تویسرکان ، شهرستان و شهری در استان همدان .

1) شهرستان تویسرکان . در ناحیة مرکزی استان همدان واقع است . از شمال به شهرستانهای همدان و کبودرآهنگ ، از مشرق به شهرستان ملایر، از جنوب به شهرستان نهاوند و از مغرب به شهرستانهای کنگاور (در استان کرمانشاه ) و اسدآباد محدود، و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و قِلقِل رود، هفت دهستان و سه شهر تویسرکان (مرکز شهرستان )، سِرکان و فَرسفَج .

مهمترین کوههای این شهرستان عبارت اند از: خان گورْمَز/ خان گُرمَز (بلندترین قله : ح 853 ، 2 متر)، چشمه دره (بلندترین قله : ح 350 ، 2 متر)، چالاب (بلندترین قله : ح 100 ، 2 متر)، سیاه کوه و سیاه کمر (بلندترین قلة هر دو: ح 100 ، 2 متر؛ جعفری ، ج 1، ص 184، 192، 212، 343ـ344). رود دایمی خرّم رود به طول حدود 38 کیلومتر از ریزابه های قره چای در مسیر جنوب غربی ، و قلقل رود به طول حدود پنجاه کیلومتر از ریزابه های گاماساب / گاماسیاب ــ که خود ریزابه ای به نام کُرزان رود دارد ــ از رودهای مهم شهرستان تویسرکان اند (همان ، ج 2، ص 207، 336ـ337؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 47، ص 104).

پوشش گیاهی تویسرکان شامل درختان چنار، تبریزی ، اقاقیا، سنجد و نارون و گیاهانی نظیر ریواس ، بومادران ، گل گاوزبان ، شیرین بیان ، گون و کاسنی است که کاربرد دارویی و صنعتی دارند. تویسرکان زیستگاه مناسب جانورانی از قبیل کَل ، گرگ ، روباه ، گورکن ، گراز، پلنگ و یوزپلنگ ، عقاب ، قوش ، کبک ، قرقاول ، درنا و تیهوست .

منابع آب کشاورزی و آب آشامیدنی تویسرکان بیشتر چشمه ها و چاههای عمیق و نیمه عمیق و قناتهاست . مهمترین محصولات کشاورزی آن گندم ، جو، بنشن و محصولات جالیزی ، چغندر قند، پیاز و سیب زمینی و فرآورده های باغی از قبیل زردآلو، هلو، گلابی و گردوست .

منابع معدنی نظیر سنگ گرانیت ، سیلیس ، سنگ چینی ، سنگ گچ ، سنگ آهک و سنگ مرمر در تویسرکان وجود دارد (مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 368). مهمترین صنایع این شهرستان صنایع ماشینی ، فیلترسازی ، تولید مایعات پاک کننده ، نساجی ، صنایع غذایی (تولید آرد) و صنایع ساختمانی است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 1329). مهمترین صنایع دستی آن قالی و گلیم و گیوه است که صادر می شود. منبت کاری نیز از صنایع دستی آنجاست ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 47، ص 105). پرورش دام و زنبورعسل در این شهرستان رایج است (مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 367).

جمعیت شهرستان تویسرکان در سرشماری عمومی 1375ش ، 954 ، 118 تن بوده است که از آن میان 308 ، 43 تن ، (ح 36%) شهرنشین و بقیه روستانشین بوده اند. مردم تویسرکان شیعة دوازده امامی اند و به ترکی و فارسی (باگویش لکی ) تکلم می کنند. طوایفی از ایل تُرکاشوَند * به نامهای علی مرشد، علی جانی ، سلیمانی و رحمتی در این شهرستان زندگی می کنند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 47، ص 104).

بر اساس قانون تقسیمات کشوری در 1316 ش ، تویسرکان ـ ملایر از بخشهای شهرستان ملایر در استان پنجم (کردستان ) بود. تویسرکان تا 1328 ش ، مدتی جزو ولایت ثلاث شد وسپس به صورت فرمانداری مستقل در آمد و در این سال شهرستان شد (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج 2، ص 97؛
ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ، ص 114). بر اساس تقسیمات کشوری 1355 ش ، شهرستان تویسرکان مشتمل شد بر یک بخش حومه به مرکزیت شهر تویسرکان ، چهار دهستان به نامهای حومه و قلقل رود و کرزان رود و خرم رود، و سه شهر تویسرکان و سرکان و سرابی . بر اساس تصویبنامة هیئت وزیران در 1366ش ، سه دهستان دیگر به آن اضافه شد (ایران . قوانین و احکام ، ص 683ـ684). شهرستان تویسرکان در تقسیمات کشوری 1371 ش ، فقط دو شهر به نامهای تویسرکان و سرکان داشت و در 1379 ش ، شهر فرسفج نیز جزو آن شد.

