را توثیق کرده (همانجا) و شیخ مفید (به نقل خوئی ، ج 18، ص 224) نیز او را از فقیهان سرشناس می داند. معاویة بن وهب از راویانی بزرگ روایت کرده و محدثانی جلیل القدر نیز از او روایت کرده اند (همان ، ج 18، ص 219ـ220).

6) موسی بن قاسم بن معاویة بن وهب بجلی . محدث کثیرالتألیف و از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام (طوسی ، رجال ، ص 405). نجاشی او را کاملاً توثیق کرده و به جلالت قدر و روشنی حدیث ستوده است . (ص 405). وی از راویان بسیاری حدیث شنیده و بیش از نهصد حدیث از او در دست است (خوئی ، ج 19، ص 64).

7) احمدبن اسماعیل بن عبدالله بجلی . ملقب به «سمکة »، ادیب و مورخ شیعی . در قم می زیسته و گفته اند که ابن عمید، وزیر ادیب و امامی رکن الدّوله دیلمی ، شاگرد او بوده است . او خود از شاگردان ابوجعفر احمدبن ابی عبدالله برقی * بوده و تألیفاتی ارزشمند داشته است . از جملة تألیفات او کتاب العبّاسی در تاریخ خلفای بنی عباس در حدود ده هزار ورق است . نجاشی تنها بخشی از آن کتاب را که دربارة امین بوده مشاهده کرده و آن را ستوده است (ص 97؛ طوسی ، فهرست ، ص 31) اما در وثاقت او میان رجال شناسان اختلاف نظر وجود دارد (مامقانی ، ج 1، بخش 2، ص 51).

8) ابومحمّد جعفربن بشیربجلی . از محدّثان و فقیهان شیعه و از یاران امام رضا علیه السلام (طوسی ، رجال ، ص 370). ظاهراً در کوفه زندگی می کرد و نجاشی (ص 119) مسجد او را در کوفه دیده بود. از القاب او «فَقحة العلم » (شکوفة دانش ) است (نجاشی ، همانجا؛ تستری ، ج 2، ص 376). بعلاوه ، نجاشی (همانجا) او را «وَشّاء» لقب داده که به نظر برخی محقّقان (تستری ، ج 2، ص 377) اشتباه است . رجال نویسان جعفربن بشیر را به وثاقت ، زهد و عبادت ستوده اند و از چند اثر او از جمله ، المشیخة ، الصّلوة ، المکاسب ، النوادر یاد کرده اند (نجاشی ، ص 119؛ طوسی ، فهرست ، ص 43). وی احادیث خود را، که بیش از دویست مورد آنها در منابع شیعی آمده (خوئی ، ج 4، ص 56 ـ 57)، از محدثانی چون ابان بن عثمان ، عبداللّه بن بکیر، معاویة بن عمّار، منصوربن حازم و جز اینها نقل کرده و کسانی چون ابوعبداللّه برقی ، ابراهیم بن هاشم ، محمّدبن اسماعیل بن بزیع و محمّدبن خالد برقی از او روایت کرده اند (همان ، ج 4، ص 57 ـ 58). بنابر نقل کشّی (ص 605) جعفربن بشیر در زمان مأمون دستگیر و مضروب شد ولی نجات یافت . او در 208 در ابواء، در راه مدینه به مکه ، درگذشت (نجاشی ، ص 119؛
کشّی ، همانجا).

9) ابومحمّد عبداللّه بن مغیره بجلی . از محدثّان و فقیهان بزرگ شیعه . برخی از رجال شناسان (طوسی ، رجال ، ص 355، 379؛
برقی به نقل خوئی ، ج 10، ص 337) گاه وی را از یاران امام کاظم و گاه از یاران امام رضا علیهماالسلام شمرده اند. نجاشی (ص 215) تنها به روایت او از امام کاظم علیه السلام اشاره کرده ، اما عبدالله بن مغیره دست کم شانزده حدیث از امام رضا علیه السلام نقل کرده است (خوئی ، ج 10، ص 340). ازینرو باید او را از یاران هر دو امام دانست . نجاشی (ص 215)، که مانند دیگر رجال شناسان (کشّی ، ص 556) وثاقت و ورع او را تأکید کرده ، با نام بردن شماری از کتابهای او مانند: الوضوء ، الصّلوة ، الزکاة ، الفرائض ، تعداد آنها را سی عدد ذکر کرده و به برخی از طریق روایت آنها نیز اشاره کرده است . کشّی (همانجا) او را از اصحاب اجماع شمرده است . طبق برخی احادیث وی پس از وفات امام کاظم علیه السلام به واقفیه گرایش یافت و سپس توبه کرد (خوئی ، ج 10، ص 338ـ339). خوئی با بیان دلایلی به ردّ تضعیف آن احادیث پرداخته است . به عقیدة محقّقان متأخّر (همان ، ج 10، ص 339ـ340؛
تستری ، ج 6، ص 152) هر چند در سند برخی احادیث نام «عبدالله بن مغیره » همراه با نسبت «بجلی کوفی » نیامده ، به دلایلی در این موارد هم مراد همان عبدالله بن مغیره بجلی است نه فردی دیگر. همچنین آنان ، به تبعِ شیخ طوسی ( رجال ، ص 355، 379) و برقی (به نقل خوئی ، ج 10، ص 340) و برخلاف نقل نجاشی (ص 215)، وی را از موالیِ بنونوفل * دانسته اند. تعداد روایات او در کتب اربعه ، که از امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام و یاران آنها نقل کرده ، به بیش از 520 مورد می رسد و محدّثانی مانند ابن ابی عمیر، ابن فضّال ، ابراهیم بن هاشم و حسین بن سعید از او نقل حدیث کرده اند (خوئی ، ج 10، ص 341ـ342).

