توسعه ، از مباØ‌Ø« پردامنه Ùˆ گستردة چند رشته ای علوم اجتماعی ØŒ با ادبیات متنوع Ùˆ فزاینده ای Ú©Ù‡ زمینه ساز تأسیس گرایشهای فرعی در پاره ای از رشته های علوم اجتماعی چون اقتصاد با عنوان «اقتصاد توسعه » Ùˆ جامعه شناسی با عنوان «جامعه شناسی توسعه » شده است . همچنین توسعه عنوانی است برای مجموعه ای از راهبردها، برنامه ها Ùˆ سیاستهای کلانِ دولتها بویژه در کشورهای جهان سوم ØŒ با هدف بهبود Ùˆ ارتقای زندگی مادّی Ùˆ معنوی مردم (شهروندان )ØŒ Ú©Ù‡ در قالب فرآیندی چند بُعدی (سیاسی ØŒ اقتصادی ØŒ فرهنگی Ùˆ اجتماعی ) Ùˆ پیچیده ØŒ تدوین Ùˆ تصویب Ùˆ اجرا Ù…ÛŒ شود.

این مقاله مشتمل است بر:

1) مباØ‌Ø« نظری

2) آرا و دیدگاهها در جهان اسلام

3) تجربة توسعة سیاسی در جهان اسلام

4) تجربة توسعة اقتصادی در جهان اسلام

1) مباØ‌Ø« نظری . واژة توسعه ØŒ نخستین بار در 1752/ 1166 در زبانهای فرانسه Ùˆ انگلیسی ØŒ به معنای رسیدن به اهدافی مشخص بر اساس طرØ‌ Ùˆ برنامه ØŒ به کار رفت Ùˆ سپس به فرآیند تکاملی خلقت ØŒ Ùˆ به طور خاص در زیست شناسی به فرآیند تبدیل دانه Ùˆ تخم گیاه به Ú¯Ù„ ØŒ اطلاق شد (هاس ØŒ ص 15). از آن پس این واژه تØ‌ت تأثیر نظریة تنازع بقای داروین ØŒ به معنای فرآیندی به کار رفت Ú©Ù‡ از طریق آن استعدادهای نهفته Ùˆ تواناییهای بالقوة یک Ø´ÛŒ Ø¡ یا موجود زنده شکوفا Ù…ÛŒ شود تا به Ø´Ú©Ù„ کامل Ùˆ بلوغ نهاییش برسد Ùˆ بدین ترتیب ØŒ با واژة رشد مترادف گردید (استوا ØŒ ص 8 Ù€9). از ربع پایانی سدة هجدهم ØŒ بر اثر دگرگونیهای ناشی از انقلاب صنعتی ØŒ این واژه در علوم اجتماعی بیانگر رشد تکاملی جوامع شد. یوستوس موزر ØŒ بنیانگذار Ù…Ø‌افظه کار تاریخ اجتماعی ØŒ در 1768/1182 واژة توسعه را به معنای فرآیند تدریجی تغییرات اجتماعی به کار برد. هردر در 1774/1188ØŒ با مقایسة مراØ‌Ù„ Ø‌یات با تاریخ اجتماعی ØŒ مفهوم ارگانیک توسعه را ــ Ú©Ù‡ به تکامل اشکال سازمانی جامعه اشاره داشت ــ مطرØ‌ کرد (استوا، ص 17).

از میانة سدة نوزدهم ØŒ دگرگونیهای ناشی از انقلاب صنعتی تأثیرات عمیقی بر Ø‌وزة نظریه پردازی علوم اجتماعی Ùˆ بویژه مفهوم توسعه گذاشت . تبدیل جوامع سنّتی مبتنی بر اقتصاد کشاورزی به جوامع جدید صنعتی Ùˆ بهبود نسبی رفاه عمومی جامعه ØŒ خوش بینی اندیشمندان علوم اجتماعی را به نظریه پردازی در باب مفاهیمی همچون ترقی ØŒ تکامل ØŒ تجدد Ùˆ توسعه بیشتر کرد. برخی از آنان ØŒ مانند هنری مین (1822Ù€ 1888)ØŒ امیل دورکهایم (1858Ù€1917)ØŒ Ù‡Ú¯Ù„ (1770Ù€ 1831)ØŒ مارکس (1818Ù€1883)ØŒ ماکس وبر (1862Ù€ 1924) Ùˆ فردیناند تونیس (1855Ù€1936)ØŒ تØ‌ت تأثیر تغییرات عمیقی Ú©Ù‡ تا آن زمان تنها در بخش Ù…Ø‌دودی از اروپا روی داده بود، در صدد تعمیم این تجربه های تاریخی به همة جوامع برآمدند Ùˆ عمدتاً به تمایز Ùˆ دوگانگی اساسی میان دنیای کهن Ùˆ نو، جوامع سنّتی با جوامع مدرن تأکید کردند. مثلاً تونیس ØŒ با توجه به تغییر در بنیانهای اخلاقی جامعه Ùˆ روابط میان اعضای آن ØŒ بین اجتماع Ùˆ جامعه ØŒ یا به تعبیر خودش گمنشافت (جامعة مهر پیوند) Ùˆ گزلشافت (جامعة سودپیوند)ØŒ تفاوت قائل شد ( رجوع کنید به ص 128Ù€144). امیل دورکهایم از تفاوت Ùˆ تمایز جوامع مبتنی بر همبستگی مکانیکی Ùˆ جوامع مبتنی بر همبستگی ارگانیک سخن گفت Ùˆ ماکس وبر با طرØ‌ نمونة آرمانی جامعه Ùˆ مبنا قرار دادن عقلانیت ØŒ جوامع مبتنی بر کنشهای عقلانی Ùˆ معطوف به هدف را از جوامع مبتنی بر کنشهای غیر عقلانی Ùˆ معطوف به ارزش Ùˆ عاطفه Ùˆ سنّت جدا کرد (بارنت ØŒ ص 20Ù€29).

تا اوایل سدة بیستم واژة توسعه تنها به تØ‌ولات تکاملی جوامع غرب اشاره داشت Ùˆ متفکران علوم اجتماعی نیز صرفاً مطالعة این جوامع را در نظر داشتند. در واقع ØŒ تا این زمان تجربة تاریخی اروپا در تØ‌ول از جامعة سنّتی به مدرن ØŒ نه جریانی عام Ùˆ جهانی ØŒ بلکه فرآیندی درونی تلقی Ù…ÛŒ شد، اما با ظهور نوگرایی در کشورهای جهان سوم ØŒ نظریه پردازی در باب مفهوم توسعه متØ‌ول شد. از این پس ØŒ توسعه به مفهومی بدل شد Ú©Ù‡ با مرجعیت غرب Ùˆ تØ‌ولات تکاملی آن در عرصه های گوناگون اقتصادی Ùˆ اجتماعی Ùˆ فرهنگی ØŒ در Ù¾ÛŒ تبیین وضع کشورهای جهان سوم بود ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

اگر Ú†Ù‡ مطرØ‌ شدن بØ‌Ø« توسعه به قرن نوزدهم بازمی گردد اما نظریه پردازی منسجم در بارة آن ØŒ پس از جنگ جهانی دوم آغاز شد. در این میان شش مؤلفة اساسی در بØ‌Ø« توسعه در سدة بیستم نقش اساسی ایفا کردند، Ú©Ù‡ عبارت اند از: 1) استقرار نظام دو قطبی Ùˆ کشمکش میان اردوگاههای سوسیالیسم Ùˆ سرمایه داری Ø› 2) گسترش روز افزون جنبشهای سوسیالیستی ØŒ ظهور اØ‌زاب کمونیست در جهان سوم Ùˆ کشورهای سرمایه داری اروپا Ùˆ استقرار دموکراسیهای توده ای در اروپای شرقی Ø› 3) افزایش نهضتهای رهایی بخش Ùˆ جنبشهای استقلال طلبانه در مستعمرات Ø› 4) افزایش تعداد کشورها Ùˆ اشخاص Ùˆ نهادهای غیردولتیِ مؤثر در عرصة سیاست بین الملل Ø› 5) تشکیل جنبش عدم تعهد Ùˆ تلاش برای بر هم زدن موازنة مطلوب قدرتهای بزرگ Ø› 6) پیدایی گروههای جدید اجتماعی ØŒ سیاسی Ùˆ اقتصادی در سیاستگذاریها Ùˆ افزایش کمّی Ùˆ کیفی انتظارات (قوام ØŒ 1374 Ø´ ØŒ ص 18Ù€19). دایانا هانت نیز با بر شمردن سه خاستگاه جغرافیایی متفاوت (امریکای لاتین در دهه های 1930 Ùˆ 1940ØŒ اروپای غربی Ùˆ امریکای شمالی از 1943 تا 1958)ØŒ به تبعیت از برخی اقتصاددانان توسعه مانند سیرز Ùˆ پرستون Ùˆ روستو ØŒ گسترش علم توسعه Ùˆ پیدایی الگوهای متفاوت در این Ø‌وزه را ناشی از تعارضات بین المللیِ جهان سرمایه داری Ùˆ جهان کمونیسم Ù…ÛŒ داند ( رجوع کنید به ص 59).

فروپاشی فئودالیسم Ùˆ گسترش آیین پروتستان ØŒ همان گونه Ú©Ù‡ ماکس وبر در اخلاق پروتستانی Ùˆ روØ‌ سرمایه داری (ص 51 Ù€ 78) نوشته است ØŒ نقش مهمی در صورتبندی مفهوم توسعه ایفا کرد؛ ازینرو توسعة غرب ØŒ درونی Ùˆ زاییدة ماهیت تغییر یافتة ارتباطات اجتماعی Ùˆ مُلهَم از ارزشهای عصر نوزایی Ùˆ عصر روشنگری Ùˆ تغییرات فرهنگی Ù€ ارزشی ناشی از آن در اروپا بوده است Ùˆ بنابراین پیوند تنگاتنگی با لیبرالیسم Ùˆ فردگرایی دارد (نیز رجوع کنید به جفی ØŒ ص 18Ù€29).

در نظریه پردازیهای توسعه ØŒ گوناگونی Ùˆ پراکندگی بسیاری وجود دارد، اما Ù…ÛŒ توان آنها را به سه مکتب تقسیم کرد: نوسازی ØŒ وابستگی Ùˆ نظام جهانی ( رجوع کنید به سو، ص 11Ù€14). افزون بر این ØŒ آرای نولیبرالها، اندیشمندان پسامدرن Ùˆ رهیافتهای توسعة انسانی ØŒ توسعة پایدار Ùˆ توجه به توسعة فرهنگی Ùˆ اجتماعی ØŒ در سه دهة گذشته جایگاه ویژه ای در مباØ‌Ø« توسعه داشته اند.

مکتب نوسازی . نوسازی اولین نظریة منسجم در باب توسعه است و جایگاه ویژه ای در میان نظریه های توسعه دارد. پس از جنگ جهانی دوم نظریه پردازان ، با الهام از الگوی تونیس ، از تصویر دو قطبی جامعة سنّتی و مدرن استفاده کردند و از اجتناب ناپذیر بودن روند توسعه از جامعة ابتدایی به جامعة مدرن سخن گفتند. مطالعة تطبیقی این آثار نشان می دهد که روندی کلی ، استاندارد و مورد قبول همه در بارة نوسازی وجود ندارد اما در مجموع ، مسیر توسعه پیگیری الگوی کشورهای توسعه یافته است و موانع اصلی نوسازی از نهادها و ارزشهای فرهنگی و سنّتی کشورهای توسعه نیافته ناشی می شود که با رشد اقتصادی و صنعتی مغایر است . نظریه پردازان نوسازی وابستگی اقتصادی کشورهای توسعه نیافته به کشورهای توسعه یافته را ارزشمند می دانند، زیرا نه تنها منافع متقابل دارد، بلکه این روابط به کشورهای توسعه نیافته کمک می کند تا ساختارها و ارزشهای اجتماعی سنّتی را که باعث عقب ماندگیشان می شود، از بین ببرند (لارسون و اسکیدمور ، ص 189؛ قوام ، 1382 ش ، ص 260).

مکتب نوسازی خود به سه Ø‌وزه تقسیم Ù…ÛŒ شود: نظریه های نوسازی اجتماعی ØŒ روانی Ùˆ اقتصادی . اندیشمندانی مانند تالکوت پارسونز ØŒ آیزنشتاد ØŒ بَرینگتون مور از نظریه پردازان نوسازی اجتماعی اند. از جمله نظریه پردازان نوسازی روانی ØŒ دانیل لرنر ØŒ Ù…Ú© کله لند ØŒ Ùˆ راجرز هستند Ú©Ù‡ نقطة شروع نوسازی را در نوسازی انسان Ùˆ نظام شخصیتی او Ù…ÛŒ دانند Ùˆ معتقدند Ú©Ù‡ با تØ‌قق نوسازی Ùˆ نو شدن انسان جنبه های دیگر نوسازی ØŒ یعنی نوسازی اجتماعی Ùˆ سیاسی Ùˆ اقتصادی Ùˆ فرهنگی ØŒ تØ‌قق Ù…ÛŒ یابد. آنان به ساختهای کلان اجتماعی کاری ندارند بلکه بر کنشها Ùˆ رفتارهای فردی Ùˆ بین فردی در سطوØ‌ خرد Ùˆ میانی متمرکز Ù…ÛŒ شوند (ازکیا، ص 94ØŒ 107). برخی از مهمترین نظریه پردازان نوسازی اقتصادی ØŒ روستو، ژوزف شومپیتر Ùˆ لوسین پای اند. روستو در کتاب > مراØ‌Ù„ رشد اقتصادی : بیانیه ای غیرکمونیستی < Ú©Ù‡ در 1960 منتشر شد، با تقسیم بندی جوامع به جامعة سنّتی Ùˆ جامعة مصرفِ انبوه ØŒ الگویی خطی از توسعه ارائه داد. در الگوی او توسعه پنج مرØ‌له دارد Ú©Ù‡ جوامع توسعه نیافته برای رسیدن به رشد Ùˆ توسعة اقتصادی باید هر یک از این مراØ‌Ù„ را به ترتیب Ùˆ بدون استثنا پشت سر بگذارند. در نظریة او، جامعه در مرØ‌لة اول جامعه ای سنّتی است Ú©Ù‡ این ویژگیها را دارد: Ù…Ø‌دودیت تولید، کشاورزی بودن جامعه ØŒ تØ‌رک اجتماعی Ú©Ù… ØŒ غالب بودن عقایدی چون تقدیرگرایی Ùˆ برخورداری از دانش Ùˆ فنّاوریِ پیش از نیوتونی Ùˆ فقدان میل به اصلاØ‌ . در مرØ‌لة قبل از خیز Ùˆ در مرØ‌لة خیز اقتصادی ØŒ دگرگونیهایی در نهادها، ساختار اجتماعی Ùˆ اقتصادی Ùˆ ذهنی جامعه به وقوع Ù…ÛŒ پیوندد تا با انتقال به مرØ‌لة بلوغ ØŒ تنوع فعالیتها Ùˆ تولیدات صنعتی Ø‌اصل شود Ùˆ با به کارگیری فنون جدید، جامعه صنعتی گردد. در پایان نیز مرØ‌لة جامعة مصرفِ انبوه قرار دارد. او Ø‌تی مرØ‌لة ششمی را با نام جامعة فراسوی مصرف ØŒ پیش بینی کرده است . در نظریة روستو مهمترین Ùˆ اولین کار این است Ú©Ù‡ مشخص شود یک کشور در کدام مرØ‌له از این مراØ‌Ù„ پنج گانه قرار دارد Ùˆ سپس با برنامه ریزیهای مناسب با آن مرØ‌له ØŒ شرایط گذار از آن Ùˆ توسعة کشور فراهم شود ( رجوع کنید به ص 2Ù€92).

لوسین پای نیز، با تقسیم بندی جوامع به سنّتی Ùˆ مدرن ØŒ از شش بØ‌ران اساسی نام برده Ú©Ù‡ جوامع جهان سوم در راه دولت Ù€ ملت سازی خود Ùˆ گذر به جامعة مدرن باید از آن عبور کنند. این بØ‌رانها عبارت اند از: هویت ØŒ مشروعیت ØŒ مشارکت ØŒ توزیع ØŒ یکپارچگی Ùˆ نفوذ ( رجوع کنید به ص 63Ù€66).

آنچه در کتاب روستو Ùˆ بعدها در دهه های 1960 Ùˆ 1970 مطرØ‌ شد، متأثر از آرای اندیشمندان سدة نوزدهم ØŒ همچون آدام اسمیت ØŒ مارکس ØŒ دورکهایم ØŒ Ùˆ ماکس وبر بود Ú©Ù‡ برتبیین دگرگونی اجتماعی پیچیده Ùˆ در عین Ø‌ال اندامواره تأکید Ù…ÛŒ ورزیدند. با وجود این ØŒ نظریه های توسعه Ùˆ نوسازی در این دو دهه ØŒ منطق دوگانة جامعة سنّتی Ùˆ مدرن را تبدیل به اصلی معرفت شناسانه کرده Ùˆ از عقلانیت به معنای وِبِری آن ØŒ به عنوان اصل اجتناب ناپذیر توسعه ØŒ دفاع کرده اند. بنابراین ØŒ نظریة نوسازی Ùˆ توسعه در نیمة دوم سدة بیستم از دو مؤلفة «شرایط Ø‌اکم برنظام بین الملل » Ùˆ «اندیشة مدرنیته » ملهم بود (قوام ØŒ 1382 Ø´ ØŒ ص 260).

با وجود تمام گوناگونیها و اختلافهایی که بین نظریه پردازان نوسازی کلاسیک وجود دارد، مفروضات اساسی آنان را می توان در چهار گروه دسته بندی کرد:

1) در بیان اندیشمندان این نظریه ها، مراد از نوسازی Ùˆ توسعه نوعی گذار از جامعة سنّتی به جامعة مدرن است Ùˆ کشورهای جهان سوم Ù…ÛŒ توانند باگذر از مسیری Ú©Ù‡ غرب پیموده است به توسعه برسند. گرایش Ú©Ù„ÛŒ در این نظریه استفاده از تجارب غرب است Ú©Ù‡ بر اساس آن هرگونه تØ‌ولی در کشورهای جهان سوم Ú©Ù‡ با فرآیند توسعه Ùˆ نوسازی غرب تطابق داشته باشد، مطلوب Ùˆ جریانهای خلاف این فرآیند، عقب مانده

تلقی می شود.

2) این نظریه ها در واقع زاییدة «سیاست سد نفوذ» است Ú©Ù‡ غرب برای مقابله با سوسیالیسم مطرØ‌ کرده بود.

3) بر اساس آرای نظریه پردازان نوسازی ØŒ توسعه نتیجة عوامل درون زاست Ú©Ù‡ در یک کشور عمل Ù…ÛŒ کند. بر اساس آرای اقتصادی این نظریه ها، «تولید تخصصی »، «مبادلة آزاد» Ùˆ «تقسیم کار بین المللی » موجب تسهیل توسعة اقتصادی داخلی کشورها Ù…ÛŒ شود Ùˆ کمکهای خارجی موجب بهبود Ùˆ اصلاØ‌ ساختار داخلی این کشورها Ù…ÛŒ گردد.

4) همة نظریه های نوسازی الگوی ارزشی مدرنیته و گذار از جامعة سنّتی به جامعة مدرن را تجویز می کنند

که این روایتی تک خطی از تاریخ است (همان ، ص 261؛ سریع القلم ، ص 21).

این نظریه ها در دهه های 1960 Ùˆ 1970 با اقبال مواجه شد، اما تØ‌ولات بعدی ØŒ سستی بنیانهای نظری آن را نشان داد Ú©Ù‡ در نتیجه ØŒ رویکرد انتقادی مکتب وابستگی در برابر آن ظهور کرد (قوام ØŒ 1382 Ø´ ØŒ ص 261Ù€262).

نسل جدید نظریه پردازان نوسازی ØŒ با تجدید نظر در نظریه های پیشین توسعه ØŒ ضمن انتقاد از اندیشة تک خطی بودن توسعه ØŒ Ú©Ù‡ طبق آن همة جوامع در مسیر تاریخی مشخصی به شاخصها Ùˆ اهداف معیّنی دست Ù…ÛŒ یابند، به جنبه های غیراقتصادی توسعه در عرصه های سیاسی Ùˆ فرهنگی نیز توجه کردند Ùˆ بین مفاهیم نوسازی Ùˆ توسعه تفاوت قائل شدند ( رجوع کنید بهبدیع ØŒ ص 93 Ù€140). در 1965ØŒ ساموئل هانتینگتون توسعه را فرآیندی گسترده تر از نوسازی اقتصادی Ùˆ اجتماعی تعریف کرد، به گونه ای Ú©Ù‡ جنبه های سیاسی Ùˆ فرهنگی نهادینه شده را نیز در بر Ù…ÛŒ گرفت . ÙˆÛŒ در نفی نظریه های کلاسیک توسعه ØŒ نوسازی اقتصادی Ùˆ اجتماعی را فرآیند ناقص توسعه تلقی کرد Ú©Ù‡ ممکن است جامعه را در خطر فروپاشی قرار دهد. از دید هانتینگتون ØŒ فرآیند نوسازی صرفاً به گذار از جامعة سنّتی به مدرن اشاره Ù…ÛŒ کند، در Ø‌الی Ú©Ù‡ توسعه به فرآیند نهادینگی پس از نوسازی ØŒ Ú©Ù‡ بیشتر نشان دهندة توسعة سیاسی است ØŒ اطلاق Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به1965ØŒ ص 386Ù€430). بر همین اساس ØŒ ÙˆÛŒ جامعة توسعه یافته Ùˆ توسعه نیافته را از هم تفکیک کرده است : جوامعی Ú©Ù‡ پس از فرآیند نوسازی به نهادهای پایدار، پیچیده ØŒ مستقل Ùˆ منسجم ØŒ مجهز Ù…ÛŒ شوند، توسعه یافته Ùˆ جوامعی Ú©Ù‡ در مرØ‌لة نوسازی باقی Ù…ÛŒ مانند توسعه نیافته ØŒ یا در اصطلاØ‌ ÙˆÛŒ «پرتورین » هستند، به معنای جامعه ای Ú©Ù‡ همواره در خطر فروپاشی است ( رجوع کنید به 1969ØŒ ص 24Ù€59ØŒ 80 Ù€ 198).

دیوید اپتر نیز مانند هانتینگتون با انتقاد از تعریف Ù…Ø‌دود نظریه پردازان کلاسیک از مفهوم توسعه ØŒ با متمایز شمردن مفاهیم توسعه Ùˆ نوسازی ØŒ توسعه را روندی عام Ùˆ جهانشمول Ù…ÛŒ دانست Ú©Ù‡ همة تغییرات اجتماعی را در بر Ù…ÛŒ گیرد. به نظر ÙˆÛŒ نوسازی از دید نظریه پردازان کلاسیک صرفاً وصف کنندة ورود شاخصهای جدید زندگی از جامعة صنعتی به بافت جامعة سنّتی است ØŒ اما توسعه به مفهوم تلاش برای یافتن راه Ø‌Ù„ÛŒ برای معضلات ناشی از نوسازی است ( رجوع کنید بهاپتر، ص 42).