مهمترین آثار باستانی و تاریخی تویسرکان عبارت اند از: تپه های باستانی باباکمال در دهستان کمال رود، که آثار به دست آمده در آن متعلق به چهار هزار سال قبل از میلاد است (مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 66)؛
بقایای شهری قدیمی متعلق به دورة ساسانیان در ولاشجرد/ بلاشگرد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 47، ص 105)؛
کاروانسرای معروف شاه عباسی در ده کیلومتری جنوب غربی شهر تویسرکان متعلق به دورة صفوی (مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 237، 239)؛
پل قدیمی فرسفج در نزدیکی کاروانسرای شاه عباسی بر روی رودخانة قلقل رود به طول تقریبی شصت متر و عرض هشت متر (همان ، ج 1، ص 243، 245)؛
مقبرة ابومِحجَن ثقفی ، شاعر مشهور مُخَضْرم (متوفی 30 هجری )، معروف به پیر کمربسته ، در جنوب غربی شهر سرکان (همان ، ج 1، ص 208ـ209)؛
بقعة امامزاده ابراهیم ، از نوادگان امام موسی بن جعفر علیه السلام ، در چهارده کیلومتری شهر تویسرکان ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا؛
مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 143).

2) شهر تویسرکان ، مرکز شهرستان . در حدود 93 کیلومتری جنوب شهر همدان و در مسیر راه اصلی ملایر ـ اسدآباد، در ارتفاع 780 ، 1 متری ، قرار گرفته است . شهر تویسرکان با کوههای ساری آب در مشرق ، چشمه دره در جنوب ، سیاه کوه در شمال غربی و کوه قصر در شمال شرقی احاطه شده است . کرزان رود در شمال غربی و خرم رود در وسط شهر جریان دارند. آب و هوای آن نسبتاً سرد و خشک است . بیشترین دمای آن حدود ْ32 در تابستان ، کمترین آن ْ15- در زمستان ، و میانگین بارش سالانة آن حدود 310 میلیمتر است . تویسرکان در 1310ش تبدیل به شهر شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ، همانجا). در سرشماری 1375ش ، جمعیت آن 886 ، 37 تن ذکر شده است .

مهمترین آثار قدیمی شهر عبارت اند از: آرامگاه حَبَقوقِ نبی علیه السلام ، از انبیای بنی اسرائیل ، که حدود 2600 سال قدمت دارد؛
آرامگاه میررضی الدین آرتیمانی (متوفی 1005)، از عرفا و شعرای دورة صفوی ، واقع در شمال شرقی شهر (مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 195، 222، 226)؛
مدرسة شیخعلی خان زنگنه (متوفی 1101؛
وزیر شاه سلیمان صفوی ) که در حدود 1090 به دستور وی ساخته شد (همان ، ج 1، ص 233)؛
بازار سرپوشیده یا راسته بازار، از بناهای دورة صفوی ، که بیش از 350 سال قدمت دارد (همان ، ج 1، ص 247)، ظاهراً در دورة قاجار قسمت اعظم این بازار رو به ویرانی نهاده بود، ولی به همت میرزا رضا قلی خان کلانتر و میرزا ابدال خان ، دوباره مرمت شد (همانجا؛
اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 819)؛
چند مسجد قدیمی مانند مسجد جولاستان / جولستان در پایین محله ، مسجد باغوار، مسجد زرهان و مسجدجامع که هریک در حدود دویست سال قدمت دارند؛
امامزاده زیدبن علی (شاه زید) و زیارتگاه امامزاده ناصر معروف به شاهزاده ناصر (شهادت 250)، در چهار کیلومتری مغرب تویسرکان (مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 273، 278ـ289).