10) عبدالرحمان بن حجّاج بجلی کوفی . از فقیهان و محدّثان امامی و از یاران امام صادق ، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام . ظاهراً تنها کشّی (ص 441) کنیة او را ابوعلی آورده است (تستری ، ج 5، ص 288). وی در منابع رجالی (نجاشی ، ص 238؛
کشّی ، ص 442؛
خوئی ، ج 9، ص 316) توثیق و تمجید شده و شیخ مفید (ج 2، ص 216) او را از خواص و بزرگان اصحاب امام صادق علیه السلام دانسته است . عبدالرحمان در بغداد زندگی می کرد (نجاشی ، ص 237) و شیخ طوسی در الغیبة (به نقل خوئی ، ج 9، ص 316) از نمایندگان آن حضرت بود. بنابر احادیث متعدّد (خوئی ، ج 9، ص 316ـ 318؛
تستری ، ج 5، ص 287) وی بارها مورد مدح خاصّ امام صادق و امام کاظم علیهماالسّلام قرار گرفت . در منابع اصلی حدیثی شیعه بیش از پانصد حدیث از طریق او از سه امام مذکور و یارانشان آمده و کسانی چون صفوان ، زراره ، زید شمّام ، ابان بن تغلب و منصوربن حازم از او نقل کرده اند (خوئی ، ج 9، ص 318ـ319). درباره کیسانی و واقفی بودن و سپس اعتماد او به امام رضا علیه السّلام نیز در کتابهای رجال بحث و مناقشه شده است (تستری ، ج 5، ص 287؛
نجاشی ، ص 238؛
خوئی ، ج 9، ص 316).

11) ابوالقاسم عیص بن قاسم بن ثابت بن عبید بجلی کوفی . از محدّثان موثّق امامی و از یاران امام صادق و امام کاظم ، علیهماالسّلام . بیشتر رجال نویسان (طوسی ، رجال ، ص 264؛
برقی به نقل خوئی ، ج 13، ص 215) او را در شمار یارانِ امام صادق علیه السّلام آورده اند و تنها نجاشی (ص 302) روایت او از امام کاظم علیه السلام را یادآور شده است . همچنین از 150 مورد احادیث وی که در کتب اربعه آمده (خوئی ، ج 13، ص 216)، جزیک مورد همگی از امام صادق علیه السّلام نقل شده است . صفوان بن یحیی ، حسین بن هاشم ، علی بن رباط ، عبداللّه بن مغیره و محمدبن ابی حمزه بزرگترین شاگردان و راویان احادیثِ او به شمار می آیند (طوسی ، فهرست ، ص 121؛
خوئی ، ج 13، ص 216ـ217؛
تستری ، ج 7، ص 284).

منسوبان به قبیلة بجیله در میان محدّثان اهل سنّت نیز بسیارند و در منابعی چون تاریخ بغداد و سیراعلام النبلاء معرفی شده اند. همچنین باید این نکته را در نظر داشت که برخی از افرادی که «بجلی » نام دارند، منسوب به بَجْله ، شاخه ای از قبیلة سُلیم بن منصورند که غیر از بجیله است ؛
از جمله : عَمروبن عَبْسه صحابی پیامبر و از مسلمانان دوران مکّه (ابن اثیر، 1970ـ1973، ج 4، ص 251؛
سمعانی ، ج 1، ص 286) و عیسی بن عبدالرحمان سُلَمی از محدّثان تابعین (ابن حجر عسقلانی ، تقریب التهذیب ، ج 2، ص 99).

---

منابع :
(1) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1385ـ1387/ 1965ـ1967؛
(2) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح و التعدیل ، حیدرآباد دکن 1371ـ1373/1952ـ1953؛
(3) ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة ، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره 1970ـ1973؛
(4) همو، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/ 1979ـ 1982؛
(5) ابن حجر عسقلانی ، تقریب التهذیب ، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1380 ) ؛
(6) همو، تهذیب التهذیب ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(7) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، تهران 1379ـ1391؛


(8) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، مدینه ( بی تا. ) ؛
(9) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/1983؛
(10) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام ، چاپ عمر عبدالسّلام تدمری ، ج 3، بیروت 1409/1989؛
(11) همو، سیراعلام النبلاء ، بیروت 1402ـ1409/ 1982ـ 1988؛
(12) همو، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1382/1963 ) ؛
(13) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبداللّه عمر بارودی ، بیروت 1408/1988؛
(14) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الامم والملوک ، بیروت 1407؛
(15) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف 1380/1961؛
(16) همو، الفهرست ، قم ( بی تا. ) ؛
(17) علی بن ابی طالب علیه السّلام ، امام اول ، نهج البلاغة ، چاپ صبحی صالح ، قم ( بی تا. ) ؛
(18) محمدبن عمر کشّی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛
(19) عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، نجف 1349ـ1352؛
(20) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(21) محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد ، قم 1413؛
(22) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(23) نصربن مزاحم ، وقعة صفّین ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404.

/ یحیی رهایی /