این نسل از نظریه پردازان ــ Ú©Ù‡ اولین انتقاد سازنده را از نظریه های کلاسیک توسعه کردند (بدیع ØŒ ص 93) ــ توسعه را مفهومی گسترده تر از فرآیند نوسازی انگاشتند Ú©Ù‡ با شاخصهای مفهومی متمایز Ù…ÛŒ شد. آنچه را Ú©Ù‡ هانتینگتون ØŒ فرآیند نهادینگی نامید، صاØ‌ب نظران بعدی مبنای شاخص بندیهای توسعه در عرصه های اداری ØŒ سیاسی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی قرار دادند. توسعه در نوشته های صاØ‌ب نظران عمدة این دوره ØŒ مانند آیزنشتاد، Ùˆ رالف دارندورف ØŒ به فرآیندی اطلاق شده است Ú©Ù‡ در آن نهادهای مستقل Ùˆ منسجم Ùˆ پیشرفته در همة Ø‌وزه های زندگی اجتماعی ØŒ جامعة نوسازی شده را از خطر فروپاشی نجات Ù…ÛŒ دهد. در عرصة سیاسی ØŒ نهادینگی به این مفهوم است : بالارفتن قابلیت تطبیق نظام با شرایط خاص ØŒ پیچیدگی نهادی ØŒ استقلال دولت از نیروهای اجتماعی Ùˆ بالعکس استقلال اØ‌زاب سیاسی ØŒ نهادینه شدن جامعة مدنی Ùˆ گسترده تر شدن زندگی اجتماعی در برابر قدرت سیاسی . نهادینه شدن در عرصة اداری به وجود نهادها Ùˆ سازمانهای مقتدر Ùˆ توانمندی اشاره دارد Ú©Ù‡ فرآیند تبدیل تقاضاهای جامعه را به تصمیمات اجرایی نهادینه سازند ( رجوع کنید به آیزنشتاد، ص 147Ù€ 155Ø› دارندورف ØŒ ص 210Ù€ 230).

مکتب وابستگی . توسعه ریشة عمیقی در اندیشه های مارکسیستی دارد، اما بØ‌Ø« توسعه نیافتگی در اساس Ùˆ مفهوم اصلی آن غیرمارکسیستی است . مارکس ذاتاً سرمایه داری را پیشرو Ù…ÛŒ دانست . در دیدگاه او سرمایه داری در مستعمرات سه نقش تخریب کننده ØŒ سازنده Ùˆ استثمارگرانه را ایفا Ù…ÛŒ کرد؛ بدین گونه Ú©Ù‡ سرمایه داری با رخنه در اقتصادهای عقب ماندة آسیایی Ùˆ افریقایی ØŒ شیوه های قدیم تولید را نابود Ùˆ شیوة جدید سرمایه داری را برقرار کرد Ú©Ù‡ به توسعة پایای نیروهای مولد انجامید؛ ازینرو، کشوری Ú©Ù‡ از نظر صنعتی پیشرفته تر است ØŒ صرفاً چشم انداز آیندة کشورهای کمتر توسعه یافته را نشان Ù…ÛŒ دهد ( > جامعه شناسی Ùˆ توسعه < ØŒ ص 67Ù€ 105).

بر خلاف نظر مارکس ØŒ گسترش استعمار باعث توسعة نظام سرمایه داری Ùˆ تبدیل این کشورها به کشورهای سرمایه داری صنعتی پیشرفته ــ Ú©Ù‡ در نظریه های او در مرØ‌لة بعد به سوسیالیسم Ùˆ کمونیسم منتهی Ù…ÛŒ شد ــ نگردید؛ ازینرو، نئومارکسیستها تعدیل مهمی در تجزیه Ùˆ تØ‌لیل خوش بینانة مارکس از چشم انداز توسعة سرمایه داری در مستعمرات ایجاد کردند. به نظر آنان اگرچه امپریالیسم Ù…Ø‌رک توسعة سرمایه داری در پیرامون است ØŒ اما این سرمایه داریِ سریعاً در Ø‌ال رشد، منشأ بومی ندارد، بلکه دارای ویژگی امپریالیستی است Ùˆ توسعة آن رشد سرمایه داری بومی را بشدت سرکوب Ù…ÛŒ کند Ùˆ با خروج تولیدکنندگان بومی از صØ‌نه ØŒ مانع توسعة سرمایه داری صنعتی بومی Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). مارکسیسم کلاسیک تØ‌لیل دقیقی از توسعه نیافتگی عرضه نمی کند اما از در هم آمیختن نظریه های سنّتی مارکسیستی با تØ‌لیلهای اقتصادی مربوط به اقتصادهای توسعه نیافته ØŒ الگوی نظریه پردازی نئومارکسیسم Ø´Ú©Ù„ گرفت . در این الگو بخوبی Ù…ÛŒ توان تأثیر آرای مارکس ØŒ لنین Ùˆ روزا لوکزامبورگ را یافت (زاهدی مازندرانی ØŒ ص 125). نظریه پردازیهای مکتب وابستگی Ùˆ نظام جهانی در این تقسیم بندی جای Ù…ÛŒ گیرند.

مهمترین انتقادها را از نظریة نوسازی ØŒ نظریه پردازان وابستگی مطرØ‌ کرده اند. بنیانگذار مکتب وابستگی ØŒ پل باران است Ú©Ù‡ در 1957 (1336 Ø´ ) کتاب اقتصاد سیاسی رشد را منتشر کرد. مکتب وابستگی نیز مانند مکتب نوسازی ØŒ اجزای بسیار نامتجانسی دارد Ùˆ تنوع بسیاری در آرای نظریه پردازان آن مشاهده Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به سو ØŒ ص 91Ù€109). بر اساس استدلال پل باران ØŒ پیش از پیدایی وضع جدید Ùˆ تقسیم کشورها به توسعه یافته Ùˆ توسعه نیافته در سده های اخیر، همة کشورهای جهان در اوضاع کمابیش مشابهی به سر Ù…ÛŒ بردند. او کوشیده است ثابت کند توسعة شتابان Ùˆ ناگهانی سرمایه داری صنعتی غرب ØŒ نتیجة استعمار Ùˆ استثمار بین المللی Ùˆ تخریب نظامهای اقتصادی پیش سرمایه داری در جهت منافع سرمایه داری بوده است ( رجوع کنید بهص 256 Ù€ 398).

نظریه پردازان مکتب وابستگی معتقدند Ú©Ù‡ وابستگی ØŒ فرآیندی بسیار عام است Ùˆ در مورد همة کشورهای جهان سوم صدق Ù…ÛŒ کند. وابستگی نتیجة جریان انتقال مازاد اقتصادی از کشورهای جهان سوم (پیرامون ) به سوی غرب (مرکز) است Ø› ازینرو، توسعه یافتگی Ùˆ توسعه نیافتگی دو روی یک سکه اند. بر این اساس ØŒ موانع توسعة ملی ØŒ نبود سرمایه ØŒ نبود مهارتهای مدیریتی Ùˆ یا نهادهای دموکراتیک نیست ØŒ بلکه این موانع را باید بیرون از Ø‌وزة اقتصاد ملی جست Ùˆ بزرگترین موانع ØŒ همان میراث تاریخی استعمار Ùˆ تداوم تقسیم کار نابرابر بین المللی است . نظریه پردازان این مکتب ØŒ عموماً توسعه را در پیرامون ناممکن Ù…ÛŒ دانند. آنان اگرچه دستیابی به توسعة وابسته Ùˆ Ù…Ø‌دود را ممکن Ù…ÛŒ دانند، وقوع توسعة اصیل را در پیرامون ØŒ باتوجه به انتقال پیوستة مازاد به مرکز، امری بسیار نامØ‌تمل Ù…ÛŒ شمارند (سو، ص 104Ù€ 105) Ùˆ همانگونه Ú©Ù‡ چیلکوت Ùˆ ادلشتاین گفته اند توسعه نیازمند قطع نفوذ خارجیان Ùˆ وقوع انقلاب سوسیالیستی است (همان ØŒ ص 106). آنان برای Ø‌Ù„ بØ‌ران توسعه نیافتگی جهان سوم ØŒ قیام Ùˆ انقلاب قهرآمیز را تجویز Ù…ÛŒ کنند (قوام ØŒ 1382 Ø´ ØŒ ص 265).

نظریه های وابستگی ــ Ú©Ù‡ در دهة 1960/ 1340 Ø´ در امریکای لاتین مطرØ‌ شد ــ در واکنش به دو موضوع بود: 1) در واکنش به ناکامی مارکسیسم ارتدوکس در امریکای لاتین Ú©Ù‡ شرط رسیدن به انقلاب پرولتاریایی را گذار از مرØ‌لة انقلاب صنعتی بورژوازی Ù…ÛŒ داند؛ 2) واکنشی انتقادی به مکتب نوسازی Ú©Ù‡ به موجب آن ØŒ طرفداران این مکتب ØŒ نخست بر این باور بودند Ú©Ù‡ دیدگاه نوسازی ادامة توجیهات ایدئولوژیک استثمار کشورهای جهان سوم است . در مقابل ØŒ طرفداران رهیافت نوسازی دیدگاه وابستگی را ابزاری تبلیغاتی برای ایدئولوژی انقلابی مارکسیسم معرفی Ù…ÛŒ کردند (همو، 1374 Ø´ ØŒ ص 135ØŒ 153).

نظریه پردازان مکتب وابستگی ØŒ برای Ø‌Ù„ بØ‌ران توسعه نیافتگی جهان سوم ØŒ افزون بر انقلاب سوسیالیستی Ú©Ù‡ مطمØ‌ نظر بسیاری از آنان است ØŒ دو راه دیگر را نیز مطرØ‌ Ù…ÛŒ کنند: توسعة مستقیم Ùˆ چانه زنی جمعی . راهبرد توسعة مستقیم ØŒ بر تولید برای بازارهای داخلی تأکید، Ùˆ ایجاد موانع گمرکی برای تقویت صنایع داخلی Ùˆ وضع مقررات سخت برای سرمایه گذاری خارجی را تجویز Ù…ÛŒ کند. این راهبرد با راهبرد توسعة مبتنی بر جایگزینی واردات انطباق بسیار دارد. در راهبرد چانه زنی جمعی توصیه Ù…ÛŒ شود کشورهای توسعه نیافته با اتکای به یکدیگر Ùˆ با یکجا کردن منابع اقتصادی Ùˆ سیاسی خود، فشارهایی بر کشورهای توسعه یافته وارد کنند تا «نظم اقتصادی بین المللی » اصلاØ‌ شود (لارسون Ùˆ اسکیدمور، ص 192Ù€ 193). ردپای تأثیر این اندیشه ها Ùˆ راهبردها، در دهة 1980 Ùˆ 1990 (1360 Ùˆ 1370Ø´ ) در قالب بØ‌ثها Ùˆ اعلامیه های «نظم جدید اقتصادی بین المللی » Ùˆ «Ø‌Ù‚ توسعه » در سازمان ملل متØ‌د Ùˆ سازمانهای وابسته به آن دیده Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به کاسسه ØŒ ص 411Ù€416Ø› مجمع عمومی سازمان ملل متØ‌د ØŒ قطعنامه های

A/ RES/ 36/ 133,37/ 199,39/ 145,40/ 114 ).

از نظریه های وابستگی ØŒ انتقادهای بسیاری شده است ØŒ اما شاید بزرگترین مشکل آن ØŒ ناتوانی در تبیین Ùˆ توضیØ‌ توسعة اقتصادی کشورهای شرق آسیا باشد (لارسون Ùˆ اسکیدمور، ص 195Ù€197). به دنبال این انتقادها، نسل جدیدی از نظریه پردازان وابستگی ØŒ دیدگاههای خود را تا Ø‌دی اصلاØ‌ کردند. در دیدگاه وابستگی جدید، به جای اینکه وابستگی فرآیندی «عام ØŒ خارجی Ùˆ اقتصادی » در نظر گرفته شود Ú©Ù‡

به توسعه نیافتگی Ùˆ قطب بندی در مناطق جهان Ù…ÛŒ انجامد،آن را فرآیند خاص تاریخی ØŒ داخلی ØŒ Ùˆ سیاسی Ù€ اجتماعی تفسیر Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ تواند به توسعة پویا نیز منجر شود. بدین ترتیب آنان مفاهیم جدیدی ØŒ مانند «توسعة مقارن با وابستگی » ØŒ «دولت دیوانسالارِ اقتدارگرا» ØŒ ائتلاف سه گانه میان دولت ØŒ سرمایة Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ سرمایة بین المللی Ùˆ همچنین توسعة پویا را مطرØ‌ کردند. آنان کوشیده اند توسعة سریع صنعتی در شرق آسیا را با نظریة دولت اقتدارگرا توجیه وتبیین کنند. بر این مبنا، ارادة موجود در مدیران دولتی برای نیل به توسعه ــ Ú©Ù‡ به صورت مقتدرانه Ùˆ با سرکوب ناراضیان همراه بوده ــ به این توسعه Ú©Ù…Ú© کرده است (سو، ص 164ØŒ 230Ù€231).

مکتب نظام جهانی . این نظریه را امانوئل والرشتاین ØŒ در دهة 1970 مطرØ‌ کرد Ùˆ دریچه ای جدید برای تفسیر Ùˆ تØ‌لیل رویدادهای مهم این دهه ØŒ مانند توسعة صنعتی در شرق آسیا، بØ‌ران کشورهای سوسیالیستی Ùˆ افول اقتصاد سرمایه داری گشود. نظریه پردازان این مکتب ØŒ تØ‌ت تأثیر اندیشه های نئومارکسیستی مکتب وابستگی Ùˆ سپس مکتب فرانسوی آنالز (سالگشتها)ØŒ بر ضرورت بررسی کلیت نظام Ùˆ روندهای بلندمدت تأکید کرده اند (سو، ص 171Ù€173).

مکتب آنالز در واکنشی اعتراض آمیز به تخصصی شدن بیش از اندازة رشته های علوم اجتماعی ØŒ در Ø‌وزة رسمی دانشگاهی به وجود آمد. در این مکتب ØŒ تاریخ ØŒ وقایع گسسته نیست Ùˆ بنابراین تنها از طریق مطالعة دوره های بلندمدت Ù…ÛŒ توان ژرفترین لایه ها Ùˆ ساختارهای واقعی Ø‌یات اجتماعی را در طول تاریخ شناخت (همان ØŒ ص 172)Ø› ازینرو، در این مکتب با طرØ‌ پرسشهای کلان تلاش Ù…ÛŒ شود پاسخهایی به آنها داده شود، کاری Ú©Ù‡ والرشتاین آن را در دیدگاه نظام جهانی خود انجام داد Ùˆ یک الگوی سه بخشی برای نظام جهانی ارائه کرد. او استدلال کرده است Ú©Ù‡ اقتصاد جهانی واØ‌د، یعنی اقتصاد جهانی سرمایه داری ØŒ وجود دارد Ú©Ù‡ از قرن هفدهم به بعد در Ø‌ال گسترش بوده Ùˆ جهان را فرا گرفته است . او Ø‌تی اقتصاد کشورهای کمونیستی را سرمایه داری دولتی نامیده است . در الگوی او، در نظام جهانی رابطة مبادله نابرابر است Ùˆ «مرکز» از «پیرامون » بهره Ù…ÛŒ بَرَد Ùˆ «نیمه پیرامون » در عین بهره Ú©Ø´ÛŒ از پیرامون ØŒ خود مورد بهره برداری مرکز قرار Ù…ÛŒ گیرد. به نظر او کشورها برای ارتقا در این نظام Ù…ÛŒ توانند از سه راهبرد اغتنام فرصت ØŒ دعوت Ùˆ اعتماد به نفس استفاده کنند. راهبرد اغتنام فرصت ØŒ بهره برداری از فرصتهایی است Ú©Ù‡ نظام جهانی در اختیار کشورهای پیرامونی یا نیمه پیرامونی قرار Ù…ÛŒ دهد، مانند تلاش این کشورها برای تولید کالاهایی Ú©Ù‡ کشورهای مرکز زØ‌مت تولید آن را به خود نمی دهند. راهبرد دعوت ناظر بر کوشش برای جذب سرمایه گذاری خارجی است Ùˆ راهبرد اعتماد به نفس ØŒ ناظر به پیگیری مصرانة راهبرد توسعه ایِ استقلال طلبانه برای ارتقای جایگاه کشور در نظام جهانی است (همان ØŒ ص 180Ù€184).

نئولیبرالیسم Ùˆ توسعه . در دهه های 1950 Ùˆ 1960 (1330 Ùˆ 1340 Ø´ ) استفاده از راهبرد جایگزینی واردات Ùˆ توسعة دولت مدار ــ Ú©Ù‡ مبتنی بر دخالت گستردة دولت در اقتصاد بود ــ در کنار اندیشه های مکتب وابستگی Ùˆ نئومارکسیستی رواج جدّی یافت . ویژگی تمام این رهیافتها دخالت دولت در امور Ùˆ برنامه ریزی Ùˆ نظارت Ùˆ اجرای متمرکز دولتی بود. شکست این برنامه ها، بویژه رهیافت جایگزینی واردات ØŒ نظریه پردازان نئوکلاسیک Ùˆ نئولیبرال را به واکنش واداشت . در الگوی توسعة اقتصادیِ نئوکلاسیک ØŒ با انتقاد از نظریات Ú†Ù¾ گرایانه Ùˆ راهبرد جایگزینی واردات ØŒ پیروی از عملکرد نظام بازار، عقلانیت اقتصادی Ùˆ استفادة کارآمد Ùˆ بهینه از منابع بر مبنای تØ‌لیل هزینه Ù€ فایده در کانون توجه قرار گرفت (زاهدی مازندرانی ØŒ ص 129). رهیافت نئولیبرال در توسعه ØŒ درست نقطة مقابل رهیافت کینز قرار دارد (توماس ØŒ ص 71)Ø› کینز دخالت دولت را در اقتصاد آزاد برای ایجاد تعادل Ùˆ توسعه تشویق Ùˆ تجویز Ù…ÛŒ کرد ( رجوع کنید بهص 361Ù€382Ø› هتنه ØŒ ص 289).

نئولیبرالیسم از یکپارچگی اقتصاد جهانی Ø‌مایت Ù…ÛŒ کند Ùˆ آن را طبیعیترین Ùˆ بهترین شیوة جهانی برای رشد اقتصادی Ùˆ توسعة جامعة انسانی Ù…ÛŒ داند (توماس ØŒ ص 36). نئولیبرالهای اقتصادی مدعی شدند Ú©Ù‡ «برنامه ریزی دولت مدار» با شکست مواجه شده Ùˆ راه علاج پیروی کردن از سه طرØ‌ اساسی «کوچکتر کردن دولت »، «کاهش ارزش پول » Ùˆ «آزادسازی تجارت بین المللی » است . بر این اساس ادعا شد Ú©Ù‡ کوچکتر شدن دولت موجب کاهش فعالیتهای اقتصادی آن Ù…ÛŒ شود Ùˆ Ø‌مایت متعاقب از نیروهای بازار آزاد بهترین شیوة رسیدن به توسعه است . بر این اساس از اوایل دهة 1980 (1360 Ø´ )ØŒ بنا بر توصیه های بانک جهانی ØŒ برنامه ریزیهای ثبات Ùˆ تعدیل ساختار، با هدف Ø‌مایت از توسعة اقتصادی درازمدت ØŒ طراØ‌ÛŒ شد Ùˆ استفاده از «راهبرد توسعة صادرات » موردتوجه قرار گرفت . ویژگی نئولیبرالیسم خوش بینی فراوان به نقش نیروهای بازار در Ø‌مایت از توسعه است (کیلی ØŒ ص 31Ù€33). اجرای این سیاستها تنها در برخی از کشورها، مانند کرة جنوبی ØŒ با موفقیت همراه شده است . آسیبهای اجتماعی Ùˆ ناهنجاریهای Ø‌اصل از پیروی از این سیاست ØŒ در برخی کشورها گسترده بوده است ( رجوع کنید به توماس ØŒ ص 92). بر این مبنا سازمانهای بین المللی به مسائل انسانی توجه نشان داده اند Ùˆ Ø‌تی برنامة عمران ملل متØ‌د در دهة 1990 (1370 Ø´ ) شاخصی را به نام «توسعة انسانی » مطرØ‌ کرد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

وقایع اواخر دهة 1980 Ùˆ فروپاشی جهان کمونیسم ØŒ نظریه های Ú†Ù¾ گرایانه Ùˆ توسعة سوسیالیستی Ùˆ تØ‌ول مدنی مارکسیستی را، دست Ú©Ù… به اعتبار ناپایداری Ùˆ شکست آن در عمل ØŒ ناکارآمد نشان داد. این ناکارآمدی ویژة جوامع سوسیالیستی سابق نیست بلکه همة الگوهای توسعه ای دولت مدار را در بر Ù…ÛŒ گیرد (زاهدی مازندرانی ØŒ ص 169).

نظریه پردازان پسامدرن نیز به نقد نظریات نوسازی Ùˆ وابستگی Ù…ÛŒ پردازند. به نظر آنان بازخوانی سیر مارکسیسم ارتدوکس تا نظریه های وابستگی ØŒ نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ بسیاری از مؤلفه های مدرنیته Ùˆ منطق دوانگارانة آن را Ù…ÛŒ توان در پس این نظریات یافت (قوام ØŒ 1382 Ø´ ØŒ ص 265). همچنین آنان تک خطی بودن توسعه را ــ Ú©Ù‡ انگارة اصلی نظریات پیشین بود ــ Ùˆ امکان ارائة هرگونه «کلانْ روایت » را به عنوان نسخة عام توسعة کشورها رد Ù…ÛŒ کنند، توجه به مقتضیات فرهنگی Ùˆ انسانی جوامع را مبنای اصلی نظریات خود قرار Ù…ÛŒ دهند، Ùˆ توسعه را در هر جامعه ای فرآیندی منØ‌صر به فرد Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ صرف نظر از مقتضیات فرهنگی Ùˆ انسانی جوامع دیگر، مطالعه شدنی است . در این دیدگاه ØŒ توسعه مقوله ای جهانشمول با ویژگیهای عام Ùˆ مشترک نیست ØŒ بلکه فرآیندی منØ‌صر به فرد است Ú©Ù‡ دو عامل «شرایط مکانی » Ùˆ «آهنگ زمانی رشد» تعریف Ùˆ شاخصهای آن را معیّن Ù…ÛŒ سازد. بر این اساس نمی توان فرآیند توسعه را در دو جامعة شرق Ùˆ غرب ــ Ú©Ù‡ رشد Ùˆ پیشرفت خود را در برهة خاصی از تاریخ Ùˆ با شرایط فرهنگی Ùˆ ویژگیهای Ù…Ø‌یطی معیّنی Ù…Ø‌قق ساخته اند ــ یکسان انگاشت Ùˆ برای آن تعریف یکسانی عرضه کرد ( رجوع کنید به بدیع ØŒ ص 147Ù€177).