پیشینه . در بارة نام و گذشتة تویسرکان تا قبل از قرن هفتم اطلاعی در دست نیست . در قرن هفتم ، یاقوت حموی (ج 1، ص 901) در ذکر محلی به نام تُویْ (تُوَیّ)، به ابوعبداللّه حسین بن احمدبن جعفر تُوَیّی همدانی ، اشاره کرده (همان ، ج 3، ص 82) و سرکان را از قرای همدان ذکر نموده است . حمداللّه مستوفی (ص 73) نیز در قرن هشتم اشاره ای کوتاه به توی و دیه سرکان دارد. از این دوره تا زمان صفویه ، راجع به حوادث یا رویدادهای تاریخی تویسرکان اطلاعات مهمی در دست نیست . گفته می شود که در اوایل دورة شاه عباس اول (996ـ 1038) قسمتی از عراق عجم ، از جمله نواحی توی و سرکان ، تحت حاکمیت امامقلی خان ، فرزند اللّه وردی خان ، قرار داشت (حقیقت ، ج 4، بخش 2، ص 669). در 996، ایلات تکلّو و ترکمانان ، تویسرکان را غارت و در آنجا قتل عام کردند (منشی قمی ، ج 2، ص 884). تویسرکان در دورة شاه صفی (1038ـ 1052) از شهرهای عمدة عراق عجم محسوب می شد (تاورنیه ، ج 2، ص 87). در 1142، تویسرکان مدتی مقرّ سپاهیان نادرشاه بود (استرآبادی ، ص 119ـ120). در دورة فتحعلی شاه (1212ـ 1250)، شیخعلی میرزا از فتحعلی شاه تقاضا کرد که قسمتی از نواحی اطراف تویسرکان را در محدودة حکومتی وی قرار دهد و فتحعلی شاه دستور داد که تویسرکان را به دولت آباد (ملایر امروزی ) ضمیمه کنند و شیخعلی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان شد (مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 187). در دورة محمدشاه قاجار (1250ـ1264) و به دستور وی ، جهانگیر میرزا و خسرو میرزا، فرزندان عباس میرزا، را ــ که اسماعیل خان فراش باشی کور کرده بود ــ به قلعه ای در تویسرکان فرستادند (احمدمیرزا قاجار، ص 313ـ314). در 1289، سیف اللّه میرزا به آزار مردم تویسرکان پرداخت ؛
به دستور او بعضی از سادات را در میدان شهر می بستند و با چوب می زدند (باستانی پاریزی ، ص 468). شیروانی (متوفی 1253) در بستان السیاحة ، تویسرکان را قصبه ای نیک با آب و هوایی سرد دانسته و مردم آن را تاجیک ، و روذراور/ روداور را دارالامارة آن ذکر کرده است (ص 192، 299). در دورة ناصرالدین شاه (1264ـ1313)، اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 817) تویسرکان را شامل قصبة معتبری به نام توی و قریة بزرگ سرکان ضبط کرده است . در زمان وی ، این قصبه

را به تنهایی تویسرکان هم می نامیدند، اما قریه همان سرکان خوانده می شد.

از تویسرکان بزرگانی برخاسته اند، از جمله : میررضی الدین آرتیمانی ، دارای دیوان و ساقی نامه (مقدم گل محمدی ، ج 1، ص 225، 231)؛
مولی حبیب اللّه توسرکانی ، از ریاضیدانان عصر صفوی و صاحب رساله ای فارسی در هیئت (امین ، ج 4، ص 558)؛
و شیخ محمدنبی بن احمد تویسرکانی (متوفی 1319)، از فقهای دورة قاجار (همان ، ج 10، ص 79).

---

منابع :
(1) احمدمیرزا قاجار، تاریخ عضدی ، چاپ عبدالحسین نوایی ، تهران 1376ش ؛
(2) محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار، تهران 1341ش ؛
(3) اعتمادالسلطنه ؛
(4) امین ؛
(5) ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ دوم ، تهران ( بی تا. ) ؛
(6) ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش ؛
(7) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش ؛
(8) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 2، تهران 1329ش ؛
(9) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن ، تهران 1381 ش ؛
(10) محمدابراهیم باستانی پاریزی ، سیاست و اقتصاد عصر صفوی ، تهران 1367 ش ؛
(11) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1، کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(12) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366ش ؛
(13) عبدالرفیع حقیقت ، تاریخ نهضتهای فکری ایرانیان ، ج 4، تهران 1368ش ؛
(14) حمداللّه مستوفی ؛
(15) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ( بی تا. ) ؛
(16) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 47: همدان ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1376ش ؛
(17) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ؛
(18) محمد مقدم گل محمدی ، تویسرکان ، ج 1، تهران 1378ش ؛
(19) احمدبن حسین منشی قمی ، خلاصة التواریخ ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1359ـ1363ش ؛
(20) نقشة تقسیمات کشوری ایران ، مقیاس 000 ، 250:1، تهران : گیتاشناسی ، 1377ش ؛
(21) یاقوت حموی ؛


(22) Jean-Baptiste Tavernier;
(23) Les six voyages de Turquie et de Perse , Introduction et notes de Stephane Yerasimos, Paris 1981.

/ مهدی جوزی /