جهانی شدن یکی از موضوعاتی است Ú©Ù‡ اخیراً در همة عرصه ها، Ú†Ù‡ در عرصة نظریه Ùˆ اندیشه پردازی Ùˆ Ú†Ù‡ در عرصة یاستگذاری ØŒ جهان را تØ‌ت تأثیر قرارداده است . رابرتسون جهانی شدن را افزایش آگاهی انسانها نسبت به جهان Ùˆ یکدیگر Ùˆ نزدیکی بیشتر آنان تعریف Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید به ص 375Ù€ 386). جهانی شدن خود فرآیندی است Ø‌اصل انقلاب فنّاوری ØŒ بویژه فنّاوری اطلاعات ØŒ Ùˆ افزایش مبادلة کالا Ùˆ سرمایه Ùˆ اطلاعات . این فرآیند، Ù…Ø‌یط بین المللی جدیدی ایجاد کرده Ùˆ باعث فرسایش مرزها Ùˆ Ø‌اکمیت کشورها Ùˆ دولتها شده است . مرزهای فرهنگی Ùˆ اجتماعی نفوذپذیر شده اند Ùˆ اقتصاد، اجتماع Ùˆ فرهنگ بشدت تØ‌ت تأثیر جریانهای جهانی Ùˆ خارجی قرار گرفته است Ùˆ در نتیجه دولتها از جایگاه مسلط خود در اقتصاد Ùˆ اجتماع عقب نشینی کرده اند ( رجوع کنید به استرنج ØŒ ص 109Ù€122). از سوی دیگر، جریان اصلی Ùˆ Ø‌اکم بر این روند، به دلیل برتری Ùˆ پیشرو بودن غرب در عرصه های فنّاوری Ùˆ اقتصاد Ùˆ فرهنگ ØŒ عمدتاً ماهیت غربی دارد Ùˆ بشدت تØ‌ت تأثیر مبانی فکری ØŒ فرهنگی Ùˆ تمدنی غربی است . افزون بر گرایش فزاینده به استفاده Ùˆ پیروی از سیاستهای نئولیبرالیستی در کشورها، بررسی ساختار نظام بین الملل نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ پیروی ازاین الگو، با توجه به نهادسازیها Ùˆ رژیم سازیهای غرب ØŒ بویژه ایالات متØ‌دة امریکا (در قالب سازمان تجارت جهانی ØŒ صندوق بین المللی پول ØŒ بانک جهانی Ùˆ غیره )ØŒ در Ø‌ال نهادینه شدن است . بررسی اصول Ùˆ مقررات Ø‌اکم بر سازمان تجارت جهانی ØŒ به عنوان بزرگترین نهاد پیش برندة این روند، نشانة پیروی از این الگوی نئولیبرال است . این اصول نشان Ù…ÛŒ دهند Ú©Ù‡ افزون بر باز شدن درهای اقتصاد کشورها برروی سرمایه داری جهانی ØŒ میزان دخالت دولت Ùˆ امکان برنامه ریزی برای توسعه از سوی دولتها بشدت Ù…Ø‌دود Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید ØŒ ص 36Ù€47ØŒ70Ù€ 75ØŒ 104Ù€133). جهانی شدن باعث شده است Ú©Ù‡ نقش نظام بین الملل Ùˆ دولتهای بهتوماس دیگردر مباØ‌Ø« توسعه بیش از گذشته اهمیت پیدا کند؛ تا جایی Ú©Ù‡ Ø‌تی گفته Ù…ÛŒ شود دیگر دولتها نمی توانند یک راهبرد ملی برای توسعه طراØ‌ÛŒ کنند Ùˆ الگوهای جهانی شدن ØŒ

خواسته یا ناخواسته ØŒ دولتها را تØ‌ت تأثیر قرار Ù…ÛŒ دهد (قوام ØŒ 1380 Ø´ ØŒ ص 280). این شرایط ØŒ توسعة کشورها را در Ù…Ø‌یط نئولیبرالیستی ØŒ Ùˆ نظریه پردازی توسعه را برای ارائة جایگزین ØŒ دچار بØ‌ران کرده است .

تا دهة 1960 (1340 Ø´ )ØŒ توسعه تØ‌ولی اقتصادی Ùˆ تکنولوژیک دانسته Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ هدف نهایی آن افزایش درآمد سرانة ملی بود اما بُعد فرهنگی توسعه از دهة 1970 (1350 Ø´ ) به همت سازمان فرهنگی ØŒ علمی Ùˆ آموزشی ملل متØ‌د (یونسکو) مورد توجه قرار گرفت . یونسکو توسعة فرهنگی را پیشرفت زندگی فرهنگی یک جامعه با هدف تØ‌قق ارزشهای فرهنگی به صورتی Ú©Ù‡ با وضع Ú©Ù„ÛŒ توسعه اقتصادی Ùˆ اجتماعی هماهنگ شده باشد، تعریف کرد (اجلالی ØŒ ص 45). در دیدگاهی Ú©Ù‡ یونسکو مطرØ‌ کرد، توسعه تنها Ù…ÛŒ تواند در جایی Ú©Ù‡ از آن ریشه گرفته است ØŒ یعنی فرهنگ Ùˆ سنّتهای همان کشور، رشد کند، زیرا توسعه فرآیندی همه جانبه Ùˆ مرتبط با ارزشهای هر جامعه Ùˆ فراخوان مشارکت همة افراد Ùˆ گروههایی است Ú©Ù‡ هم بنیانگذار آن اند Ùˆ هم از آن منتفع Ù…ÛŒ شوند. در طول تاریخ ØŒ توسعة فرهنگی Ùˆ توسعة اقتصادی ارتباطی دیالکتیکی با هم داشته اند، ازینرو رهیافت درونزا به توسعه مطرØ‌ شده است Ú©Ù‡ در آن ØŒ زمینه های فرهنگی Ù€ اجتماعی Ú©Ù‡ توسعه در آن رخ Ù…ÛŒ دهد Ùˆ نیز شرایط ویژة آن فرهنگ در مدنظر قرار Ù…ÛŒ گیرد. در این رهیافت ØŒ هدف این است Ú©Ù‡ مردم نقش مؤثری در پیشرفت فنّاوری خود ایفا کنند Ùˆ از سوی دیگر یکپارچگی توسعه Ùˆ ساختارهای اجتماعی Ù€ فرهنگی تضمین شود ( رجوع کنید به فرهنگ Ùˆ توسعه ØŒ ص 11ØŒ 15). در این دیدگاه همانگونه Ú©Ù‡ ماکس وبر در بارة رابطة مذهب پروتستان Ùˆ رشد سرمایه داری در غرب بØ‌Ø« کرده Ùˆ یا در سالهای اخیر در مورد رابطة آیین کنفسیوسی Ùˆ توسعة اقتصادی خاوردور گفته شده است ØŒ فرهنگ نقشی ابزاری دارد Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ تواند رشد اقتصادی را تقویت کند Ùˆ یا مانع آن شود (اجلالی ØŒ ص 46).

همچنین در دهة 1970 (1350 Ø´ ) این بØ‌Ø« Ú©Ù‡ توسعة مبتنی بر رشد اقتصادی به نابرابری اجتماعی Ùˆ تشدید تضاد میان فرهنگ سنّتی Ùˆ جدید Ù…ÛŒ انجامد، مطرØ‌ Ùˆ بیان شد Ú©Ù‡ استفاده از چنین راهبردهایی باعث بØ‌رانهای اجتماعی شده Ùˆ در نتیجه در بیشتر کشورهای در Ø‌ال توسعه این تلاشهای توسعه جویانه دستاوردی جز شکست Ùˆ ناکامی نداشته است ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 43). این امر باعث توجه به بعد اجتماعی توسعه شد.

بر این مبنا «توسعة اجتماعی » یکی از ابعاد اصلی فرآیند توسعه Ùˆ بیانگر کیفیت نظام اجتماعی برای دستیابی به «عدالت اجتماعی »، ایجاد «یکپارچگی Ùˆ انسجام اجتماعی »، افزایش «کیفیت زندگی » Ùˆ ارتقای «کیفیت مردم » است . بر اساس این تعریف هدف از عدالت اجتماعی کاهش تبعیض Ùˆ عدم تعادل بین افراد جامعه است . از طریق عدالت اجتماعی انتظار Ù…ÛŒ رود فاصلة طبقاتی Ùˆ استثمار در جامعه به Ø‌داقل برسد Ùˆ توزیع درآمد، سرمایه Ùˆ قدرت به گونه ای مناسبتر انجام گیرد. با انسجام اجتماعی انتظار Ù…ÛŒ رود تضاد Ùˆ کشمکش Ú©Ù‡ ناشی از تفاوتهای فرهنگی ØŒ سیاسی یا اقتصادی Ù…ÛŒ باشد، از بین برود. منظور از «کیفیت زندگی »، ارتقا Ùˆ افزایش تسهیلات Ùˆ خدمات زیربنایی شامل آموزش ØŒ بهداشت ØŒ Ø‌مل Ùˆ نقل ØŒ ارتباطات ØŒ تغذیه Ùˆ جز آن است Ùˆ انتظار Ù…ÛŒ رود Ú©Ù‡ هر نظام اجتماعی به ارائة این تسهیلات با کمیت Ùˆ کیفیت مناسب بپردازد، به گونه ای Ú©Ù‡ امکان دسترسی همة افراد جامعه به آنها فراهم گردد. در بØ‌Ø« «کیفیت مردم » منظور بالا بردن نرخ باسوادی Ùˆ درصد افرادِ دارای تØ‌صیلات دانشگاهی ØŒ فنی Ùˆ Ø‌رفه ای Ùˆ میزان شهرنشینی است (کلانتری ØŒ ص 210Ù€211). برای سنجش توسعة اجتماعی شاخصهایی ارائه شده است ØŒ استفاده از این شاخصها، شیوه ای برای سنجش سطØ‌ توسعة اجتماعی است Ú©Ù‡ صرف نظر از قضاوتهای ارزشی ØŒ مسیر Ùˆ روند توسعة اجتماعی را نشان Ù…ÛŒ دهد (برای آگاهی از این شاخصها رجوع کنید به همان ØŒ ص 212). توسعة اجتماعی مستلزم برنامه ریزی Ùˆ دخالت دولت Ùˆ نقش گسترده تر برای آن در صØ‌نة اجتماعی Ùˆ اقتصادی است ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ به طور تناقض آمیزی ØŒ هم زمان در دهة 1980 (1360Ø´ )ØŒ نظریه هایی مبتنی بر کاهش یا عدم مداخلة دولت (نظریة نئولیبرال ) در اقتصاد Ùˆ توسعه مطرØ‌ گردید Ú©Ù‡ با استقبال جدی دولتها مواجه شد (اجلالی ØŒ ص 45).

دیدگاه توسعة اجتماعی از سوی برنامة عمران ملل متØ‌د در قالب «توسعة انسانی » مطرØ‌ Ùˆ تکمیل شد. از دیدگاه توسعة انسانی فقر صرفاً به معنای فقدان کالا Ùˆ خدمات اساسی نیست ØŒ بلکه نبود فرصتهای انتخاب Ùˆ زندگی کاملتر Ùˆ ارضا کننده تر Ùˆ ارزشمندتر را نیز شامل Ù…ÛŒ شود. این انتخاب ممکن است سبک متفاوتی از توسعه باشد؛ مسیری متفاوت Ùˆ مبتنی بر ارزشهای متفاوت با ارزشهای کشورهای دارای درآمد بالا (همان ØŒ ص 46). همچنین در دهة 1990 (1370 Ø´ ) اصطلاØ‌ «توسعة پایدار» ظهور کرد Ú©Ù‡ برنامة عمران ملل متØ‌د عهده دار آن است Ùˆ بر پایة آن ØŒ علاوه بر توجه به بُعد اجتماعی Ùˆ انسانی توسعه ØŒ به بُعد Ù…Ø‌یط زیستی آن نیز توجه Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به «توسعة پایدار: از تئوری تا عمل »، ص 84 Ù€87).

در دیدگاه توسعة انسانی ØŒ انسان هم به عنوان هدف Ùˆ هم ابزار Ùˆ کارگزار توسعه ØŒ مورد توجه قرار Ù…ÛŒ گیرد. ازینرو مفهوم کالامØ‌ورِ توسعة اقتصادی جای خود را به راهبرد مردمْ Ù…Ø‌ور توسعة انسانی Ù…ÛŒ دهد Ùˆ مفهوم پردازی دو بارة توسعه بر Ø‌سب مفاهیم انسانی ØŒ فرهنگ را از Ø‌اشیة الگوهای رایج توسعه Ú©Ù‡ اقتصاد Ù…Ø‌ور بود، به مرکز Ù…ÛŒ آورد (تراسبی ØŒ ص 67Ù€ 68).

در نظریه پردازیهای اخیر اگرچه فرهنگ Ùˆ مسائل اجتماعی Ù…Ø‌لّ توجه بسیاری از اندیشمندان توسعه قرار گرفته است Ùˆ نظریه های پسامدرنیستی نیز اگر Ú†Ù‡ بر اهمیت مسائل فرهنگی Ùˆ بومی گرایی Ùˆ ضرورت توجه به اوضاع ویژة هر کشور Ùˆ بومی گرایی تأکید دارند، اما با توجه به اوضاع جدید نظام بین الملل ØŒ هنوز نظریة نسبتاً جامعی در مورد دگرگونی در جهان رو به توسعه ارائه نشده است Ú©Ù‡ مفاهیم توسعة اقتصادی ØŒ توسعة انسانی ØŒ توسعة فرهنگی را در خود جذب کند Ùˆ علاوه بر تبیین Ùˆ توضیØ‌ اوضاع کشورهای توسعه نیافته ØŒ راه Ø‌Ù„ÛŒ برای رفع مشکل توسعه نیافتگی آنان عرضه کند ( رجوع کنید به همانجا).

منابع : پرویز اجلالی ØŒ سیاست گذاری Ùˆ برنامه ریزی فرهنگی در ایران ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› مصطفی ازکیا، جامعه شناسی توسعه ØŒ تهران 1377 Ø´ Ø› سوزان استرنج ØŒ «جهانی شدن : فرسایش اقتدار کشور Ùˆ تØ‌ول اقتصاد جهانی »، ترجمة اØ‌مد صادقی ØŒ در جهانی شدن : برداشت ها Ùˆ پیامدها ( مجموعه مقالات )ØŒ زیر نظر Ù…Ø‌مدکاظم سجادپور، تهران : وزارت امورخارجه ØŒ مرکز چاپ Ùˆ انتشارات ØŒ 1381 Ø´ Ø› پل باران ØŒ اقتصاد سیاسی رشد ØŒ ترجمة کاوه آزادمنش ØŒ تهران 1359 Ø´ Ø› برتران بدیع ØŒ توسعة سیاسی ØŒ ترجمة اØ‌مد نقیب زاده ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› «توسعة پایدار: از تئوری تا عمل »، ترجمه Ùˆ تلخیص فریده رØ‌مانی ØŒ اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 9 Ùˆ 10 (خرداد Ùˆ تیر 1372)Ø› کارولین توماس ØŒ Ø‌کومت جهانی ØŒ توسعه Ùˆ امنیت انسانی ØŒ ترجمة مرتضی بØ‌رانی ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› فردیناند تونیس ØŒ «گماینشافت Ùˆ گزلشافت »، در جامعة سنّتی Ùˆ جامعه مدرن ØŒ ترجمة منصور انصاری ØŒ تهران : نقش جهان ØŒ 1381 Ø´ Ø› رونالد رابرتسون ØŒ جهانی شدن : تئوریهای اجتماعی Ùˆ فرهنگ جهانی ØŒ ترجمة کمال پولادی ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدجواد زاهدی مازندرانی ØŒ توسعه Ùˆ نابرابری ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مود سریع القلم ØŒ توسعه ØŒ جهان سوم Ùˆ نظام بین الملل ØŒ تهران 1375 Ø´ Ø› فرهنگ Ùˆ توسعه ( رهیافت مردم شناختی توسعه )ØŒ ترجمة نعمت اللّه فاضلی Ùˆ Ù…Ø‌مد فاضلی ØŒ تهران : وزارت فرهنگ Ùˆ ارشاد اسلامی ØŒ سازمان چاپ Ùˆ انتشارات ØŒ 1376 Ø´ Ø› عبدالعلی قوام ØŒ جهانی شدن Ùˆ جهان سوم : روند جهانی شدن Ùˆ موقعیت جوامع در Ø‌ال توسعه در نظام بین الملل ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› همو، نقد نظریه های نوسازی Ùˆ توسعة سیاسی : بررسی مسائل نظریه پردازی در باب نوسازی Ùˆ توسعة سیاسی در جهان سوم ØŒ تهران 1374 Ø´ Ø› آنتونیو کاسسه ØŒ Ø‌قوق بین الملل در جهانی نامتØ‌د ØŒ ترجمة مرتضی کلانتریان ØŒ تهران 1370 Ø´ Ø› خلیل کلانتری ØŒ «مفهوم Ùˆ معیارهای توسعة اجتماعی »، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 12ØŒ Ø´ 11 Ùˆ 12 (مرداد Ùˆ شهریور 1377)Ø› جان مینارد کینز، نظریة عمومی اشتغال ØŒ بهره Ùˆ پول ØŒ ترجمة منوچهر فرهنگ ØŒ تهران 1348 Ø´ Ø› ماکس وبر، اخلاق پروتستانی Ùˆ



روØ‌ سرمایه داری ØŒ ترجمة عبدالکریم رشیدیان Ùˆ پریسا منوچهری کاشانی ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› دایانا هانت ØŒ نظریه های اقتصاد توسعه : تØ‌لیلی از الگوهای رقیب ØŒ ترجمة غلامرضا آزاد (ارمکی )ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› بیورن هتنه ØŒ تئوری توسعه Ùˆ سه جهان ØŒ ترجمة اØ‌مد موثقی ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø›

David E. Apter, The politics of modernization , Chicago 1967; Tony Barnett, Social and economic development , New York 1989; Ralf Dahrendorf, Classes et conflits

de classes dans la socie ¨te ¨industriele , Paris 1972;

Shmuel Noah Eisenstadt, Modernization: protest and change , Englwood Cliffs, N. J. [1966]; Gustavo Esteva, "Development", in The Development dictionary: a guide to knowledgo as power , ed. Wolfgang Sachs, London: Zed Books, 1992; Michael Haas, Polity and society , New York 1992; Samuel P. Huntington, "Political development and political decay", World politics , XVII, 3(1965); idem, Political order in changing societies , New Haven 1969; David Jaffee, Levels of Socio- economic development theory, 2nd ed. Westport, Conn. 1998; Ray Kiely, "The crisis of global development", in Globalisation and the Third World , ed. Ray Kiely and Phil Marfleet, London: Routledge, 2000; Thomas D. Lairson and David Skidmore, International political economy: the struggle for power and wealth , Fort Worth 1993; Lucian W. Pye, Aspects of political development , Boston 1966; Walt Whitman Rostow, The of economic growth: a non-communist manifesto , Cambridge 1969; Alvin Y.

So, Social change and development: modernization, dependency, and world- system theories , Newbury Park Calif. 1990; Sociology and development , ed. Emanual

de Kadt and Gavin Williams, London: Tavistock Publications, [n.d.]; C.D. Throsby, Economics and culture , Cambridge 2001.

/ جواد Ø‌سن پور /

2) آرا و دیدگاهها در جهان اسلام . در کشورهای اسلامی ، در پی آشنایی با وضع جدید غرب ، تلاش جدّی برای اقتباس و الگوبرداری از نهادهای مهم جدید و مؤثر بر جریان توسعه ، از جمله مدرسه و دانشگاه ، هم در صورت

Ùˆ هم در Ù…Ø‌توا آغاز شد. به همین سبب ØŒ غالباً در بخشهای گوناگون علمی ØŒ دانشگاهها Ùˆ مراکز آموزشی Ùˆ ادارات Ùˆ سازمانهای برنامه ریزی ØŒ از همان الگوها Ùˆ رهیافتها Ùˆ آموزه ها Ùˆ اندیشه های غربی پیروی شد Ùˆ این روند کمتر تغییر یافته است . بنابراین ØŒ در این مراکز کسانی Ú©Ù‡ هویت علمی خود را غیرغربی معرفی کنند انگشت شمارند ( رجوع کنید به > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ØŒ ج 1ØŒ ص 400Ø› اسعدی ØŒ ص 156Ù€ 180). بر پایة این واقعیت Ù…ÛŒ توان گفت Ú©Ù‡ در جهان اسلام نظریه پردازی بومی ØŒ Ú©Ù‡ به ویژگیهای تاریخی Ùˆ ارزشها والگوها Ùˆ ساختار جامعه توجه کند، وجود ندارد یا ضعیف است . نظریه پردازیها بشدت متأثر از غرب است Ùˆ به تبع آن ØŒ جریان فکری غالب در جهان اسلام ØŒ غرب گرا Ùˆ عرفی گرا ست ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

از سوی دیگر، نظام بین الملل عنصر تعیین کننده ای برای توسعه در جهان اسلام بوده است . عامل استعمار نیز فرآیند توسعه Ùˆ نظریه پردازی در بارة آن را در کشورهای اسلامی تØ‌ت تأثیر قرار داده است . استعمار سبب ایجاد دیوانسالاری جدیدی در برخی کشورهای اسلامی شد Ùˆ بر اثر آن ØŒ دیوانسالاران جدید عامل مهمی در طراØ‌ÛŒ Ùˆ اجرای برنامه های توسعه بر اساس مبانی فکری غربی در کشورهای اسلامی بوده اند. در عین Ø‌ال ØŒ استعمار باعث شد برخی صاØ‌ب نظران Ùˆ اندیشمندان درتØ‌لیل توسعه نیافتگی Ùˆ تبیین موانع توسعه در جهان اسلام ØŒ وابستگی به غرب Ùˆ عامل Ø‌ضور استعمار را دو عامل اساسی در پدید آمدن این وضع قلمداد کنند ( رجوع کنید بهبدیع ØŒ ص 189Ù€191Ø› نصر، ص 567).

تشکیل Ø‌کومت صهیونیستی در فلسطین به نام دولت اسرائیل Ùˆ پیامدهای آن نیز تأثیر مهمی در تØ‌ولات سیاسی Ùˆ فکری ØŒ بویژه در کشورهای عرب زبان ØŒ داشته است . جهان عرب Ùˆ سایر کشورهای اسلامی پس از مواجهه با اسرائیل ØŒ Ú©Ù‡ آشکارا با Ø‌مایت غرب Ø´Ú©Ù„ گرفت ØŒ ابتدا به اندیشه های Ú†Ù¾ گرایانه روی آوردند اما شکست سهمگین اعراب از اسرائیل در جنگ خرداد 1346/ ژوئن 1967ØŒ سرخوردگی گستردة اعراب ØŒ بویژه نسلهای جوان ØŒ را از اندیشه های Ú†Ù¾ گرایانه ØŒ همراه با غرب ستیزی تمام عیار Ùˆ گونه ای گرایش به مفاهیم Ùˆ ارزشهای اسلامی ØŒ بویژه در ابعاد سیاسی Ùˆ اجتماعی ØŒ به دنبال آورد ( رجوع کنید بهرجایی ØŒ ص 50 Ù€ 56ØŒ 70Ù€72).

اما الگوهای توسعة غربی بر پایة اندیشه های عصر نوزایی Ùˆ روشنگری سامان یافته است Ùˆ ریشه در گفتمان دینی Ùˆ اجتماعی غربی Ùˆ دگرگونیهای آن دارد. این امر، با عنایت به زمینه های سیاسی Ùˆ تاریخیِ پیش گفته ØŒ بزرگترین مشکل را در کاربرد الگوهای غربی توسعه در جهان اسلام پدید آورده است . در Ø‌قیقت ØŒ جهان اسلام در سطØ‌ گسترده تری با غرب در چالش است Ø› ازینرو، در مباØ‌Ø« توسعه ØŒ بسیاری از اندیشمندانِ اسلام گرا اساساً به نقد غرب Ù…ÛŒ پردازند Ùˆ مسئلة بی هویت Ùˆ بی هدف شدن انسان را در این نوع توسعه مطرØ‌ Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید به > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ØŒ ج 3ØŒ ص 124Ø› نیز رجوع کنید بهادامة مقاله ). این نقد، در Ø‌قیقت ØŒ به مبانی معرفت شناسانة توسعة غربی باز Ù…ÛŒ گردد. در عین Ø‌ال ØŒ برخی نظریه پردازان تلاش کرده اند آموزه های اسلامی را با مبانی Ùˆ الگوهای توسعة غربی سازگار جلوه دهند (برای نمونه رجوع کنید بهرجب ØŒ ص 513).

بررسی تجربه های توسعه در جهان اسلام نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ در بیشتر آنها از راهبرد نوسازی غربی یا الگوی سوسیالیستی استفاده شده است . مصطفی کمال آتاتورک در ترکیه ØŒ رضاشاه پهلوی در ایران Ùˆ جبهة آزادیبخش ملی الجزایر برای پیشرفت Ùˆ توسعه ØŒ اسلام زدایی را دست Ú©Ù… در عرصه های سیاسی Ùˆ اجتماعی در دستورکار خود قرار دادند. پیروی از چنین سیاستهایی در بیشتر کشورهای اسلامی به تنشهای اجتماعی Ùˆ در نهایت بØ‌رانهای سیاسی انجامید. در ایران Ùˆ الجزایر این تنشها به چالشها Ùˆ بØ‌رانهای جدید بر ضد اقتدار دولت تبدیل شد، در ترکیه Ùˆ مصر Ùˆ اندونزی نیز مخالفتهای گستردة قشرهای مختلف جامعه را علیه دولت پدید آورد. در تمام این کشورها اسلام گرایان با تأکید بر تعالیم اسلامی ØŒ از سیاستهای دولتها در امر توسعه نقد کردند. Ø‌زب اسلامی مالزی (پاس * )ØŒ جماعت اسلامی در بنگلادش Ùˆ پاکستان ØŒ Ø‌زب رفاه در ترکیه ØŒ اخوان المسلمین در شمال افریقا Ùˆ خاورمیانة عربی ØŒ جنبش Ù…Ø‌مدیه Ùˆ جنبش علمای اندونزی (نهضت العلما)ØŒ جنبش گرایش اسلامی تونس ØŒ Ø‌زب عدل Ùˆ اØ‌سان مراکش Ùˆ جبهة نجات اسلامی الجزایر خواستار ایجاد تغییرات Ùˆ تØ‌ولات سیاسی Ùˆ اجتماعی بر پایة ارزشهای اسلامی شدند ( رجوع کنید به نصر، ص 561 Ù€562ØŒ 566).

در تØ‌لیل توسعه یافتگی Ùˆ توسعه نیافتگی جهان اسلام ØŒ شماری از اسلام گرایان معتقدند برنامه های توسعه به دلیل ناهمخوانی با مبانی فرهنگی Ùˆ اجتماعی Ùˆ ارزشی جوامع اسلامی ØŒ با بØ‌ران مواجه شده است . در برابر، شماری از عرفی گرایان ØŒ اجرای نادرست برنامه های توسعه را علت این ناکامی Ù…ÛŒ دانند. Ù…Ø‌مد ارکون ØŒ دانشمند عرفی گرای الجزایری ØŒ Ú©Ù‡ به توسعة مبتنی بر نوسازی غربی اعتقاد دارد، با انتقاد از بومی گرایی Ùˆ سنّت گرایی بیان Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ پافشاریِ برنامه های آموزشی کشورهای عرب ــ Ú©Ù‡ بخشی از جهان اسلام است ــ بر هویت ملی Ùˆ ویژگیهای قومی Ùˆ اصالتهای فرهنگی ØŒ باعث بروز تعصب قومی Ùˆ دینی در این کشورها شده Ùˆ تأثیرات مخربی بر گسترش مردمسالاری Ùˆ برنامة نوسازی آنها نهاده است (ص 27Ù€ 28). هشام شرابی نیز، Ú©Ù‡ به نوسازی با الگوی غربی معتقد است ØŒ در تØ‌لیل وضع جهان عرب بیان کرده Ú©Ù‡ بیداری آنان در قرن نوزدهم Ùˆ آغاز نوسازی ØŒ از یکسو به فروپاشی اَشکال سنّتی نظام پدرسالارانة جهان عرب انجامیده Ùˆ از سوی دیگر نوع جدید Ùˆ معیوبی از جامعه Ùˆ فرهنگ را ایجاد کرده Ú©Ù‡ مبتنی بر پدرسالاری جدید است Ø› ازینرو، نوسازی در این جوامع عملاً به تقویت توسعه نیافتگی اجتماعی انجامیده است (ص 20ØŒ 31). برهان غلیون نیز بسیاری از آموزه های غربی توسعه ØŒ از جمله سکولاریسم ØŒ را Ù…ÛŒ پذیرد Ùˆ تمایز نهادن بین وظایف سیاسی دولت Ùˆ تعالیم دینی را ضروری Ù…ÛŒ داند (ص 47). اما سمیر امین (ص 86 Ù€122) Ùˆ اسماعیل صبری عبداللّه (ص 56 Ù€83) با پیوند دادن بین توسعه نیافتگی Ùˆ استعمار، تØ‌لیلی نئومارکسیستی از وضع جهان عرب عرضه کرده Ùˆ گسستن رشتة وابستگی به غرب را راه Ø‌Ù„ توسعة جهان عرب دانسته اند.

در ایران ، گروهی از عرفی گرایان فرآیند توسعه را فرآیند تقابل و تعارض نهادها و زیرساختهای تمدن قدیم با اندیشه و بصیرت جدید می دانند مشروط بر اینکه این تقابل و تعارض در مسیر سازندگی تمدن جدید قرار گیرد. آنان در واقع ، درتعریف توسعه بر دو عنصر «بازسازی کامل یک جامعه » و«ایجاد نهادهای نو، متناسب با بصیرت و اندیشه های جدید» تأکید می کنند و اساس توسعه را سرمایة انسانی می دانند و

یافتن راه Ø‌Ù„ معضلات توسعه را در همین Ø‌وزه جستجو Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید بهعظیمی ØŒ ص 40ØŒ 45ØŒ 54). نکتة مهم دیگری Ú©Ù‡ آنان بر آن تأکید نموده اند، ایدئولوژی زدایی از فرآیند توسعه است . بدین گونه Ú©Ù‡ این گروه وجه بارز فرآیند توسعه را اهمیت دادن به علم Ùˆ فنّاوری در تØ‌قق بخشیدن به پیشرفتهای اجتماعی Ùˆ اقتصادی Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ توسعه Ùˆ به عبارت دیگر، تقلیل امر توسعه به موضوعی فنی Ùˆ علمی Ù…ÛŒ دانند ( رجوع کنید بهغنی نژاد اهری ØŒ ص 59).

برخی صاØ‌ب نظران عرفی گرا، با تأسی به جامعه شناسی تاریخی ØŒ تلاش کرده اند الگویی برای تØ‌لیل موانع توسعة ایران عرضه کنند. برخی از آنان بر این باورند Ú©Ù‡ پدیدة Ú©Ù… آبی در ایران ØŒ مانع اساسی در مسیر توسعة کشور بوده است Ø› Ú©Ù… آبی ز یک سو به ایجاد واØ‌دهای روستایی خودمختار انجامید Ú©Ù‡ مازاد تولید هریک به تنهایی برای ایجاد پایگاه قدرت فئودالی (در قیاس با اروپا) کفایت نمی کرد Ùˆ از سوی دیگربا توجه به گستردگی منطقه مازاد جمعی آنها Ù…ÛŒ توانست به مثابه منبع اقتصادی ØŒ مورد استفادة قدرتی متمرکز قرار گیرد. بدین ترتیب این نوع از ساختار قدرت ØŒ Ú©Ù‡ در الگوی استبداد شرقی جای Ù…ÛŒ گیرد، دارای بافتی پدرسالارانه Ùˆ مبتنی بر اطاعت از بالا به پایین بوده Ùˆ مانع توسعة ایران است ( رجوع کنید بهکاتوزیان ØŒ 1377 Ø´ ØŒ ص 82Ø› بشیریه ØŒ ص 30Ù€31). در عین Ø‌ال کاتوزیان (2004ØŒ ص 1Ù€19) با طرØ‌ بØ‌Ø« جامعة کوته نگر Ùˆ جامعة بلندنگر، تبیین Ùˆ تØ‌لیلی فرهنگی Ù€ اجتماعی از موانع توسعه در ایران به دست Ù…ÛŒ دهد.

در ترکیه برنامه های توسعه برپایة اندیشه های مصطفی کمال آتاتورک Ùˆ ضیاء گوکالپ طراØ‌ÛŒ Ùˆ اجرا شده است .با توجه به اینکه اروپایی Ùˆ غربی شدن آرمان Ùˆ هدف آنان بود، برنامه های توسعه در ترکیه بر پایة الگوی نوسازی Ùˆ غربی سازی ØŒ طراØ‌ÛŒ شد Ùˆ به اجرا در آمد ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مد، ص 49Ù€ 52Ø› رودنسون ØŒ ص 126Ù€129).

در برابر، اسلام گرایان برداشتی فضیلت گرایانه از مقولة توسعه دارند Ú©Ù‡ در آن اولویت به بازسازی معنوی جامعه داده Ù…ÛŒ شود Ùˆ مخالفت آنها با مقولة توسعة غربی ØŒ بخشی از نفی Ú©Ù„ÛŒ نفوذ استعمار غرب در مقام دفاع از هویت اسلامی Ùˆ معنوی جامعه بوده است . آنان در تشریØ‌ مفهوم توسعه بر پیوند توسعة معنوی Ùˆ پیشرفت مادّی تأکید دارند Ùˆ توسعة معنوی را اولی Ù…ÛŒ شمارند. اسلام گرایان غربی شدن را در جامعة اسلامی به Ù„Ø‌اظ سیاسی Ùˆ فرهنگی پذیرفتنی نمی دانند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) Ùˆ توسعه را با مفاهیمی مانند توØ‌ید، خلیفة اللهی انسان ØŒ عدالت Ùˆ تزکیه پیوند Ù…ÛŒ دهند. از دیدگاه اسلام گرایان ØŒ توØ‌ید به معنای اعتقاد به یگانگی خداوند Ùˆ یگانگی آفرینش ØŒ با خدا پیوند دارد، همچنین توØ‌ید به انسجام انداموارة جامعة اسلامی به مثابه یکی از شاخصهای اصلی توسعه اشاره دارد. همانندانگاری خداوند Ùˆ جامعه به این مفهوم است Ú©Ù‡ نیازهای جامعه باید بر نیازهای فردی مقدّم شمرده شوند، زیرا جامعه از اجتماع مؤمنان تشکیل Ù…ÛŒ شود Ùˆ افراد از طریق خلافت یا نمایندگی خداوند بر روی زمین ØŒ با Ú©Ù„ جامعه مرتبط Ù…ÛŒ شوند؛ ازینرو انسان در بهره برداری از منابع اقتصادی امین خداوند است . اگر Ú†Ù‡ ممکن است او ثروت خود را از روشهای کسب سرمایه به دست آورد اما باید بداند Ú©Ù‡ این ثروت به خودش تعلق ندارد Ùˆ از آنِ خداوند است ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ØŒ ج 3ØŒ ص 124Ù€ 125). بنابراین ØŒ از این دیدگاه جهان بینی توØ‌یدی نقش اساسی Ùˆ مهمی در ایجاد ÙˆØ‌دت جامعه بر پایة اخوت همة اعضای امت دارد Ùˆ این ÙˆØ‌دت دارای جایگاهی مهم در توسعه است .

عدالت نیز، به مثابه اصلیترین شرط کسب ثروت ØŒ از شاخصهای بنیادین توسعه ØŒ از نظر اسلام گرایان ØŒ است ( رجوع کنید بهقطب ØŒ ص 44Ù€45). بویژه ØŒ در توسعة اقتصادی بیشتر بر مفهوم عدالت تأکید Ù…ÛŒ شود. آنان معتقدند Ú©Ù‡ اسلام نه تنها مانع توسعه نیست ØŒ بلکه آکنده از عناصری است Ú©Ù‡ به عنوان عامل توسعه عمل Ù…ÛŒ کند Ùˆ دستاوردهای عملی این عناصر عدالت است Ùˆ نیز اسلام نه تنها همة قابلیتهای لازم را برای توسعة اقتصادی دارد بلکه گسترش اسلام همان توسعة جامع است ( رجوع کنید بهسبØ‌انی ØŒ 1380 Ø´ ØŒ ص 35Ø› همو، 1376 Ø´ ØŒ ص 202).

اسلام گرایان با انتقاد از استعمار و نوسازی به شیوة غربی ، هم زمان تلاش کرده اند پاسخی برای ضعفهای کشورهای اسلامی و تهدیدهای سیاسی و فرهنگی استعمار ارائه کنند.

آنان کوشیده اند با ارائة تفسیری عصری از اسلام آن را با وضع Ùˆ مختصات تاریخی جهان اسلام سازگار کنند. از نظر آنان اصلاØ‌ات برای ایجاد جایگزینی برای غرب Ùˆ سکولاریسم لازم است (اسپوزیتو ØŒ ص 116Ù€ 127ØŒ 129Ù€130). برخی نظریه پردازان اسلام گرا، مانند ابوالاعلی مودودی Ùˆ علی شریعتی Ùˆ سیدقطب ØŒ مفاهیمی مانند توسعه را جهانی معرفی کرده اند Ú©Ù‡ منØ‌صر به غرب نیست Ùˆ از سوی دیگر الگوهایی مانند سکولاریسم را ویژة جوامع صنعتی غربی به شمار آورده اند Ú©Ù‡ از نظر فرهنگی در جامعة اسلامی پذیرفتنی

نیست . همچنین آنان با تأکید بر توسعة معنوی در کنار پیشرفت مادّی ، مفاهیمی همچون اقتصاد اسلامی ، توسعة اسلامی ، دولت اسلامی و مردمسالاری را در برابر نمونه های غربی به کار برده اند ( رجوع کنید بهنصر، ص 565؛ > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ج 3، ص 123ـ124).

سیدجمال الدین اسدآبادی تلاش کرد بین نوگرایی Ùˆ سنّتهای مذهبی پیوند ایجاد کند Ùˆ معتقد بود مسلمانان باید درک کنند Ú©Ù‡ اسلام ØŒ دین عقل Ùˆ علم Ùˆ پویایی است ( رجوع کنید به ص 51 Ù€52). Ù…Ø‌مد عبده نیز توسعة جامعة اسلامی را مستلزم تفسیر مجدد اسلام Ùˆ تØ‌قق اصلاØ‌ات اجتماعی در جامعة اسلامی Ù…ÛŒ دید. او دلیل عقب ماندگی جوامع اسلامی را قشریگری Ùˆ عدم تØ‌رکی Ú©Ù‡ در نگرش سنّتی نهفته است Ù…ÛŒ دانست . به نظر او جهل به منابع بی پایان شریعت برای نوآوریها Ùˆ مسائل جدید Ø‌قوقی Ùˆ قانونی ØŒ این اندیشة غلط را القا کرده است Ú©Ù‡ اسلام نمی تواند از عهدة Ø‌لّ پیچیدگیهای روزافزون زندگی جدید برآید Ùˆ مسلمانان باید به قوانین بیگانه متوسل شوند. جوامع مسلمانان Ù…ÛŒ توانند با کاربرد دو اصل استصلاØ‌ (یعنی اولویت دادن به مصالØ‌ همگانی ) Ùˆ اختیار یا تلفیق * (یعنی تقلید از چند مذهب فقهی وگزینش فتواهای مختلف از هریک از چهار مذهب فقهی Ùˆ Ø‌تی رأی مستقل فقیهان ) به توسعه Ùˆ پیشرفت نایل آیند (اسپوزیتو، ص 133Ø› عنایت ØŒ ص 142Ù€143). رشیدرضا نیز با انتقاد از نوسازی به سبک غربی ــ Ú©Ù‡ در آن مسلمانان بدون هیچ گونه تمیز Ùˆ تشخیصی قوانین بیگانه را گرفتند ــ معتقد بود تنها با کشف Ùˆ به کارگیری همة امکانات پویای دین Ù…ÛŒ توان به رستگاری فرهنگی Ùˆ اخلاقی نایل شد (اسپوزیتو، ص 135Ø› عنایت ØŒ ص 143).

منیر شفیق Ùˆ ابراهیم اØ‌مد عمر، اندیشمندان اسلام گرا، با شکست خورده معرفی کردن تجربه های عرفی گرایانة توسعه در جهان اسلام ØŒ معتقدند Ú©Ù‡ اسلام به مثابة سرچشمة خیزش امت اسلامی مورد غفلت قرار گرفته است . آنان بر وارداتی نبودن توسعه ØŒ انسان Ù…Ø‌ور Ùˆ هدف بودن آن Ùˆ فراگیربودن مفهوم آن تأکید Ù…ÛŒ کنند (شفیق ØŒ ص 102 به بعد؛ عمر، ص 22).

Ù…Ø‌مد البورَیّ نیز در تلاش برای ارائة دیدگاهی بومی Ù€ اسلامی از توسعه ØŒ توØ‌ید Ùˆ ربوبیت Ùˆ خلیفة اللّه بودن انسان Ùˆ تزکیه را مبانی فلسفی توسعة اسلامی Ù…ÛŒ داند (ص 181Ù€182) Ùˆ با اشاره به منع ربا به عنوان مبنای اخلاقی توسعه ØŒ بر مبانی اجتماعی توسعه Ùˆ عدالت اجتماعی Ùˆ کرامت انسانی تأکید Ù…ÛŒ نماید (ص 185Ù€186). او توجه ویژه ای به توسعة معنوی جامعة اسلامی Ù…ÛŒ کند Ùˆ اهداف Ùˆ انگیزه های توسعة اقتصادی Ù€ اجتماعی اسلامی را فراتر از اهداف مادّی ØŒ آنگونه Ú©Ù‡ در غرب مطرØ‌ است ØŒ معرفی Ù…ÛŒ کند Ùˆ نتیجه Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ دنیای اسلام نباید از غرب ØŒ بلکه باید از ارزشهای خود پیروی کند؛ اما الگویی تفصیلی برای توسعة اسلامی عرضه نمی کند Ùˆ تنها برخی اصول ارزشی را ذکر Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ توسعة اسلامی یا جامعة اسلامی توسعه یافته بدان نیاز دارد ( رجوع کنید به ص 170Ù€204). Ù…Ø‌مد عُمر چاپرا نیز با بررسی اقتصادهای سوسیالیستی Ùˆ سرمایه داری ØŒ آنها را در برقراری هم زمان برابری Ùˆ عدالت اجتماعی یا کارآمدی اقتصادی ناتوان خوانده Ùˆ گفته است Ú©Ù‡ اگر مسلمانان قصد دارند به اهداف شریعت اسلامی برسند نمی توانند این الگوها Ùˆ راهبردها را بپذیرند ( رجوع کنید به ص 17Ù€112).

خورشید اØ‌مد، اندیشمند اسلام گرا Ùˆ سنّت گرای پاکستانی ØŒ با بررسی الگوهای توسعه در جهان اسلام ØŒ آنها را به دلیل غربی بودن ØŒ راهبرد تقلید در توسعه نامیده Ùˆ شکست خورده معرفی کرده است (ص 173). به نظر خورشید اØ‌مد توسعة اقتصادی اسلامی Ùˆ چارچوب اسلامی توسعه ØŒ ریشه در الگوهای ارزشی قرآن Ùˆ سنّت اسلامی دارد. این رهیافت باعث از بین رفتن تقلید از سرمایه داری یا سوسیالیسم Ù…ÛŒ شود. به نظر او، هم سرمایه داری Ùˆ هم سوسیالیسم با نظام ارزشی اسلام سازگار نیستند Ùˆ هر دو استثمارگرانه Ùˆ غیر عادلانه اند Ùˆ در برخورد با انسان به عنوان خلیفة اللّه بر روی زمین شکست Ù…ÛŒ خورند Ùˆ با شرایط مسلمانان همخوانی ندارند. به نظر خورشید اØ‌مد، رهیافت اسلامی برای توسعه ØŒ ایدئولوژیک Ùˆ ارزش Ù…Ø‌ور است Ùˆ بر اساس درک صØ‌ÛŒØ‌ ارزشها Ùˆ اندیشه های اجتماعی قرآنی Ùˆ سنّت بنا شده است Ùˆ به گونه ای واقع گرا شرایط اقتصادی Ùˆ اجتماعی جهان اسلام را ارزیابی Ù…ÛŒ کند (ص 175Ù€177).

خورشید اØ‌مد، توØ‌ید به مفهوم گستردة آن Ùˆ خلیفة اللهی انسان Ùˆ تزکیه را مبانی فلسفی رهیافت اسلامی توسعه معرفی Ù…ÛŒ کند Ùˆ به انسان به عنوان هدف توسعه ØŒ ابعاد اجتماعی Ùˆ فرهنگی Ùˆ معنوی انسان ØŒ تعادل Ùˆ ابعاد توسعه ØŒ عوامل کیفی توسعه Ùˆ عدالت Ùˆ کفر Ùˆ ظلم ستیزی توجهی ویژه دارد. به نظر ÙˆÛŒ توسعة منابع انسانی اولین هدف سیاست توسعه ای اسلامی Ùˆ توسعة تولید کالاهای مفید، بهبود کیفیت زندگی (تأمین شغل ØŒ تأمین اجتماعی Ùˆ عدالت اجتماعی )ØŒ توسعة متعادل ØŒ توجه به فنّاوریهای جدید Ùˆ کاهش وابستگی به

جهان خارج Ùˆ همگرایی بیشتر در جهان اسلام ØŒ اهداف ویژه Ùˆ عمومی طرØ‌ Ùˆ برنامة توسعه برای جامعة اسلامی است (ص 178Ù€182).

در ترکیه نیز ایدئولوژی Ø‌زب رستگاری (سلامت ملی ) در Ø‌قیقت ناشی از یک سده بØ‌Ø« Ùˆ جدل در عثمانی Ùˆ ترکیه در بارة اسلام Ùˆ غرب بوده است . آنان در برابر غرب گرایان ــ Ú©Ù‡ تØ‌قق نوگرایی Ùˆ توسعه یافتن را، افزون بر فنّاوری غرب ØŒ منوط به اقتباس تمدن غرب Ù…ÛŒ دانند ــ بر این باورند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان در کنار سنّتهای اسلامی ØŒ فنّاوری غرب را نیز پذیرفت (Ø‌یدرزاده نایینی ØŒ ص 121). فتØ‌ اللّه گولن نیز در دهة 1350 Ø´ / 1970 تلاش کرد راهی متفاوت با کمالیستهای ترکیه در پیش گیرد. این راه آمیزه ای از آموزه های اسلامی Ùˆ آرای جدید بود (کادی اوغلو، ص 18Ø› نیز رجوع کنید به آراس Ùˆ جاها، ص 59 Ù€ 79). اربکان در دهة 1360 Ø´ / 1980ØŒ با تأسیس Ø‌زب رفاه ØŒ در مقام Ù¾ÛŒ ریزی گفتمان جدیدی برآمد Ú©Ù‡ نه تنها غربی نباشد بلکه تجدید Ø‌یات اخلاقی Ùˆ اØ‌یای اسلامی را نیز در بر داشته باشد ( رجوع کنید بهØ‌یدرزاده نایینی ØŒ ص 129). این مخالفتها Ùˆ چالشها اگرچه کمالیسم Ùˆ توسعة مبتنی بر غربی سازی را در ترکیه با فراز Ùˆ نشیبهایی مواجه کرده ØŒ روند توسعه در ترکیه مبتنی بر نوسازی غربی استمرار یافته است .

سیداØ‌مد فردید (متوفی 1373 Ø´ ) نخستین متفکر ایرانی بود Ú©Ù‡ با نگاهی فلسفی به غرب ØŒ توسعة غربی را رد کرد. او Ú©Ù‡ تØ‌ت تأثیر اندیشه های مارتین هایدگر (متوفی 1976)ØŒ فیلسوف آلمانی ØŒ Ùˆ سنّت پدیدارشناسی آلمان قرار داشت ØŒ به دوگانگی شرق Ùˆ غرب صبغة فلسفی داد Ùˆ با تأکید بر مفهوم غرب گرایی ØŒ بر این باور بود Ú©Ù‡ غرب را هم از Ø‌یث هستی شناسی Ùˆ هم به عنوان شیوة زندگی باید کنار گذاشت ( رجوع کنید به بروجردی ØŒ ص 105Ù€ 108Ø› هاشمی ØŒ ص 104Ù€132). نگاه فردید به غرب ØŒ پس از انقلاب اسلامی ایران به گفتمان مسلط برخی بومی گرایان مسلمان در ایران بدل گردید ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). پیش از آن ØŒ جلال آل اØ‌مد (متوفی 1348 Ø´ ) نیز، تØ‌ت تأثیر هایدگر Ùˆ به تبعیت از فردید، فنّاوری غرب را جوهر تمدن غربی تلقی Ù…ÛŒ کرد (همان ØŒ ص 112). او ماشین Ùˆ فنّاوری را طلسم غرب زدگی Ù…ÛŒ انگاشت Ùˆ بر این اعتقاد بود Ú©Ù‡ ایرانیان نتوانسته اند شخصیت فرهنگی Ù€ تاریخی خود را در برابر هجوم ماشین Ø‌فظ کنند بلکه مضمØ‌Ù„ شده اند (آل اØ‌مد، ص 28).

امام خمینی نیز هدف نهایی توسعه را دستیابی جامعه به سعادت Ùˆ تعالی معنوی Ù…ÛŒ دانست . ÙˆÛŒ غربی شدن Ùˆ پیروی از آن را مردود Ù…ÛŒ شمرد Ùˆ ضمن انتقاد از سرمایه داری ØŒ توسعه به معنای افزایش تولید سرانه Ùˆ صنعتی شدن به شیوة غربی را از ویژگیهای توسعة غیراسلامی Ù…ÛŒ دانست . از دید ÙˆÛŒ افراد در کسب ثروت آزادند Ùˆ ازینرو جامعه را توسعه Ù…ÛŒ دهند، اما همواره در برابر خداوند مسئول اند. بنابراین ØŒ مؤمنان باید در کنار انباشت سرمایه ØŒ برای Ø‌ذف فقر Ùˆ نابرابری در جامعه بکوشند Ùˆ نیاز افراد نیازمند را با دادن زکات رفع

کنند ( رجوع کنید به عزتی ، ص 241ـ246، 250ـ253؛ آزاد ارمکی ، ص 202ـ 208).

نظریه های توسعه ØŒ Ú†Ù‡ مارکسیستی Ùˆ Ú†Ù‡ سرمایه دارانة لیبرال ØŒ خواهان تغییر فرهنگی در جهان اسلام اند Ùˆ از دید آنان ØŒ فرهنگ مقاومت در برابر سرمایه داری یا شیوة تولید آسیایی باید تغییر کند (بایندر ØŒ ص 83Ø› نیز رجوع کنید بهرودنسون ØŒ ص 58 Ù€ 68). اگر در امریکای لاتین نگرانی از استثمار خارجی منجر به نظریه پردازی در بارة وابستگی شد، در خاورمیانه مهمترین نگرانی نه وابستگی بلکه مسائل فرهنگی Ùˆ مقاومت در برابر غربی شدن فرهنگ است . هیچ منطقه ای در جهان در برابر خطر نفوذ فرهنگی Ùˆ غربی شدن به این اندازه Ø‌ساس نبوده است Ø› Ù…Ø‌ور Ùˆ نماد این Ø‌ساسیت ØŒ اسلام است (بایندر، ص 83Ø› بِک ØŒ ص 80). در Ø‌الی Ú©Ù‡ شمار Ú©Ù…ÛŒ از نخبگان در خاورمیانه دارای جهان بینی Ùˆ ایدئولوژی غربی Ùˆ عرفی اند Ùˆ نه تنها آن را پذیرفته اند بلکه به کار نیز Ù…ÛŒ برند، بیشتر مردم جهان اسلام دیدگاههای عرفی را در این زمینه نپذیرفته Ùˆ جذب نکرده اند (هادسون ØŒ ص 7 به بعد). ازینرو مسئلة اصلی در بØ‌Ø« توسعه در جهان اسلام ØŒ تفاوتها Ùˆ تعارضهای مبانی دینی Ùˆ فرهنگی تودة مردم با مبانی توسعة عرفی غربی است . در این میان ØŒ خلأ نظریه پردازی Ùˆ دادن الگوی نظری Ùˆ عملی توسعة اسلامی ØŒ به صورتی Ú©Ù‡ بتواند در عمل به مشکلات Ùˆ بØ‌رانهای عصر خود پاسخ دهد Ùˆ در عین کارا بودن ØŒ هویت اسلامی Ùˆ بومی داشته باشد اØ‌ساس Ù…ÛŒ شود.

منابع : بولنت آراس Ùˆ عمرجاها، «جنبش اسلام لیبرالی در ترکیه : اندیشه های فتØ‌ اللّه گولن »، ترجمة اسداللّه اطهری ØŒ فصلنامة مطالعات خاورمیانه ØŒ سال 9ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1381)Ø› تقی آزاد ارمکی ØŒ «دیدگاه Ø‌ضرت امام (ره ) در باره توسعة اقتصادی »، نامة پژوهش ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 8 (بهار 1377)Ø› جلال آل اØ‌مد، غرب زدگی ØŒ تهران ?( 1343 Ø´ ) Ø› Ù…Ø‌مد ارکون ØŒ معارک من اجل الانسنة فی السیاقات الاسلامیة ØŒ ترجمه Ùˆ تعلیق هاشم صالØ‌ ØŒ بیروت 2001Ø› مرتضی اسعدی ØŒ «آموزش عالی در جهان اسلام »، در ایران ØŒ اسلام ØŒ تجدد: مقالاتی در باب فکر Ùˆ فرهنگ اسلامی در جهان جدید ØŒ ( گردآوری ) مرتضی اسعدی ØŒ تهران : طرØ‌ نو، 1377 Ø´ Ø› اسماعیل صبری عبداللّه ØŒ «التنمیة المستقلة : Ù…Ø‌اولة لتØ‌دید مفهوم مجهل »، المستقبل العربی ØŒ Ø´ 90 (اوت 1986)Ø› سمیرامین ØŒ «Ø‌ول التبعیة Ùˆ التوسع العالمی للرأسمالیة »، همان ØŒ Ø´ 93 (نوامبر 1986)Ø› برتران بدیع ØŒ توسعة سیاسی ØŒ ترجمة اØ‌مد نقیب زاده ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› مهرزاد بروجردی ØŒ روشنفکران ایرانی Ùˆ غربی ØŒ ترجمة جمشید شیرازی ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› Ø‌سین بشیریه ØŒ موانع توسعه سیاسی در ایران ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› لوئیس بِک ØŒ «دگرگونی در مفاهیم Ùˆ هدفهای توسعه »، ترجمة Ø‌ . قاضیان ØŒ نامة فرهنگ ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 1 Ùˆ 2 (پاییز Ùˆ زمستان 1370)Ø› جمال الدین اسدآبادی ØŒ نیچریه ØŒ یا، ناتورالیسم ØŒ تبریز ?( 1327 Ø´ ) Ø› Ù…Ø‌مدرضا Ø‌یدرزاده نایینی ØŒ تعامل دین Ùˆ دولت در ترکیه ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› فرهنگ رجایی ØŒ اندیشة سیاسی معاصر در جهان عرب : از قرارداد پارسا روویتز تا قرارداد غزه Ù€ اریØ‌ا ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› Ø‌سن سبØ‌انی ØŒ «استخراج الگوی توسعة اقتصادی در اسلام از راه شبیه سازی ایدة نیازهای اساسی »، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 11ØŒ Ø´ 11 Ùˆ 12 (مرداد Ùˆ شهریور 1376)Ø› همو، «عدالت در غایت دین Ùˆ توسعه »، اندیشة Ø‌وزه ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 2 (مهر Ùˆ آبان 1380)Ø› هشام شرابی ØŒ البنیة البطریرکیة : بØ‌Ø« فی المجتمع العربی المعاصر ØŒ بیروت 1987Ø› منیرشفیق ØŒ قضایا التنمیة Ùˆ الاستقلال فی الصراع الØ‌ضاری ØŒ ( بی جا. ) 1992Ø› مرتضی عزتی ØŒ «توسعه Ùˆ توسعه یافتگی از دیدگاه Ø‌ضرت امام خمینی »، در مجموعه مقالات اولین همایش اسلام Ùˆ توسعه ØŒ تهران : دانشگاه شهید بهشتی ØŒ 1376 Ø´ Ø› Ø‌سین عظیمی ØŒ ایران امروز در آینة مباØ‌Ø« توسعه ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› ابراهیم اØ‌مد عمر، فلسفة التنمیة : رؤیة اسلامیة ØŒ هرندن ØŒ ویرجینیا 1413/1992Ø› Ø‌مید عنایت ØŒ اندیشة سیاسی در اسلام معاصر ØŒ ترجمة بهاءالدین خرمشاهی ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› برهان غلیون ØŒ «الدین بین النقد

الایدیولوجی Ùˆ النقد التاریخی »، در Ø‌وارالدولة والدین ØŒ دارالبیضاء: المرکز الثقافی العربی ØŒ 1996Ø› موسی غنی نژاد اهری ØŒ تجددطلبی Ùˆ توسعه در ایران معاصر ØŒ تهران 1377 Ø´ Ø› سیدقطب ØŒ مقابله اسلام با سرمایه داری ØŒ ترجمه Ùˆ اقتباس Ù…Ø‌مد رادمنش ØŒ تهران 1360 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدعلی کاتوزیان ØŒ نه مقاله در جامعه شناسی تاریخی ایران :

نفت Ùˆ توسعة اقتصادی ØŒ ترجمة علیرضا طیب ØŒ تهران 1377 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدمنصور هاشمی ØŒ هویت اندیشان Ùˆ میراث فکری اØ‌مد فردید ØŒ تهران 1383 Ø´ Ø›

Leonard Binder, Islamic liberalism: a critique of development ideologies , Chicago 1988; Muhammad A. Buraey, Administrative development an Islamic perspective , London 1988; Muhammad Umer Chapra, Islam and the economic challenge , Leicester, Engl. 1992; John L. Esposito, Islam: the straight path , New York 1988; Michael C. Hudson, "Islam and political development", in Islam and development: religion and sociopolitical change , ed. John L. Esposito, Syracuse, N. Y.: Syracuse University Press, 1980; Ay Ã‌e Kadiog §lu ¦, "Republican epistemology and Islamic discourses in Turkey in the 1990s", The Muslim world , L XXXVII , no.1 (Jan. 1998); Muhammad Ali Katouzian, "The short-term society: a study in the problems of long-term political and economic development in Iran", Middle Eastern studies , vol. 40, no.1 (Jan. 2004); Khurshid Ahmad "Economic development in an Islamic framework", in Studies in Islamic economics , ed. Khurshid Ahmad, Jeddah 1981; عzey Mehmet, "Turkey in crisis: some contradictions in the Kemalis development strategy", IJMES , vol. 15, no. 1 (Feb. 1983); S.V.R. Nasr, "European colonialism and the emergence of modern Muslim states", in The Oxford history of Islam , ed. John L. Esposito, Oxford: Oxford University Press, 1999; The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.vv. "Economics. economic theory" (by Timur Kuran), "Modernization and development" (by Louis J. Cantori); Ibrahim A. Ragab, "Islam and development", in Religious values and development , ed. Kenneth P. Jameson and Charles K. Wilber, Oxford: Pergamon Press, 1980; Maxime Rodinson, Islam and capitalism , tr. Brian Pearce, Middlesex,

Engl. 1977.

/ گروه اسلام معاصر /

3) تجربة توسعة سیاسی در جهان اسلام .

الف ) کلیات . اولین نظریه های توسعة سیاسی مبتنی بر روش اثبات گرایانه (پوزیتیویستی ) بود Ùˆ عده ای از صاØ‌ب نظران ØŒ ایجاد ساختارهای سیاسی مشابه کشورهای غربی را در کشورهای جهان سوم ØŒ به مفهوم تØ‌قق توسعة سیاسی Ù…ÛŒ دانستند. آنان از نوسازی Ùˆ توسعة سیاسی به عنوان فرآیندی جامع Ùˆ منظم یاد کرده اند Ú©Ù‡ جوامع ØŒ با رویکرد جایگزینی الگوهای سنّتی درصدد ایجاد الگوهای نو هستند (بدیع ØŒ ص 72Ø› نیز رجوع کنید به نلسون ØŒ ص 137Ù€140). نظریه پردازانی چون ادوارد شیلز ØŒ دانیل لرنر ØŒ کارل دویچ ØŒ گابریل آلموند ØŒ لوسین پای ØŒ سیدنی وربا Ùˆ سیمور مارتین لیپست ØŒ به رغم برخی اختلاف نظرهایشان در فرآیند تØ‌قق توسعة سیاسی ØŒ در اصول Ú©Ù„ÛŒ دیدگاه مشابهی دارند. در نظریة گذر از الگوی سنّتی به نو، برخی نظریه پردازان ØŒ (از جمله لیپست ØŒ رابرت دال روست Ùˆ دویچ ) توسعة سیاسی را منوط به توسعة اقتصادی ØŒ Ùˆ تØ‌قق برخی از شاخصهای رشد اقتصادی را زمینة توسعة سیاسی Ù…ÛŒ دانستند. در این چارچوب ØŒ توسعة سیاسی بدون توسعة اقتصادی ایجاد نمی شود ( رجوع کنید بهسریع القلم ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص 105Ø› بدیع ØŒ ص 27Ù€ 36). دیدگاههای لرنر Ùˆ بویژه شیلز، اوج دیدگاه خطی توسعة سیاسی است Ú©Ù‡ بر اساس آن هر نظام سیاسی به طور اجتناب ناپذیر در Ù¾ÛŒ برقراری تفوق قوانین مدنی ØŒ عملکرد نهادهای نمایندگی Ùˆ اِعمال بدون Ù…Ø‌دودیت آزادیهای سیاسی است (قوام ØŒ 1374 Ø´ ØŒ ص 41Ø› بدیع ØŒ ص 43). آلموند Ùˆ جیمز کولمن هم در درون همین مکتب فکری ØŒ نوسازی سیاسی را فرآیندی Ù…ÛŒ دانستند Ú©Ù‡ به موجب آن نظامهای سنّتی غیرغربی ØŒ ویژگیهای جوامع توسعه یافته را کسب Ù…ÛŒ کنند. از نظر آنان توسعه فرآیندی است Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ آن ØŒ انسانها بیش از پیش در کنش سیاسی خود عقلانی Ù…ÛŒ شوند (قوام ØŒ 1373 Ø´ ØŒ ص 13Ø› سو ØŒ ص 31Ù€32).

ویژگی اساسی مطالعات اولیة توسعة سیاسی ØŒ قرار دادن سنّت در برابر تجدد بود Ùˆ بر این موضوع در ابعاد گوناگون فکری Ùˆ سیاسی Ùˆ نهادی تأکید Ù…ÛŒ شد؛ بنابراین ØŒ در این دیدگاهها، توسعة سیاسی به معنای کنارگذاشتن سنّتها برای رسیدن به جامعه Ùˆ نهادهای نو بود، اما مطالعات نشان داد Ú©Ù‡ نگرش به توسعة سیاسی در چارچوب الگوی غربی Ùˆ تعریف آن به گذر از جامعة سنّتی به جامعة نو، ساده انگارانه است ØŒ چرا Ú©Ù‡ در برخی جوامع ØŒ سنّت به روند نوسازی Ú©Ù…Ú© کرده است . همچنین به نظر برخی صاØ‌ب نظران ØŒ فرآیند توسعة سیاسی را جهانی Ùˆ عام Ùˆ دائمی انگاشتن چندان مقبول نیست ØŒ زیرا دگرگونی ØŒ امری جهانی Ùˆ تابع قواعد جهانشمول نیست Ùˆ جوامع با توجه به وضع خاص خود، تØ‌ول Ù…ÛŒ یابند ( رجوع کنید به سو، ص 68Ù€70Ø› بدیع ØŒ ص 73). هانتینگتون اولین منتقد جدّی نظریة خطی Ùˆ تک Ù…Ø‌وری توسعة سیاسی است . به نظر او، توسعة سیاسی نه تنها فرآیندی مستمر نیست ØŒ بلکه برگشت پذیری ØŒ یکی از خصیصه های بارز آن است . دولت در کانون توسعة سیاسی قرار دارد Ùˆ توسعة سیاسی مولود توسعة اقتصادی نیست ØŒ بلکه گاه توسعة اقتصادی مانع توسعة سیاسی Ù…ÛŒ گردد. در مجموع ØŒ هانتینگتون توسعة سیاسی را با چهار شاخص نهادینگی ØŒ پیچیدگی ØŒ استقلال Ùˆ پیوستگی توضیØ‌ Ù…ÛŒ دهد ( رجوع کنید به 1379 Ø´ ØŒ ص 47Ø› همو، 1969ØŒ ص 12Ù€ 24). با وجود نقد هانتینگتون از موج اول نظریه های توسعة سیاسی ØŒ نظریة ÙˆÛŒ از مبانی روش شناختی پوزیتیویستی فراتر نرفت . در واقع ØŒ ساختارشکنی نظریه های توسعة سیاسی متعلق به اندیشمندان پسا مدرن است Ú©Ù‡ همة مفاهیم مدرنیته (چون عقلانیت ØŒ توسعه Ùˆ عام گرایی ) Ùˆ مبانی روش شناختی آنها را نقد کردند (تاجیک ØŒ ص 161Ù€170). درمجموع ØŒ جریان نظری Ùˆ غالب در توسعة سیاسی تا دهة 1980 (1360 Ø´ ) تØ‌ت تأثیر اثبات گرایی بود Ùˆ انتقاد اساسی به آن بیشتر از نظر روش Ùˆ تعمیم یافته های ناشی از وضع غرب به کشورهای جهان سوم صورت Ù…ÛŒ گرفت . اما با پیدایی نگرش پسامدرنیستی ØŒ روش شناسی پوزیتیویستی نقد شد Ùˆ به تبع آن یافته های مبتنی بر آن روش هم نقد Ùˆ ارزیابی گردید ( رجوع کنید به«رویکرد پست پوزیتویستی »، ص 209Ù€222). در دیدگاه پسا مدرنیستی ØŒ عقلانیت Ùˆ به Ø‌اشیه رفتن مذهب لزوماً به معنای توسعه Ùˆ پیشرفت جوامع انسانی نیست ØŒ الگوی عام Ùˆ فراگیر Ùˆ جهانشمول از توسعة سیاسی وجود ندارد، توسعة سیاسی لزوماً به معنای خروج از جامعة سنّتی Ùˆ گذار از فرهنگ Ùˆ ارزشهای بومی به الگوهای جدید غربی نیست Ùˆ لزوماً از دیدگاه خطی توسعه پیروی نمی کند Ùˆ آنچه امروز Ø‌ادث Ù…ÛŒ شود، لزوماً پیشرفته تر Ùˆ توسعه یافته تر از آنچه در گذشته اتفاق افتاده Ù…Ø‌سوب نمی گردد ( رجوع کنید به تاجیک ØŒ ص 153Ø› رورتی ØŒ ص 6Ù€7). این رهیافت ØŒ نقدی ساختارشکنانه از نظریه های توسعة سیاسی پیشین به شمار Ù…ÛŒ آید Ùˆ زمینه را برای طرØ‌ الگویی بومی از توسعة سیاسی در جوامع در Ø‌ال توسعه ØŒ بویژه کشورهای اسلامی ØŒ فراهم Ù…ÛŒ کند.

صرف نظر از تعاریف Ùˆ نظریه های توسعة سیاسی ØŒ برخی از شاخصهای عمدة توسعة سیاسی عبارت است از: مردم سالاری ØŒ توزیع قدرت ØŒ کارآمدی سیاسی ØŒ تخصص گرایی ØŒ تقسیم کار، مشارکت سیاسی فعال ØŒ آزادیهای سیاسی ØŒ امکان نقد مداوم سیاستهای دولت ØŒ Ùˆ اصلاØ‌ روشها Ùˆ تصمیمهای سیاسی ( رجوع کنید بهبشیریه ØŒ 1380 Ø´ ØŒ ص 11Ù€20). از این نظر Ù…ÛŒ توان گفت Ú©Ù‡ توسعة سیاسی به مفهوم کارآمدی دستگاه سیاسی ØŒ مشروعیت سیاسی Ùˆ مشارکت سیاسی مردم است . بر این اساس علاوه بر شاخصهای مذکور، تأکید اصلی بر روی مردم سالاری است Ú©Ù‡ برمبنای آن ØŒ هر قدر نظام سیاسی مردم سالارانه تر باشد، توسعه یافته تر است . در این زمینه شاخصهایی وجود دارد، از جمله پایداری Ùˆ ثبات اصول سیاسی ØŒ جابجایی مسالمت آمیز افراد در قدرت ØŒ مشارکت سیاسی توأم با رقابت ØŒ فقدان سرکوب سیاسی Ùˆ کارآمدی Ø‌کومت .

ب ) کشورهای اسلامی غیرعرب زبان

1. ایران . در ایران توسعة سیاسی با موانع سیاسی Ù€ اجتماعی متعددی روبرو بوده است Ùˆ درک فرآیند توسعة سیاسی بدون توجه به این موضوع امکان پذیر نیست . تمرکز قدرت در دست Ø‌کومت یکی از موانع توسعة سیاسی به شمار آمده است . بر خلاف دیگر کشورهای اسلامی ØŒ در ایران ارادة معطوف به مردم سالاری در قالب جنبشهای سیاسی ØŒ بسیار قوی بوده است ØŒ هدف این جنبشها تØ‌قق مردم سالاری Ùˆ کاستن از قدرت دولت بوده است (بشیریه ØŒ 1380 Ø´ ØŒ ص 21Ù€ 25Ø› هانتینگتون ØŒ 1969ØŒ ص 394Ø› فارن ØŒ ص 96Ø› نیز رجوع کنید به دموکراسی * ). وقوع انقلاب مشروطه Ùˆ انقلاب اسلامی Ùˆ پیدایی برخی جنبشها در ایران ØŒ بیانگر وجود این وضع در ایران است . در ایران ØŒ توسعة سیاسی ØŒ تابعی از قدرت سیاسی بوده است Ø› بدین معنا Ú©Ù‡ هرگاه قدرت سیاسی مسلط بوده ØŒ توسعه در عمل ØŒ Ù…Ø‌دود Ùˆ ناکارآمد گردیده ØŒ اما در دوره های عدم تمرکز قدرت ØŒ توسعه به گفتمان غالب بدل شده است ( رجوع کنید به فرقانی ØŒ ص 3Ø› گلابی ØŒ ص 82 Ù€83). به همین دلیل ØŒ در ایران توسعة سیاسی با بی ثباتی عجین بوده Ùˆ این موضوع مانعی اساسی در راه نهادینه شدن توسعة سیاسی بوده است (کاتوزیان ØŒ ص 77Ø› بشیریه ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص 63Ù€ 68Ø› Ø‌جاریان ØŒ ص 67Ù€ 73). انقلاب مشروطه بر ضد سلطنت استبدادی قاجاریان بود Ùˆ پس از مدتی آزادی توأم با لجام گسیختگی ØŒ بار دیگر سلطنت استبدادی پهلوی روی کار آمد. در دورة Ù…Ø‌مدرضا شاه Ø‌تی نظام سیاسی در ایران به سوی نوعی نظام شبه امپراتوری ØŒ Ú©Ù‡ در آن نظامیان قدرت بسیار زیادی داشتند، Ø‌رکت کرد، هر چند Ú©Ù‡ این نظامیان در Ø‌یطة وظایف Ø‌رفه ای خود اقتداری نداشتند. ایدئولوژی سیاسی Ø‌کومت هم ایدئولوژی استبدادی مبتنی بر ناسیونالیسم رمانتیک Ùˆ اساطیری بود (کاتوزیان ØŒ ص 235Ø› نوروزی ØŒ ص 168Ù€176). در واقع ØŒ دورة پهلوی دوم دورة استبداد سیاسی بود Ùˆ هر آنچه نشانی از توسعة سیاسی داشت ØŒ یا از بین رفت یا فقط ظاهرسازی بود. اصولاً در آن دوره ØŒ توسعة سیاسی هرگز به طور جدّی موردتوجه همگان Ùˆ نظام سیاسی قرار نگرفت (میلانی ØŒ ص 241Ø› هانتینگتون ØŒ 1969ØŒ ص 179Ø› امیراØ‌مدی ØŒ ص 11). Ø‌کومت Ù…Ø‌مدرضا شاه هرگز به طور گسترده مشروع تلقی نشد Ùˆ همواره متزلزل Ùˆ بی ثبات بود. فساد سیاسی نیز از ویژگیهای عمدة سلسلة پهلوی ØŒ Ùˆ از شاخصهای عمدة توسعه نیافتگی سیاسی بود. این عوامل موجب شد Ú©Ù‡ انقلاب اسلامی ØŒ انقلاب تمام ملت در مقابل دولت باشد (کاتوزیان ØŒ ص 12Ù€13Ø› Ø‌جاریان ØŒ همانجا؛ سریع القلم ØŒ 1371 Ø´ ØŒ ص 28Ø› گاسیورفسکی ØŒ ص 319Ù€324Ø› نیز رجوع کنید به پهلوی * ØŒ سلسله ).

انقلاب اسلامی جهشی اساسی در فرآیند توسعة سیاسی در ایران به شمار Ù…ÛŒ آید. اغلب صاØ‌ب نظران ØŒ انقلاب اسلامی را نتیجه توسعة نامتوازنی Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ بر اساس آن ØŒ توسعة اقتصادی Ùˆ اجتماعی در ایران قبل از انقلاب ØŒ روند توسعة سیاسی را امری ضروری Ùˆ اجتناب ناپذیر کرد Ùˆ چون Ù…Ø‌مدرضا شاه تمایلی به پاسخ به این ضرورت اساسی نداشت ØŒ انقلاب اسلامی به وقوع پیوست ( رجوع کنید به خرمشاد، ص 92Ø› کواکبیان ØŒ همانجا؛ نیز رجوع کنید به انقلاب اسلامی ایران * ). در انقلاب اسلامی قدرت معنوی امام خمینی توانست با بر انداختن نظام شاهنشاهی ØŒ نظام سیاسی جدیدی تأسیس کند. اندیشه ها Ùˆ عملکردهای امام خمینی ØŒ پس از انقلاب اسلامی هم برخی از عمده ترین شاخصهای مردم سالاری Ùˆ توسعة سیاسی را در جامعه ایجاد کرد Ú©Ù‡ از آن جمله است : قانون گرایی ØŒ برگزاری انتخابات متعدد Ùˆ مشارکت سیاسی گستردة مردم ØŒ تأکید بر استقلال سیاسی Ùˆ Ø‌اکمیت ملی ØŒ Ùˆ افزایش مشروعیت سیاسی نظام ( رجوع کنید بهکاتوزیان ،، ص 229Ù€234ØŒ 249Ù€254Ø› ثواقب ØŒ ص 243Ù€264Ø› کواکبیان ØŒ ص 113Ù€121). علاوه بر این ØŒ جمهوری اسلامی ایران بیانگر الگوی جدیدی از توسعة سیاسی بر اساس مفاهیم بومی Ùˆ ارزشهای دینی Ùˆ فرهنگی جامعه Ùˆ مردم ایران بوده است . از Ù„Ø‌اظ نظری Ù…ÛŒ توان این رهیافت را با اتکا به دیدگاههای پسا مدرن تبیین کرد Ú©Ù‡ درواقع ØŒ جوامع مختلف دارای اوضاع Ùˆ قواعد سیاسی خاص خود هستند Ùˆ الگوی عام Ùˆ جهانشمولی برای توسعة سیاسی وجود ندارد. بنابراین ØŒ انقلاب اسلامی با طرØ‌ نظریة «مردم سالاری دینی » در صدد جمع میان مردم سالاری Ùˆ دینداری Ùˆ اصول Ùˆ دیدگاههای جدید سیاسی با ارزشهای سنّتی است . در این نظریه نه تنها مفاهیم آزادی خواهی Ùˆ دینداری ØŒ بلکه اساساً جامعة مدنی Ùˆ جامعة دینی ØŒ در تعامل Ùˆ همبستگی با یکدیگر قرار دارند ( رجوع کنید بهتاجیک ØŒ ص 211Ù€213Ø› مصباØ‌ ØŒ ص 73Ù€89Ø› «مردمسالاری دینی در بیان رهبر معظم انقلاب »، ص 10Ù€29Ø› رورتی ØŒ ص 6Ù€7Ø› نیز رجوع کنید بهجامعة مدنی * ).

2. ترکیه . فرآیند توسعة سیاسی در ترکیه Ùˆ گذار از دوران سنّتی ØŒ با نهضت افسران جوان به رهبری کمال آتاتورک آغاز شد Ùˆ از بین رفتن خلافت ØŒ گسستی اساسی از نظام سنّتی Ùˆ در عین Ø‌ال مرØ‌لة عمده ای در ورود نظامیان به عرصة سیاست در ترکیه در دوران جدید است . برخی ØŒ اندیشه های آتاتورک را سرآغاز الگوی اساسی تØ‌ول Ùˆ توسعة سیاسی در ترکیه معرفی Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ بسیاری از کشورهای اسلامی از آن پیروی نکردند ( رجوع کنید به سعید، ص 104Ù€114Ø› روستو ØŒ ص 117Ù€120Ø› نیز رجوع کنید بهترکیه * ). به رغم افزایش مشارکت سیاسی مردم Ùˆ بویژه جوانان در فرآیند توسعة سیاسی ØŒ مداخلة نظامیان در عرصة سیاست مانع جدّی در مسیر تØ‌قق توسعة سیاسی در این کشور است . در Ø‌الی Ú©Ù‡ این مسئله Ø‌تی با اصول Ùˆ دیدگاههای کمال آتاتورک هم فاصله دارد، زیرا او در ابتدای دورة ریاست جمهوری (1303Ù€1317 Ø´ / 1923Ù€ 1938) به تشکیل Ùˆ تقویت «Ø‌زب جمهوری خواه خلق » همت گماشت Ùˆ بر ضرورت اصلاØ‌ات سیاسی Ùˆ جدایی کامل ارتش از سیاست تأکید کرد (هانتینگتون ØŒ 1969ØŒ ص 256Ù€ 263Ø› نیز رجوع کنید به جمهوری خواه خلق * ØŒ Ø‌زب ). اما ارتش در ترکیه همواره به دنبال Ø‌مایت از نوعی نظام لائیکِ تØ‌میلی بوده است . درواقع ØŒ یکی از موانع عمدة توسعة سیاسی Ùˆ Ø‌اکمیت مردم سالاری در ترکیه ØŒ شکاف میان نظامیان طرفدار ارزشهای غربی Ùˆ جامعة مسلمان ترکیه است Ú©Ù‡ در سالهای اخیر بیشتر شده است . در سالهای اخیر عنصر تعیین کننده در سیاست Ùˆ Ø‌کومت در ترکیه ØŒ جدال Ùˆ نزاع میان اسلام گرایان سیاسی (اعم از افراطی Ùˆ معتدل ) با سکولاریسم Ùˆ سلطة بی چون Ùˆ چرای نظامیان در عرصة Ø‌کومت بوده است . برخورد نظامیان Ø‌اکم با اسلام گرایان مختلف بوده است . با Ø‌زب رفاه اسلامی به رهبری نجم الدین اربکان ــ با اینکه با اØ‌زاب ملی گرا Ùˆ سکولار ترکیه (چون مام میهن ) ائتلاف کرده بود ــ بشدت برخورد شد Ùˆ درنهایت آن را غیرقانونی اعلام کردند (کاستلز ØŒ ج 2ØŒ ص 34Ù€36Ø› روبین ØŒ ص 298Ø› نیز رجوع کنید به رفاه * ØŒ Ø‌زب ) ولی با گرایشهای معتدلتر Ùˆ میانه روتر اسلامی (یعنی Ø‌زب اعتدال Ùˆ توسعه ) مماشات بیشتری کرده Ùˆ در واقع قدرت سیاسی آنها را به رسمیت شناخته اند. هر Ú†Ù‡ جامعه عقب مانده تر باشد، نقش نظامیان بیشتر، Ùˆ هر Ú†Ù‡ جامعه پیشرفته تر باشد، نقش نظامیان کمتر Ùˆ Ù…Ø‌افظه کارانه تر Ù…ÛŒ شود. Ø‌ضور نظامیان در عرصة سیاست ØŒ جابجایی قدرت را در این کشور تابع ملاØ‌ظات آنها کرده است Ú©Ù‡ اغلب این ملاØ‌ظات از سنّتهای سکولار غربی ریشه Ù…ÛŒ گیرد Ùˆ به دلیل مخالفت اسلام گرایان ØŒ به کشمکشهای زیادی Ù…ÛŒ انجامد. البته در بین جناØ‌ اسلام گرا، هم از Ù„Ø‌اظ گرایشهای سیاسی اØ‌زاب Ùˆ هم در سطØ‌ فکری ØŒ اندیشه های سیاسی جدیدی مطرØ‌ شده Ú©Ù‡ از جملة آنها اندیشه های فتØ‌ اللّه گولن است Ú©Ù‡ در Ø‌زب اعتدال Ùˆ توسعه Ùˆ برنامه های سیاسی آن اثرگذار بوده است . به نظر ÙˆÛŒ بهترین Ø´Ú©Ù„ Ø‌کومت آن است Ú©Ù‡ دموکراتیک باشد، چرا Ú©Ù‡ دولتهای اقتدارگرا ممکن است بشدت به تفتیش عقاید Ùˆ سرکوب آزادیهای مدنی بپردازند. به نظر ÙˆÛŒ جمهوریت انطباق بسیاری با مفهوم مشورت در منابع اسلامی دارد. از نظر گولن ارزشهای ترکیه ØŒ اقتصاد بازار Ùˆ مردم سالاری است ( رجوع کنید بههانتینگتون ØŒ 1969ØŒ ص 453Ù€ 455Ø› آراس Ùˆ جاها ØŒ ص 63Ù€ 68).

به نظر Ù…ÛŒ رسد امروزه نزاع اصلی در ترکیه این است Ú©Ù‡ نظامیان خود را هم سکولار Ùˆ هم Ø‌افظ مردم سالاری معرفی Ù…ÛŒ کنند ولی به دلیل ترسشان از به قدرت رسیدن اسلام گرایان ØŒ همواره به صورت غیردموکراتیک در عرصة سیاست دخالت Ù…ÛŒ کنند. البته امروزه در اصول کمالیسم (جریان فکری مبتنی بر اندیشه های آتاتورک ) بØ‌رانی اساسی به وجود آمده Ú©Ù‡ مهمترین وجه آن ØŒ بØ‌ران هویت است Ú©Ù‡ دامنگیر نخبگان کمالیسم شده Ùˆ ترکیه هنوز هم در انتخاب راه Ùˆ هدف خود سرگردان است . در مواجهة کمالیسم با اسلام گرایی ØŒ نیروهای بسیاری به اسلام گرایش پیدا کرده اند. از سوی دیگر، یکی از موانع توسعة سیاسی در ترکیه ØŒ مسئلة کُردهای مخالف است Ùˆ تجربة ترکیه در این زمینه از Ù„Ø‌اظ شاخصهای توسعة سیاسی به هیچ وجه قابل دفاع نیست ØŒ چرا Ú©Ù‡ یکی از موانع اساسی توسعة سیاسی ØŒ بØ‌ران ملت سازی Ùˆ بروز خشونت آمیز اختلافات قومی است (وایت ØŒ ص 79ØŒ 166).

3. پاکستان . ساختار سیاسی Ø‌کومت در پاکستان ØŒ با وجود Ø´Ú©Ù„ جمهوری آن ØŒ بیشتر اقتدارگرایی نظامی است Ùˆ بی ثباتی سیاسی Ùˆ وقوع کودتاهای Ù¾ÛŒ درپی ØŒ ویژگی اصلی قدرت Ùˆ سیاست در پاکستان Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود. فرآیند توسعة سیاسی در پاکستان با اساس قرار گرفتن عوامل نظامی آغاز گردید Ùˆ از Ù„Ø‌اظ تاریخی گرایش به دموکراسی خاص در چارچوب نظامیگری به رهبری ژنرال Ù…Ø‌مد ایوب خان Ùˆ بر اساس مخالفت با نظام Ø‌زبی صورت گرفت . هر چند Ú©Ù‡ در تداوم این نظام ØŒ اØ‌زاب سیاسی هم بتدریج Ø´Ú©Ù„ گرفتند ولی هرگز نتوانستند به طور اساسی در عرصة سیاست در پاکستان تأثیرگذار باشند. در ادامة این فرآیند، در دورة ذوالفقار علی بوتو در پاکستان ØŒ اولین قانون اساسی با تلاش Ùˆ عزم جدّی ÙˆÛŒ تدوین Ùˆ تصویب شد. این دوره سرآغازی برای مشارکت سیاسی بیشتر به شمار Ù…ÛŒ آید ( رجوع کنید بههانتینگتون ØŒ 1969ØŒ ص 203Ù€261Ø› واینر ØŒ ص 79Ø› گوهر، ص 111Ù€197Ø› کوکریا ØŒ ص 312Ù€317) ولی در پاکستان مشارکت سیاسی نهادینه نشده است . اگر Ú†Ù‡ نظامیان به گروههای مخالف اجازة فعالیت Ù…ÛŒ دهند ولی زمینة فعالیت متناسب با اصول دموکراتیک به آنها داده نمی شود. یکی دیگر از موانع توسعة سیاسی در پاکستان ØŒ قومی بودن شدید Ø‌کومت ØŒ به تبَع تنوع قومی Ùˆ قبیله ای جامعة پاکستان ØŒ است . اصولاً معضِل ملت سازی یکی از معضلات اساسی پاکستان از زمان Ø´Ú©Ù„ گیری آن بوده است . در پاکستان فرآیند ملت سازی ØŒ کامل نبوده است Ùˆ از Ù„Ø‌اظ تاریخی معمولاً پنجابیها قوم Ø‌اکم بوده اند Ùˆ جنبشهای تجزیه طلب قومی با توسل به نیروی نظامی سرکوب شده اند. با این Ø‌ال ØŒ این دولت در درون خود فاقد مشروعیت سیاسی بوده است (مالک ØŒ ص 109Ù€110Ø› واینر، ص 68Ù€69Ø› نیز رجوع کنید به فاروق ØŒ ص 47Ù€62).

بی ثباتی سیاسی Ùˆ وقوع کودتاهای نظامی مختلف ــ Ú©Ù‡ ناشی از ساختار اجتماعی پاکستان Ùˆ بوروکراسی پیچیدة بر جای مانده از دوران استعمار انگلیس است ــ از مظاهر اصلی سیاست Ùˆ Ø‌کومت در پاکستان به شمار Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ با فرآیند توسعة سیاسی سازگاری ندارد Ùˆ هنوز هم Ø‌یات سیاسی پاکستان بشدت تØ‌ت الشعاع کودتاهای Ù¾ÛŒ درپی Ùˆ قدرت نظامیان است . نهادینه نشدن مردم سالاری سبب شده است Ú©Ù‡ جابجایی قدرت در این کشور با خشونت صورت گیرد. خشونتهای فرقه ای Ùˆ قتلهای مذهبی ØŒ نشانة سطØ‌ نازل فرهنگ سیاسی دموکراتیک Ùˆ تساهل در پاکستان است . دولت پاکستان نیز به سبب فقدان مشروعیت واقعی Ùˆ ناتوانی در مقابله با این خشونتهای سازمان یافته ØŒ بیش از پیش فرآیند توسعة سیاسی را با مشکل مواجه ساخته است . در Ø‌ال Ø‌اضر فرقه گرایی Ùˆ عدم انفکاک ساختاری در قدرت Ùˆ مداخلة نظامیان در سیاست ØŒ تهدیدی جدّی برای ثبات سیاسی در پاکستان Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید بهایزددوست ØŒ ص 37Ø› اسمیت ØŒ ص 147Ù€152Ø› خان ØŒ ص 414Ù€510Ø› علوی ØŒ ص 250Ù€ 298).

4. مالزی . فرآیند توسعه در این کشور، همچون دیگر کشورهای آسیای شرقی ØŒ با Ù…Ø‌ور قرار دادن توسعة اقتصادی بوده Ùˆ الگوی سیاسی Ø‌اکم بر آن الگوی اقتدارگرایانه ØŒ Ùˆ Ø‌ذف توسعة سیاسی از اولویتهای نظام سیاسی بوده است . به همین دلیل ØŒ زمانی Ú©Ù‡ تغییر اجتماعی Ùˆ مردم سالاریِ ناشی از نوسازی اقتصادی راه خود را به درون نهادهای سیاسی گشود، ماهاتیر Ù…Ø‌مد، نخست وزیر مالزی ØŒ با مردم سالاری Ùˆ جامعة مدنی مبارزه کرد Ùˆ معاون Ùˆ وزیر مالی خود، انور ابراهیم ØŒ را Ú©Ù‡ مخالف با سیاستهای او در مقابله با بØ‌ران مالی کشور بود، از قدرت برکنار Ùˆ طرفداران ÙˆÛŒ را سرکوب کرد. علاوه بر آن ØŒ Ø‌کومت در مالزی جنبة قومی دارد؛ مالایاییها قوم برترند Ùˆ این موضوع خود تهدیدی اساسی برای ثبات سیاسی در مالزی به شمار Ù…ÛŒ آید. این تعارضهای قومی یکی از عوامل تضعیف دولت توسعه گرا در این کشور بوده است ØŒ دولتی Ú©Ù‡ Ù…Ø‌ور کارش اقتصاد Ùˆ انسداد سیاسی است (کاستِلز، ج 3ØŒ ص 364Ù€ 378Ø› واینر، ص 68Ø› لیو ØŒ ص 95Ù€96).

گفتنی است Ú©Ù‡ مالزی برخی از شاخصهای مردم سالاری Ùˆ توسعة سیاسی را پذیرفته ØŒ به طوری Ú©Ù‡ ترتیبات سیاسی در این کشور Ø‌الت نیمه دموکراتیک دارد Ùˆ نخبگان در شرایط فعلی به اØ‌زاب سیاسی رقیب ØŒ نهاد قضایی مستقل ØŒ مطبوعات Ùˆ آزادی تجمع ØŒ ارج Ù…ÛŒ نهند. اوج این رویکرد را Ù…ÛŒ توان در کناره گیری داوطلبانة ماهاتیرمØ‌مد دانست Ú©Ù‡ راه را برای انتقال مسالمت آمیز قدرت هموار کرد. اخیراً هم در این کشور اندیشمندان مسلمانی چون چاندرا مظفر به طرØ‌ قرائت لیبرال دموکراتیک از اسلام پرداخته اند (نلسون ØŒ ص 153Ø› کورزمن ØŒ ص 126Ø› نیز رجوع کنید به > دموکراسی در مالزی < ØŒ ص 51 Ù€73).

5. کشورهای آسیای مرکزی Ùˆ قفقاز. یکی از علل اصلی فروپاشی اتØ‌اد جماهیر شوروی ØŒ Ú©Ù‡ تقریباً مورد اجماع صاØ‌ب نظران است ØŒ توسعه نیافتگی سیاسی بوده است Ùˆ تمامی جمهوریهای مسلمانِ استقلال یافته هم در واقع میراث این وضع سیاسی Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شوند. ساختار سیاسی در این کشورها عموماً تØ‌ت سلطة نخبگانی است Ú©Ù‡ در دوران اتØ‌اد شوروی فعال بودند Ùˆ قدرت سیاسی را با عناوین گوناگون در دست داشتند. با این Ø‌ال ØŒ از Ù„Ø‌اظ فرآیند دولت سازی ØŒ تمامی این کشورها با وجود اقتدارگرایانه بودن قدرت ØŒ دولتهای ضعیفی دارند. در آسیای مرکزی بنیادهای جامعة مدنی بسیار ضعیف Ùˆ اصولاً Ø´Ú©Ù„ نگرفته است ( رجوع کنید بهابوالØ‌سن شیرازی Ùˆ مجیدی ØŒ ص 58 Ù€ 97Ø› شیخ عطار، ص 43Ù€72Ø› سیف زاده ØŒ ص 190Ø› ماهیت تØ‌ولات در آسیای مرکزی Ùˆ قفقاز ØŒ ص 399Ù€412). به طور طبیعی مشارکت سیاسی در این کشورها بسیار Ú©Ù… است Ùˆ هیچ Ø‌زب مخالفی امکان فعالیت ندارد. این کشورها هرگز از فرهنگ سیاسی دموکراتیک بهره مند نبوده اند Ùˆ انتخابات به معنای واقعی آن ــ Ú©Ù‡ نشان دهندة اعمال نظر ملت در

قدرت سیاسی باشد ــ در این کشورها وجود نداشته است Ùˆ اقتدار شخصی Ùˆ قبیله ای Ùˆ سنّتی ØŒ منشأ Ùˆ منبع قدرت سیاسی در این کشورها به شمار Ù…ÛŒ آید. بررسی وضع عمومی همة این کشورها Ø‌اکی از این است Ú©Ù‡ مجموعه کشورهای آسیای مرکزی Ùˆ قفقاز از Ù„Ø‌اظ سیاسی بی ثبات است Ùˆ سیاست در این کشورها عموماً بر مدار شخصیتها Ùˆ طایفه ها Ùˆ قبایل معنا پیدا Ù…ÛŒ کند. آزادیهای سیاسی Ùˆ فکری Ùˆ اجتماعی در بیشتر این کشورها بسیار Ù…Ø‌دود Ùˆ روند Ø‌اکم بر مملکت داری اقتدارگرایانه است Ø› ازینرو، مردم سالاری به عنوان الگوی مطلوب Ø‌کومت Ùˆ شاخص مؤثر در توسعة سیاسی در این کشورها وجود ندارد ( رجوع کنید به ماهیت تØ‌ولات در آسیای مرکزی Ùˆ قفقاز ØŒ ص 389Ù€397Ø› سیورس ØŒ ص 194Ù€ 206Ø› سریع القلم ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص 105).

منابع : Ø‌یبب اللّه ابوالØ‌سن شیرازی Ùˆ Ù…Ø‌مدرضا مجیدی ØŒ سیاست Ùˆ Ø‌کومت در آسیای مرکزی ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› بولنت آراس Ùˆ عمر جاها، «جنبش اسلام لیبرالی در ترکیه : اندیشه های فتØ‌ اللّه گولن »، ترجمة اسداللّه اطهری ØŒ فصلنامة مطالعات خاورمیانه ØŒ سال 9ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1381)Ø› برایان کلایو اسمیت ØŒ فهم سیاست جهان سوم : نظریه های توسعه Ùˆ دگرگونی سیاسی ØŒ ترجمة امیرمØ‌مد Ø‌اجی یوسفی Ùˆ Ù…Ø‌مدسعید قائنی نجفی ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› هوشنگ امیراØ‌مدی ØŒ «نقش دولت Ùˆ جامعه مدنی در فرآیند توسعه »، ترجمه علیرضا طیب ØŒ اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 10ØŒ Ø´ 3 Ùˆ 4 (آذر Ùˆ دی 1374)Ø› مصطفی ایزددوست ØŒ «فرقه گرایی Ùˆ جنگ های فرقه ای در پاکستان »، دیدگاهها Ùˆ تØ‌لیلها ØŒ سال 15ØŒ Ø´ 155 (دی 1380)Ø› برتران بدیع ØŒ توسعة سیاسی ØŒ ترجمة اØ‌مد نقیب زاده ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› Ø‌سین بشیریه ØŒ جامعة مدنی Ùˆ توسعة سیاسی در ایران : گفتارهایی در جامعه شناسی سیاسی ØŒ تهران 1378 Ø´ ØŒ همو، موانع توسعة سیاسی در ایران ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدرضا تاجیک ØŒ جامعه ÛŒ امن در گفتمان خاتمی ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› جهانبخش ثواقب ØŒ «جمهوری اسلامی Ùˆ توسعه سیاسی در نظر امام خمینی (ره )»، Ø‌کومت اسلامی ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 2 (تابستان 1381)Ø› سعید Ø‌جاریان ØŒ «ناموزونی فرآیند توسعه سیاسی در کشورهای پیرامونی »، راهبرد ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 2 (زمستان 1372)Ø› Ù…Ø‌مدباقر خرمشاد، «ضرورت راهبردی توسعة سیاسی در جمهوری اسلامی ایران »، فصلنامة مطالعات راهبردی ØŒ Ø´ 21 (پاییز 1382)Ø› باری روبین ØŒ «ارتش Ùˆ سیاست در خاورمیانه معاصر»، ترجمة ناصر پورØ‌سن ØŒ فصلنامة مطالعات خاورمیانه ØŒ سال 8 ØŒ Ø´ 3 (پاییز 1380)Ø› ریچارد رورتی ØŒ «فلسفه Ùˆ



دموکراسی »، ترجمة پیام یزدانجو، شرق ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 213ØŒ 24 خرداد 1383Ø› «رویکرد پست پوزیتویستی »، تألیف تری تریف ØŒ Ùˆ دیگران ØŒ در مراØ‌Ù„ بنیادین اندیشه در مطالعات امنیت ملی ØŒ گردآوری Ùˆ ترجمه اصغر افتخاری ØŒ تهران : پژوهشکدة مطالعات راهبردی ØŒ 1381 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مود سریع القلم ØŒ «سنّت ØŒ مدرنیسم Ùˆ فرهنگ توسعه »، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 1 Ùˆ 2 (مهر Ùˆ آبان 1371)Ø› همو، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› بابی سعید، هراس بنیادین ØŒ ترجمة غلامرضا جمشیدیها Ùˆ موسی عنبری ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› Ø‌سین سیف زاده ØŒ « ( در بارة ) فرهنگ سیاسی Ùˆ جامعة مدنی در روسیه Ùˆ کشورهای جدید اور آسیا »، مطالعات آسیای مرکزی Ùˆ قفقاز ØŒ سال 6ØŒ Ø´ 20 (زمستان 1376)Ø› علیرضا شیخ عطار، ریشه های رفتار سیاسی در آسیای مرکزی Ùˆ قفقاز ØŒ تهران 1373 Ø´ Ø› Ø‌مزه علوی ØŒ پاکستان : ریاست اوراس کابØ‌ران ØŒ لاهور 2002Ø› Ù…Ø‌مدمهدی فرقانی ØŒ «تØ‌ول گفتمان توسعة سیاسی در ایران : از مشروطه تا خاتمی »، فصلنامة علوم اجتماعی ØŒ Ø´ 17 (بهار 1381)Ø› جان فارن ØŒ «مفهوم توسعة وابسته : کلید اقتصاد سیاسی ایران در عصر قاجار»، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 6ØŒ Ø´ 11 Ùˆ 12 (مرداد Ùˆ شهریور 1371)Ø› عبدالعلی قوام ØŒ توسعة سیاسی Ùˆ تØ‌ول اداری ØŒ تهران 1373 Ø´ Ø› همو، نقد نظریه های نوسازی Ùˆ توسعة سیاسی : بررسی مسائل نظریه پردازی در باب نوسازی Ùˆ توسعة سیاسی در جهان سوم ØŒ تهران 1374 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدعلی کاتوزیان ØŒ تضاد دولت Ùˆ ملت : نظریة تاریخ Ùˆ سیاست در ایران ØŒ ترجمة علیرضا طیب ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› مانوئل کاستلز، عصر اطلاعات : اقتصاد، جامعه Ùˆ فرهنگ ØŒ ج 2: قدرت هویت ØŒ ترجمة Ø‌سن چاوشیان ØŒ ج 3ØŒ پایان هزاره ØŒ ترجمة اØ‌د علیقلیان Ùˆ افشین خاکباز، تهران 1380 Ø´ Ø› مصطفی کواکبیان ØŒ «گفتمان آزادی Ùˆ مردم سالاری در انقلاب اسلامی ایران »، فصلنامة پژوهشی انقلاب اسلامی ØŒ سال 1ØŒ پیش شماره (بهار 1380)Ø› چارلز کورزمن ØŒ «اسلام لیبرال : چشم اندازها Ùˆ چالش ها»، ترجمة مهدی Ø‌جت ØŒ آفتاب ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 32 (دی Ùˆ بهمن 1382)Ø› مارک جی گاسیوروفسکی ØŒ «مشروعیت رژیم Ùˆ امنیت ملی : مورد مربوط به Ø‌کومت پهلوی در ایران »، در امنیت ملی در جهان سوم ØŒ از ادوارد ای .آرز Ùˆ چونگ این مون ØŒ ترجمه شده در پژوهشکدة مطالعات راهبردی ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› سیاوش گلابی ØŒ «عوامل تاریخی توسعه نیافتگی در ایران »، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 10ØŒ Ø´ 5 Ùˆ 6 (بهمن Ùˆ اسفند 1374)Ø› الطاف گوهر، ایوب خان : فوجی راج Ú©ÛŒ پهلی دس سال ØŒ لاهور 1999Ø› ماهیت تØ‌ولات در آسیای مرکزی Ùˆ قفقاز ØŒ تألیف اکرم Ø‌سین پور Ùˆ دیگران ØŒ تهران : وزارت امورخارجه ØŒ مؤسسة چاپ Ùˆ انتشارات ØŒ 1373 Ø´ Ø› «مردمسالاری دینی در بیان رهبر معظم انقلاب »، به کوشش اØ‌مد Ø‌یدری ØŒ Ø‌کومت اسلامی ØŒ سال 8 ØŒ Ø´ 3 (پاییز 1382)Ø› Ù…Ø‌مدتقی مصباØ‌ ØŒ «تفسیر مردمسالاری دینی »، در همان منبع Ø› Ù…Ø‌سن میلانی ØŒ Ø´Ú©Ù„ گیری انقلاب اسلامی ØŒ ترجمة مجتبی عطارزاده ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› جان ام . نلسون ØŒ «مشارکت سیاسی »، در، درک توسعة

سیاسی ، نویسندگان : مایرون واینر، ساموئل هانتینگتون و دیگران ، ترجمه شده در پژوهشکدة مطالعات راهبردی ، تهران 1379 ش ؛ نصراللّه

نوروزی ØŒ «ساخت قدرت شخصی Ùˆ فروپاشی Ø‌کومت پهلوی »، راهبرد ØŒ Ø´ 9 (بهار 1375)Ø› مایرون واینر، «تØ‌ول سیاسی : آسیا، افریقا Ùˆ خاورمیانه »، در درک توسعة سیاسی ØŒ همان Ø› ساموئل هانتینگتون ØŒ «اهداف توسعه »، در همان منبع Ø›

Democracy in Malaysia: discourses and practices , ed. Francis Loh Kok Wah and Khoo Boo Teik, Richmond: Curzon, 2002; Ahmed Farooq, 50 years of struggle: reflections on Pakistan, political history 1947-1997 , Lahore 2000; Samuel P. Huntington, Political order in changing societies , New Haven 1969; Mazhar Ali Khan, Pakistan, the barren years: the viewpoint editorials and columns of Mazhar Ali Khan, 1972-1992, Krachi 1998; Veena Kukreja, Contemporary Pakistan: political processes, conflicts and crises , New Delhi 2003; Leong H. Liew, "Ethnicity and class in Malaysia", in Ethnicity in Asia , ed. Colin Mackerras, London: Routledge Curzon, 2003; Iftikhar Haider Malik, Islam, nationalism, and the West: issues of identity in Pakistan , New York 1999; Dankwart A. Rustow, The modernization of Turkey in hisorical and comparative", in Social change and politics in Turkey: a structural-historical analysis , by Kemal H. Karpat et al. Leiden: E. J. Brill, 1973; Eric W. Sievers, The post-Soviet decline of Central Asia: sustainable development and comprehensive capital , London 2003; Alvin Y. So, Social change and development: modernization, dependency, and world-system theories , Newbury Park, Calif. 1990; Jenny Barbara White, Islamist mobilization in Turkey: a study in vernacular politics , Seattle 2002.

/ مقصود رنجبر /

ج ) جهان عرب . در دیدگاه لیبرالیستی ØŒ هدف از توسعة سیاسی ØŒ افزایش تخصص در نهادهای سیاسی است Ú©Ù‡ از طریق ایجاد نظامهای کثرت گرا ــ Ú©Ù‡ مشارکت در رقابت سیاسی را Ù…Ø‌قق ساخته است ــ ایجاد Ù…ÛŒ شود. به رغم اختلاف دو دیدگاه لیبرالیستی Ùˆ سوسیالیستی در مورد توسعة سیاسی ØŒ هر دو مکتب در Ù¾ÛŒ آزادی Ùˆ Ú©Ù… کردن بار دولت به نفع جامعه Ùˆ نیز ایجاد تعادل میان گروههای جامعه اند، هر چند در دیدگاه سوسیالیستیِ توسعة سیاسی ØŒ بر مالکیت دولتی Ùˆ نظام تک Ø‌زبی Ùˆ بسیج توده ها تأکید Ù…ÛŒ شود (عارف ØŒ ص 233ØŒ 263Ø› برکات ØŒ 2001ØŒ ص 450Ù€463). از نمونه های این نگرش ØŒ برنامه های دولتی سازی Ùˆ مالکیت عمومی Ùˆ نگرش سوسیالیستی مبتنی بر توزیع عادلانة درآمد Ùˆ اصلاØ‌ات ارضی جمال عبدالناصر * است . او همچنین بر اساس چنین نگرشی به توسعه ØŒ به ضرورت تک Ø‌زبی شدن جامعة سیاسی مصر به عنوان پیش شرط توسعه معتقد بود ( رجوع کنید به عبدالفضیل ØŒ ص 11Ù€ 42ØŒ 91Ù€95Ø› بØ‌وثٌ فی الفکر القومی العربی ØŒ ج 1ØŒ ص 286ØŒ 290ØŒ 348).

اصطلاØ‌ جهان عرب ØŒ شامل کشورهای خاورمیانة عربی Ùˆ شمال افریقا (الجزایر، جیبوتی ØŒ سودان ØŒ سومالی ØŒ لیبی ØŒ مغرب ØŒ مصر Ùˆ موریتانی ) تعبیری مبهم است Ùˆ در بررسی روند توسعة سیاسی در جهان عرب Ùˆ تجزیه Ùˆ تØ‌لیل موانع موجود در مسیر تØ‌قق توسعة سیاسی Ùˆ ارائة راهکارها در این کشورها، نباید آنها را به عنوان کلیتی واØ‌د Ùˆ یکپارچه بررسی کرد. برخی از کشورها اوضاع خاصی دارند Ùˆ تفکیک آنها از یکدیگر ضروری به نظر Ù…ÛŒ رسد. وجود پیروان ادیان دیگر در برخی کشورها Ùˆ تنوع قومی در برخی دیگر (مانند عراق ØŒ مراکش ØŒ مصر Ùˆ لبنان ) کشورهای جهان عرب را از هم متمایز Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید به برکات ØŒ 2000ØŒ ص 59 Ù€ 65ØŒ 80ØŒ 83ØŒ جاهای دیگر). از سوی دیگر، وجود پدیدة نفت در تشکیلِ دولتِ Ø‌داکثری Ùˆ رانت طلب (خراج Ù…Ø‌ور)ØŒ اثری جدی داشته Ùˆ وضع خاصی را در برخی از کشورهای عربی به وجود آورده است ( رجوع کنید به کواری ØŒ ص 141Ù€ 185Ø› نقیب ØŒ ص 105Ù€132). در زمینة دولت نیز برخی کشورهای عربی توانسته اند دولت منسجمی را در مقایسه با سایر کشورها تشکیل دهند Ùˆ در برخی دیگر (مانند مصر، تونس ØŒ کویت Ùˆ قطر) برخی نهادهای دموکراتیک مشاهده Ù…ÛŒ شود. همبستگی ملی نیز در میان آنها سطوØ‌ مختلفی دارد Ùˆ نمی توان همة کشورهای عربی را در یک سطØ‌ از توسعة سیاسی ارزیابی کرد (ابراهیم ØŒ ص 231).

به طور Ú©Ù„ÛŒ کشورهای عربی ØŒ به رغم برخی مشترکات ØŒ در زمینة توسعة سیاسی سطوØ‌ مختلفی دارند؛ برخی از آنها توانسته اند در تثبیت برخی نهادهای ضروری برای توسعه Ùˆ تØ‌قق برخی شاخصهای توسعه ØŒ اقدامات مؤثرتری بکنند. به سبب Ù…Ø‌یط متفاوت ØŒ نمی توان برای توسعة سیاسی این کشورها راهکار واØ‌دی ارائه نمود. در عین Ø‌ال ØŒ همة اندیشمندان بر این موضوع اجماع نظر دارند Ú©Ù‡ کشورهای عربی ØŒ کشورهایی در Ø‌ال توسعه اند Ùˆ اکثر نویسندگان جهان عرب ØŒ با چشم پوشی از تفاوتها Ùˆ با تأکید بر اشتراکات ØŒ از جهان عرب به عنوان مجموعه ای واØ‌د سخن Ù…ÛŒ گویند ( رجوع کنید به دلیله ØŒ ص 23Ù€ 48Ø› نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ).

در جهان عرب ØŒ عناصر اصلی فرآیند توسعه ØŒ یعنی نهادهای سیاسی Ùˆ آزادی بیان Ùˆ فرهنگ دموکراتیک ØŒ وجود ندارد؛ کودتا Ùˆ Ø‌کومتهای نظامی یا سنّتی الیگارشی فراوان است Ø› Ùˆ رقابت سیاسی Ùˆ گردش نخبگان در نظام چند Ø‌زبی Ùˆ همبستگی ــ Ú©Ù‡ از معیارها Ùˆ شاخصهای مهم توسعة سیاسی است ــ به دلایل مختلف در این کشورها رواج نیافته است (نقیب ØŒ ص 144Ù€ 145). نظام Ø‌اکم بر این کشورها، استبدادی Ùˆ مبتنی بر نظامیگری Ùˆ زور است ØŒ زیرا جامعه قواعد پذیرفته شده ای برای بازسازی سیاسی ندارد Ùˆ نظامیان یا طبقة Ø‌اکمان سنّتی ØŒ عنصر همیشه Ø‌اضر Ùˆ مسلط میدان سیاست اند (همان ØŒ ص 144ØŒ 146Ù€ 148).

یکی دیگر از معیارهای توسعة سیاسی وجود اØ‌زاب گوناگون است ØŒ اما در جهان عرب تعلق به قبیله Ùˆ خانواده از تعلق به اØ‌زاب بیشتر Ùˆ گسترده تر است Ùˆ نهادها Ùˆ اØ‌زاب Ùˆ گروههای صنفی در Ø‌اشیه قرار دارند. این گرایش سنّتی سبب Ù…ÛŒ شود تا فرد قدرت را به مثابه ابزاری در جهت منافع فردی خود Ùˆ قبیلة خویش ØŒ نه در خدمت منافع عمومی ØŒ به کار گیرد. این گسست میان فرد Ùˆ نهاد، به نوعی به گسست میان فرد Ùˆ دولت Ùˆ عدم اØ‌ساس نیاز به مشارکت در روند توسعة اجتماعی ØŒ سیاسی Ùˆ اقتصادی Ù…ÛŒ انجامد (عبدالرØ‌مان ØŒ ص 154Ù€ 155). چند گروهی بودن Ùˆ همبستگی نداشتن آنها، به سبب نبودن قواعد مشترک Ùˆ مورد توافق ØŒ بخصوص در مغرب ØŒ سودان ØŒ سوریه Ùˆ عراق ØŒ موجب بروز تنشهای سیاسی در این جوامع شده است .

همبستگی یکی از ابعاد مهم توسعة سیاسی است Ùˆ دولتهای توسعه یافته ØŒ با استفاده از اصول Ùˆ قواعد مشترک ØŒ توانسته اند مشکل تعدد گروهها را Ø‌Ù„ کنند Ùˆ آن را به عنصر قدرت Ùˆ همبستگی در بین خود تبدیل نمایند، اما دولتهای در Ø‌ال توسعه ــ از جمله کشورهای جهان عرب ــ هنوز موفق به انجام دادن آن نشده اند. در واقع ØŒ خشونت سیاسی میان این گروهها Ùˆ نبودن راههای مسالمت آمیز برای Ø‌Ù„ مشکل آنها، بویژه در کشورهایی همچون یمن ØŒ سودان Ùˆ مراکش ØŒ مانع توسعة سیاسی شده Ùˆ همین امر خود سبب ادامة خشونت سیاسی گردیده Ùˆ رابطه ای دوطرفه میان این دو عامل برقرار کرده است ( رجوع کنید به ابراهیم ØŒ ص 178ØŒ 221Ù€236).

یکی دیگر از مهمترین عوامل توسعه Ùˆ بخصوص توسعة سیاسی ØŒ آموزش است ØŒ زیرا این موضوع ØŒ شاخص اساسی در توسعة اقتصادی Ùˆ سیاسی Ùˆ اجتماعی به شمار Ù…ÛŒ آید Ùˆ گامی اساسی در راه مشارکت جامعه در فرآیند توسعه است . همچنین تداوم Ùˆ استمرار توسعه را از راههای متفاوت ØŒ بخصوص با تربیت سیاستگذاران توسعه ØŒ به گونه ای تضمین Ù…ÛŒ کند. از بین بردن بی سوادی ØŒ گامی اساسی در راه مشارکت جامعه در فرآیند توسعه است ولی درصد بالای بی سوادی در جهان عرب ØŒ نشان دهندة نبودن عزم جدّی در این زمینه است (جلال ØŒ ص 15Ø› عبدالرØ‌مان ØŒ ص 212Ù€213). کیفیت آموزش نیز با چگونگی Ø‌کومت ارتباط مستقیم دارد. مثلاً، چون در مصر، بویژه در دورة Ù…Ø‌مدعلی پاشا * ØŒ به مدارس نظامی اهمیت بیشتری داده Ù…ÛŒ شد، طبقة نخبة نظامی در این کشور ایجاد شد Ùˆ در نهایت ØŒ به انقلاب خرداد 1331/ ژوئیه 1952 Ùˆ روی کار آمدن افسران آزاد به رهبری جمال عبدالناصر انجامید ( رجوع کنید به عبدالرازق ØŒ ج 1ØŒ ص 73Ù€82Ø› رجایی ØŒ ص 45).

رسانه ها نیز به عنوان راهی برای نشر ارزشها Ùˆ دیدگاههای نو Ùˆ شاخصهای توسعه در میان مردم ØŒ تأثیر مهمی در توسعه ØŒ Ùˆ از جمله توسعة سیاسی ØŒ دارند. به رغم توان رسانه ها برای تأثیرگذاری در روند توسعة سیاسی ØŒ چون این رسانه ها به ابزار تبلیغاتی Ø‌اکمان تبدیل شده اند، از قدرت آنها و، به تبع آن ØŒ از تأثیرگذاری بر روند اصلاØ‌ اجتماعی Ùˆ نشر ارزشهای توسعه در میان مردم Ùˆ تشویق آنان به مشارکت سیاسی کاسته شده است (عبدالرØ‌مان ØŒ ص 170).

اندیشمندانی که در زمینة توسعة سیاسی پژوهش کرده اند، در پی یافتن پاسخ برای موانع توسعة جهان عرب و بررسی راههای توسعه این کشورها بوده اند.

در مورد بررسی توسعه نیافتن این کشورها، در آثار اندیشمندان اصلاØ‌ گرای عرب در قرن نوزدهم مطلبی نیامده ØŒ زیرا توسعة سیاسی با معیارهایی همچون مشارکت Ùˆ وجود نظامهای چندØ‌زبی Ùˆ نهادینه سازی ØŒ مسئله ای نوظهور Ùˆ متعلق به چند دهة اخیر است Ùˆ آنچه در آثار نویسندگانی چون سیدجمال الدین اسدآبادی * Ùˆ رفاعه رافع طهطاوی * Ùˆ خیرالدین پاشا تونسی * Ù…ÛŒ توان یافت ØŒ نوعی از اصلاØ‌ طلبی است Ú©Ù‡ در چارچوب توسعة سیاسی Ùˆ نظریه های آن قرار نمی گیرد Ùˆ بدین منظور نوشته نشده است Ú©Ù‡ مبنای توسعة سیاسی به مفهوم معاصر باشد ( رجوع کنید به عارف ØŒ ص 30Ù€ 45). اما اندیشمندان معاصر، مانند ابوالاعلی مودودی * ØŒ سیدقطب * Ùˆ Ø‌سن البنا * ØŒ به بررسی برخی از معیارهای توسعه در غرب ــ Ú©Ù‡ مبتنی بر معیارهای مردم سالاری ØŒ سکولاریسم Ùˆ نظام چندØ‌زبی است ــ پرداخته اند. این اندیشمندان ØŒ به رغم پذیرش توسعه نیافتگی جهان عرب ØŒ توسعه به معنای غربی آن را نمی پذیرند. مثلاً، سیدقطب همة نهادهای بشریِ جوامع معاصر را نهادهای جاهلی Ù…ÛŒ داند Ú©Ù‡ در آنها انسانها به جای پرستش خداوند، به پرستش انسانهای دیگر Ù…ÛŒ پردازند. بر این اساس ØŒ سیدقطب رابطه با همة نهادهای Ø‌اکم معاصر را رد Ù…ÛŒ کند (عبدالرازق ØŒ ج 2ØŒ ص 958Ù€959). او بر آن است Ú©Ù‡ جامعة مسلمان همان جامعة توسعه یافته است Ùˆ وقتی Ø‌اکمیت از آنِ خدا باشد، انسان کاملاً از بندگی انسانها رها وآزاد Ù…ÛŒ شود Ùˆ این توسعه توسعه ای انسانی خواهد بود. او معتقد است جامعة مسلمانان تنها جامعة متمدن است Ùˆ جوامع جاهلی در همة انواع آن Ùˆ در رأس آنها جوامع غربی ØŒ جوامعی عقب مانده Ùˆ توسعه نیافته اند. از دیدگاه او یکی از خصایص جوامع توسعه نیافته ØŒ پیروی از Ø‌زب واØ‌د است Ú©Ù‡ در دیدگاه سوسیالیستی وجود دارد Ùˆ با ایجاد نهادهای قانونگذار بشریِ مبتنی بر جدایی دین از سیاست ØŒ به نام ملت یا Ø‌زب Ø‌کومت Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید به قطب ØŒ 1983ØŒ ص 98Ù€101Ø› همو، 1415ØŒ ص 82). سیدقطب Ùˆ همفکران ÙˆÛŒ ØŒ جدایی دین Ùˆ سیاست را برآیند ذاتی دین مسیØ‌ÛŒ Ù…ÛŒ دانند Ùˆ با تأکید بر تفاوت این دین Ùˆ اسلام ØŒ تطبیق جدایی دین از سیاست را بر اسلام Ùˆ جوامع اسلامی مردود Ù…ÛŒ شمارند Ùˆ با نظام چندØ‌زبی Ùˆ رقابت سیاسی اØ‌زاب به شیوة غربی آن نیز مخالف اند ( رجوع کنید به همو، 1415ØŒ همانجا؛ بِلقَزیز، ص 191Ù€196).

در مقابل آنها، برخی نویسندگان ØŒ از جمله طه Ø‌سین ØŒ موافق سرسخت توسعه به مفهوم غربی آن بوده اند. مقیاس پیشرفت از دیدگاه طه Ø‌سین ØŒ اخذ Ùˆ اقتباس عناصر مادّی Ùˆ معنوی زندگی غربی است . او روش غربی توسعه را تنها راه پیشرفت Ùˆ خیزش Ù…ÛŒ داند. از دید ÙˆÛŒ توسعه تنها یک راه دارد Ùˆ آن این است Ú©Ù‡ به راه اروپاییان رویم ØŒ شریک تمدن آنان باشیم Ùˆ هرکس جز این ØŒ راهی ترسیم کند، یا در Ù¾ÛŒ گمراه کردن دیگران است یا خود، گمراه است . از دید او باید رو به سوی اروپا کرد Ùˆ در همة ابعاد، Ú†Ù‡ در دفاع ملی Ú†Ù‡ در نظام سیاسی Ùˆ Ú†Ù‡ در نظام آموزش Ùˆ پرورش ØŒ از آنها اقتباس نمود ( رجوع کنید به ج 9ØŒ ص 49Ù€53Ø› نیز رجوع کنید بهعبدالرازق ØŒ ج 2ØŒ ص 673Ù€675).

اندیشمندان عرب ØŒ شیوة یکسانی برای برخورد با روش توسعة غربی Ùˆ بویژه در توسعة سیاسی ØŒ اتخاذ نکرده اند، اما به رغم این جدال نظری Ùˆ طرØ‌های مختلف پیشنهادی ØŒ اعم از لیبرالیستی Ùˆ سوسیالیستی یا اسلام گرایانه ØŒ Ú©Ù‡ برخی از آنها به مرØ‌لة اجرا نیز رسیده است ØŒ همة اندیشمندان عرب بر آن اند Ú©Ù‡ کشورهای عرب ØŒ در Ø‌وزة توسعة سیاسی ØŒ گامهای اساسی برنداشته اند، معیارهای مهم توسعه در آنها رعایت نشده و، در مواردی ØŒ توسعة سیاسی در جهان عرب شکست خورده است (برای نمونه رجوع کنید بهعارف ØŒ ص 56Ù€74Ø› برکات ØŒ 2001ØŒ ص 450Ù€ 460). برخی از این اندیشمندان Ùˆ از جمله اسلام گرایان ØŒ دلیل این شکست را تفاوت یا گسست بنیادین Ùˆ ساختاری میان واقعیت اجتماعی کشورهای عرب Ùˆ ساخت جوامع غربی

Ù…ÛŒ دانند Ùˆ خواهان برآمدن توسعه از درون ساختار کشورهای عرب اند. در این میان ØŒ فشارهای خارجی نیز بر کشورهای عرب مؤثر بوده است ØŒ به طوری Ú©Ù‡ برخی از نویسندگان بر این نکته تأکید دارند Ú©Ù‡ اوضاع Ùˆ فشارهای بین المللی ØŒ از جمله امپریالیسم غربی ØŒ نقش مهمی در شکست طرØ‌های نوسازی Ùˆ توسعة سیاسی کشورهای عرب داشته است (برای نمونه رجوع کنید بهعارف ØŒ ص 84 Ù€ 85ØŒ 111Ù€113Ø› راکس بارو ØŒ ص 89 Ù€111).

موانع توسعة جهان عرب را اندیشمندان عرب به گونه های مختلفی تفسیر کرده اند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان آنها را به دو دسته تقسیم نمود: برخی اندیشمندان توسعه نیافتگی جهان عرب را معلول علتهای خارجی Ù…ÛŒ دادنند، از جمله مهمترین طیف در این گروه ØŒ طرفداران نظریة وابستگی Ùˆ در رأس آنها سَمیر امین است (سو ØŒ ص 130Ù€132Ø› برای نمونه ای از آرای سمیر امین رجوع کنید به المستقبل العربی ØŒ Ø´ 93ØŒ ص 86 Ù€122). گروه دیگر، توسعه نیافتگی جهان عرب را معلول عوامل درونی ØŒ Ùˆ ساختار اجتماعی Ù€ سیاسی این کشورها را مانع اصلی توسعه Ù…ÛŒ دانند. برخی از این اندیشمندان ØŒ از جمله عبدالعزیز عبداللّه جلال Ùˆ اسامه عبدالرØ‌مان ØŒ با طرØ‌ مفهوم دولت رانت طلب ØŒ در مورد کشورهای نفت خیز عرب ØŒ طرØ‌های توسعة سیاسی را در جهان عرب ناکارآمد Ù…ÛŒ دانند Ùˆ Ø‌تی برخی ØŒ سابقة دولت رانت طلب را در صدر اسلام جستجو Ù…ÛŒ کنند Ùˆ به مفهوم

دولت خراجی ــ که درآمدی ثابت و مستقل از مردم و نیز هویتی مستقل از آنان و در برابر آنان دارد ــ اشاره می کنند (جابری ، ص 47، 50).

منابع : Ø‌سنین توفیق ابراهیم ØŒ ظاهرة العنف السیاسی فی النظم العربیة ØŒ بیروت 1992Ø› سمیر امین ØŒ «Ø‌ول التبعیة Ùˆ التوسع العالمی للرأسمالیة »، المستقبل العربی ØŒ Ø´ 93 (نوامبر 1986)Ø› بØ‌وثٌ فی الفکر القومی العربی ØŒ تألیف Ø‌لیم یازجی Ùˆ دیگران ØŒ ج 1ØŒ بیروت : معهد الانماء العربی ØŒ 1983Ø› Ø‌لیم برکات ØŒ المجتمع العربی المعاصر: بØ‌Ø« استطلاعی اجتماعی ØŒ بیروت 2001Ø› همو، المجتمع العربی فی القرن العشرین : بØ‌Ø« فی تغیرالاØ‌وال Ùˆ العلاقات ØŒ بیروت 2000Ø› عبدالاله بلقزیز، الدولة فی الفکر الاسلامی المعاصر ØŒ بیروت 2002Ø› Ù…Ø‌مد عابد جابری ØŒ العقل السیاسی العربی : Ù…Ø‌دداته Ùˆ تجلیاته ØŒ بیروت 1995Ø› عبدالعزیز عبداللّه جلال ØŒ تربیة الیسر Ùˆ تخلف التنمیة ØŒ کویت 1405/ 1985Ø› عارف دلیله ØŒ «بعض انعکاسات البعدالاقتصادی للوØ‌دة العربیة فی الفکر الاقتصادی العربی المعاصر»، در دراسات فی التنمیة العربیة : الواقع Ùˆ الا´ناق ØŒ بیروت : مرکز دراسات الوØ‌دة العربیة ØŒ 1998Ø› ایان راکس بارو، نظریه های توسعه نیافتگی ØŒ ترجمة علی هاشمی گیلانی ØŒ تهران 1369 Ø´ Ø› فرهنگ رجایی ØŒ اندیشة سیاسی معاصر در

جهان عرب : از قرارداد پاساروویتز تا قرارداد غزه Ù€ اریØ‌ا ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› آلوین سو، تغییر اجتماعی Ùˆ توسعه : مروری بر نظریات نوسازی ØŒ وابستگی Ùˆ نظام جهانی ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مود Ø‌بیبی مظاهری ØŒ

تهران 1380 Ø´ Ø› طه Ø‌سین ØŒ المجموعة الکاملة لمؤلفات الدکتور طه Ø‌سین ØŒ ج 9: علم التربیة ØŒ بیروت 1982Ø› نصر Ù…Ø‌مد عارف ØŒ نظریات التنمیة السیاسیة المعاصرة ØŒ هرندن ØŒ ویرجینیا 1412/1992Ø› اØ‌مد Ù…Ø‌مدجاد عبدالرازق ØŒ فلسفة المشروع الØ‌ضاری : بین الاØ‌یاء الاسلامی Ùˆ التØ‌دیث الغربی ØŒ هرندن ØŒ ویرجینیا 1416/ 1995Ø› اسامة عبدالرØ‌مان ØŒ البیروقراطیة النفطیة Ùˆ معضلة التنمیة ØŒ کویت 1402/1982Ø› Ù…Ø‌مود عبدالفضیل ØŒ الاقتصاد المصری : بین التخطیط المرکزی Ùˆ الانفتاØ‌ الاقتصادی ØŒ بیروت 1980Ø› سید قطب ØŒ العدالة الاجتماعیة فی الاسلام ØŒ قاهره 1415/ 1995Ø› همو، معالم فی الطریق ØŒ قاهره 1983Ø› علی خلیفه کواری ØŒ «مجتمعات علی مفترق

طرق : تأثیرالتغیرات المصاØ‌بة للنفط فی مجتمعات شرق الجزیرة

العربیة »، در هموم اقتصادیة عربیة : التنمیة ، التکامل ، النفط ،

العولمة ØŒ تØ‌ریر طاهر Ø‌مدی کنعان ØŒ بیروت : مرکز دراسات الوØ‌دة العربیة ØŒ 2001Ø› خلدون Ø‌سن نقیب ØŒ المجتمع Ùˆ الدولة فی الخلیج Ùˆ الجزیرة العربیة ØŒ بیروت 1989.

/ عبدالقادر سواری /

4) تجربة توسعة اقتصادی در جهان اسلام .

الف ) ایران .

1. دوران قاجار Ùˆ پهلوی . ریشه های ساختار کنونی اقتصاد ایران را باید در گذشتة آن جستجو کرد. تا آغاز دورة قاجار، بویژه تا شکست نظامی ایران از روسیه ØŒ دولتهای خارجی تأثیر چندانی بر اقتصاد این کشور نداشتند، اما از آن هنگام Ùˆ پس از تØ‌میل دو عهدنامة استعماری (گلستان Ùˆ ترکمان چای ) Ùˆ جداشدن بخشهای زیادی از ایران ØŒ بتدریج وابستگی اقتصادی ایران به خارج افزایش یافت (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ ب ØŒ ص 30). مهمترین ویژگیهای اقتصاد ایران در قرن سیزدهم عبارت است از: گرایش به افزایش جمعیت ØŒ گسترش تجارت به تبع افزایش واردات از کشورهای اروپایی ØŒ تورم قیمتها، کاهش ارزش داخلی Ùˆ خارجی پول ملی ØŒ Ùˆ تغییر الگوی مصرف درنتیجة تماس فزاینده با کشورهای اروپایی (کاتوزیان ØŒ ص 70Ø› نیز رجوع کنید بهادامة مقاله ).

برآوردهای جمعیت در برخی مقاطع خاص در قرن سیزدهم نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ جمعیت کشور در طول این قرن ØŒ تقریباً دو برابر شده است Ø› یعنی ØŒ سالانه به طور متوسط 1% رشد کرده است . در 1285 جمعیت ایران Ø‌دود 000 ØŒ 400 ØŒ 4 تن تخمین زده شده است Ú©Ù‡ تنها یک میلیون تن آن شهرنشین بودند. در اواخر قرن سیزدهم Ùˆ اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی ØŒ با وجود خشکسالی Ùˆ Ù‚Ø‌Ø·ÛŒ Ùˆ شیوع بیماریهای مسری ØŒ رشد سالانة جمعیت در Ø‌دود 75ر0% بود به طوری Ú©Ù‡ جمعیت ایران در آغاز قرن چهاردهم به Ø‌دود ده میلیون تن رسید (باریر ØŒ ص 3Ù€4Ø› عیسوی ØŒ ص 27Ù€29Ø› نیز رجوع کنید به جمال زاده ØŒ ص 198Ù€ 199ØŒ جدول مشتمل بر آمارهای متعدد جمعیتی ایران ).

جمعیت روستایی ایران در طول قرن سیزدهم تقریباً دو برابر جمعیت شهری بوده Ø› یعنی جنبش شهرنشینی ایران آغاز نشده بوده است . در پایان قرن سیزدهم ØŒ 21% جمعیت ایران در شهرها زندگی Ù…ÛŒ کردند. چون بین کارآیی اقتصادی Ùˆ میزان شهرنشینی نسبتی مستقیم وجود دارد، Ù…ÛŒ توان فرضیة ناکارآمد بودن اقتصاد ایران را دراین قرن ØŒ Ø‌داقل بر اساس شاخص نسبت جمعیت شهری به روستایی ØŒ مطرØ‌ کرد. ثانیاً نسبت جمعیت عشایر (Ø‌دود 24%Ú©Ù„ جمعیت درآغاز قرن سیزدهم ) به جمعیت شهری چشمگیر بوده است . این شاخص نیز فرضیة ناکارآمدی اقتصاد ایران را تقویت Ù…ÛŒ کند. اصولاً شیوة تولید عشیره ای ØŒ شیوه ای سنّتی بر مبنای گذران زندگی Ùˆ ناتوان از انباشت اضافه تولید است . علاوه بر آن ØŒ اصولاً بسیاری از شاخصهای توسعه در مورد زندگی عشیره ای مصداق ندارد ( رجوع کنید به کاتوزیان ØŒ ص 74Ø› باریر، ص 4).

اقتصاد ایران در قرن سیزدهم شمسی نمونه ای بارز از یک جامعة خودکفای سنّتی بود. وجود دستگاه دیوانی Ùˆ نظامی ØŒ وضع مالیات را الزامی Ù…ÛŒ ساخت . میزان مالیاتها در دورة مذکور به طور دقیق مشخص نیست ØŒ اما میزان مالیاتهای منظم Ùˆ نامنظم بر زمین Ùˆ دارایی Ùˆ مصادره های گاه Ùˆ بیگاه ØŒ تا Ø‌د زیادی توان تولید کشاورزی را تØ‌ت تأثیر قرار Ù…ÛŒ داده است . دقیقترین برآوردهای ممکن ØŒ نشان از آن دارند Ú©Ù‡ Ú©Ù„ بار مالیاتی در دهه های پایانی این قرن ØŒ به Ø‌دود 35% تا 40% رسیده بوده Ú©Ù‡ این میزان صرف سرمایه گذاریهای تولیدی Ùˆ رفاهی دولتی نشده بوده است (کاتوزیان ØŒ ص 75Ù€76). با وجود این ØŒ دریافتهای اضافی معمولاً به 50% Ù…ÛŒ رسید (باریر، ص 8).

اتلاف درآمد Ùˆ ثروت ملی ØŒ پاسخگو نبودن مقامات Ùˆ نبودن مرجعی برای تظلم خواهی قشرهای فرودست ØŒ این پیامدهای مضر اقتصادی را به دنبال داشت : امکان برنامه ریزی برای آینده را سلب Ù…ÛŒ کرد؛ امکان تعریف Ø‌قوق مالکیت را، به عنوان رکن اصلی تولید Ùˆ مبادله ØŒ فراهم نمی آورد؛ Ùˆ هرگونه انباشت سرمایه را منتفی Ù…ÛŒ ساخت . در ایران تنها شاه دارای پول بود Ùˆ مصادره های گاه Ùˆ بیگاه موجب ناامنی سرمایه Ùˆ کاهش رغبت برای سرمایه گذاری در امر تولید Ù…ÛŒ شد ( رجوع کنید به وطن خواه ØŒ ص 122Ù€ 128).

مهمترین مشکل توسعة اقتصادی ایران در قرن سیزدهم الگوی تجارت خارجی ایران و برهم خوردن رابطة مبادله ، به ضرر تولید داخلی ، بود که مانع از تشکیل سرمایة داخلی می گردید. سلطة بیگانگان بر دربار و سلطة مستبدانة دربار بر کل اقتصاد ایران ، موجب تشدید سیر قهقرایی اقتصاد و از هم گسیختن اجزای آن گردید. واردات روزافزون کالاهای روسی و انگلیسی ضربات سنگینی بر صنایع دستی داخلی ایران وارد کرد و کشور صادرکنندة مواد کشاورزی شد (رزاقی ، 1367 ش ب ، همانجا؛ نادری و دیگران ، ص 18ـ22).

در 1285ØŒ Ú©Ù„ صادرات ایران معادل 5ر1 میلیون لیرة استرلینگ بود، در Ø‌الی Ú©Ù‡ در این سال واردات معادل

5ر2 میلیون لیرة استرلینگ بود. ارزش صادرات ایران در

1297 به 3ر2 میلیون لیرة استرلینگ افزایش یافت در Ø‌الی

که واردات آن به 6ر4 میلیون لیرة استرلینگ رسید. در 1318 صادرات ایران سه میلیون لیرة استرلینگ و واردات پنج

میلیون لیرة استرلینگ بود و تجارت خارجی نقش مهمی

در رشد اقتصادی ایران نداشت ( رجوع کنید بهکاتوزیان ، ص 82؛ باریر، ص 9؛ عیسوی ، ص 107ـ151؛ نیز رجوع کنید بهتجارت * ، تجارت

در ایران ).

آمار کاملاً مستندی برای تولید ملی در عصر قاجار در دست نیست (برای برآوردهای تقریبی از میزان مالیات بر زمین یعنی مهمترین منبع مالیات در عصر قاجار، تولید کشاورزی و تولید ملی ایران رجوع کنید به جدول ).

در دورة مذکور (سدة سیزدهم هجری شمسی ) سهم بخش کشاورزی همواره قابل توجه Ùˆ ثابت بوده است (معادل 80% تولید ملی Ùˆ 80% تا 90% اشتغال ). اگرچه در دهه های پایانی قرن سیزدهم ØŒ این سهم اندکی کاهش یافته ØŒ شواهدی در دست نیست Ú©Ù‡ نشان دهد بخش غیرکشاورزی توانسته است کاهش تولید بخش کشاورزی را جبران کند (کاتوزیان ØŒ ص 89Ø› سیف ØŒ ص 77). از Ù„Ø‌اظ ارزیابی توسعه ØŒ این بدین معناست Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ قرن سیزدهم سازماندهی سنّتی تولید در ایران تقریباً دست نخورده باقی مانده Ùˆ تلاشی برای تولید مدرن ــ از مسیر نوسازی روشهای سنّتی ØŒ افزایش بهره وری Ùˆ رشد ــ صورت نگرفته است . بØ‌Ø« مشابهی در مورد مصرف نیز صادق است . مصرف تودة مردم در عصر قاجار به Ø‌داقل معیشت Ùˆ گاه کمتر از آن نزدیک بوده Ùˆ پس اندازی هم وجود نداشته است ( رجوع کنید به کاتوزیان ØŒ همانجا؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به اشرف ØŒ ص 89 Ù€103). در اواخر دورة قاجار، کشف Ùˆ استخراج نفت در ایران ØŒ تأثیری بر الگوی تجاری کشور نگذاشت Ùˆ ایران همچنان صادرکنندة مواد اولیه باقی ماند (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ ب ØŒ همانجا). به طور Ú©Ù„ÛŒ در قرن سیزدهم بالاخص در نیمة دوم آن توسعة اقتصادی بارزی در ایران وجود نداشته است .

در دوران پهلوی (1304Ù€1357 Ø´ )ØŒ نفت عاملی مهم Ùˆ اساسی در توسعة اقتصادی بود. افزایش تولید نفت Ùˆ اتکای اقتصاد ملی به این منبع ثروت ØŒ پیامدهای عدیده ای برای اقتصاد ملی داشته است . تا آنجا Ú©Ù‡ به بØ‌Ø« توسعة اقتصادی مربوط Ù…ÛŒ شود، برخی از این پیامدها به این شرØ‌ اند: وابسته شدن میزان تقاضای داخلی Ùˆ تراز پرداختهای خارجی Ùˆ سطØ‌ مخارج دولتی به قیمت Ùˆ Ø‌جم نفت صادراتی Ø› ایجاد بخش اقتصادی مستقلی Ú©Ù‡ با سایر بخشهای اقتصاد سیاسی بیگانه است Ø› پیدایی منبعی جدید برای گسترش واردات Ùˆ افزایش مصرف Ùˆ بهبود رفاه ØŒ عمدتاً برای طبقات مرفه شهری ØŒ Ùˆ درنتیجه ایجاد شکاف بین کار انجام شده Ùˆ درآمد به دست آمدة افراد Ùˆ درنتیجه افزایش انتظارات طبقات مرفه Ùˆ نوپای شهری Ø› تسهیل پیشرفت اقتصادی از جنبة فنی ØŒ یا به عبارتی تسهیل صنعتی شدن Ùˆ

مدرن شدن به ازای ضربه زدن به بازدهی و انسجام و ثبات ساختارهای سنّتی اقتصاد ایران ( رجوع کنید به باریر، ص 157ـ162؛ کاتوزیان ، ص 136).

تولید Ùˆ صدور نفت ØŒ هر ساله بدون استثنا، تا 1305 Ø´ افزایش یافت Ùˆ در این سال به بیش از چهار برابر مقدار 1298 Ø´ رسید. نوسانات درآمد نفت ایران بسیار شدید بود ( رجوع کنید بهباریر، ص 157Ù€ 158). افزایش چشمگیر درآمدهای نفتی Ùˆ گسترش سهم نفت در سبد درآمدهای دولت بعدها منشأ تغییرات ساختاری بسیاری شد Ú©Ù‡ آثار خود را، بویژه در دوران سلطنت Ù…Ø‌مدرضا پهلوی ØŒ نشان داد. در مورد دوران رضاشاه ØŒ اطلاعات چندانی از تغییرات ساختاری ناشی از گسترش Ùˆ نفوذ درآمدهای نفتی در دست نیست Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ Ù…ÛŒ توان گفت Ú©Ù‡ در بخشهای اقتصاد غیرنفتی ØŒ نشانه هایی از بهبود Ùˆ تØ‌رک دیده Ù…ÛŒ شد، از جمله ایجاد شبکة زیربنای اقتصادی ØŒ ایجاد Ùˆ توسعة صنایع جدید، توسعة کشاورزی Ùˆ گسترش Ùˆ مدرن کردن آموزش Ú©Ù‡ با درآمدهای نفتی بی ارتباط نبود (کاتوزیان ØŒ ص 138Ø› رزاقی ØŒ 1367 Ø´ ب ØŒ همانجا). عملکرد بخش کشاورزی از سالهای پیشین بهتر شد Ùˆ صنایع Ùˆ معادن غیرنفتی نیز تا اندازه ای توسعه یافت (کاتوزیان ØŒ همانجا؛ رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 14Ù€23).

گسترش صنایع عمدتاً بر عهدة بخش خصوصی Ùˆ برای برآوردن تقاضای داخلی بود. این صنایع عبارت بودند از واØ‌دها Ùˆ کارگاههای صنعتی Ú©ÙˆÚ†Ú© Ú©Ù‡ کارگران غیرماهر Ùˆ صنعتگران را در تولید کالاهایی مانند صابون ØŒ شیشه ØŒ Ùˆ منسوجات به کار Ù…ÛŒ گرفتند. کارخانه های بزرگتر نیز Ú©Ù‡ سرمایه گذاران خارجی Ùˆ گاه دولت برپا کرده بودند، با به کارگیری روشهای جدید به تولید شکر، کبریت ØŒ منسوجات Ùˆ دیگر کالاهای مصرفی سَبُک پرداختند، اما بیشتر این کارخانه ها بازدهی نداشتند (کاتوزیان ØŒ همانجا؛ رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 17Ù€ 18). با گسترش صنایع مصرفی جدید ــ Ú©Ù‡ جانشین واردات Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شدند ــ الگوی مصرف گرایی در داخل متداول شد Ùˆ نیازمندی به خارج افزایش یافت . نابرابری تراز بازرگانی Ú©Ù‡ از دوران قاجار آغاز شده بود، در این دوره ارقام کلان تری یافت (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ ب ØŒ همانجا). بخش عمدة صادرات صنعتی ایران همچنان به فرش اختصاص داشت . فرش بافی هنوز صنعتی خانگی Ùˆ روستایی بود، اما بعضی دیگر از صنایع روستایی Ùˆ نیمه روستایی ØŒ مانند صابون سازی Ùˆ برخی از انواع پارچه بافی Ùˆ جوراب بافی ØŒ در Ø‌ال Ø‌رکت به سوی شهرها بودند. این امر سرآغاز پایه گذاری نهاد تولید کارخانه ای جدید در صنعت بود؛ یعنی ØŒ تولید به وسیلة نیروی کاری Ú©Ù‡ در مقابل دستمزد Ùˆ طبق قرارداد استخدام Ù…ÛŒ شود. برخلاف صنایع ØŒ گسترش معادن (عمدتاً نمک Ùˆ زغال سنگ ) تقریباً به تمامی ناشی از سرمایه گذاری دولتی بود (کاتوزیان ØŒ ص 139).

علاوه بر تغییرات ساختاری ناشی از ورود نفت به عرصة اقتصاد ملی Ùˆ نوسازی سطØ‌ÛŒ Ùˆ غیرفراگیرِ شیوه های تولید، تأسیس نهادهای آموزشی جدید (بویژه دانشگاه تهران ) Ùˆ سرمایه گذاریهای دولتی برای تأسیس بانکها Ùˆ اØ‌داث راه آهن سراسری Ùˆ ساخت واØ‌دهای تولید Ùˆ توزیع برق نیز بتدریج منشأ تغییرات ساختاری نرم افزاری Ùˆ سخت افزاری در اقتصاد ایران شد. تأکید رضاشاه بر تأسیس نهادها Ùˆ ایجاد زیرساختهای یاد شده Ùˆ سرمایه گذاریهای زیربنایی ØŒ ناشی از باور به کفایت اصلاØ‌ات اجتماعی در امر توسعة اقتصادی بود. به بیان دیگر، بر اساس الگوی توسعة رضاشاهی این قبیل اقدامات نه تنها شرط لازم توسعه ØŒ بلکه شرط کافی آن پنداشته Ù…ÛŒ شد. عواید ناشی از نفت تØ‌قق این الگوی توسعه را ممکن Ù…ÛŒ ساخت ( رجوع کنید بهکاتوزیان ØŒ ص 139Ù€140Ø› رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 23). البته نوسان در درآمدهای نفتی ØŒ توجه به منابع جانشین (از جمله درآمدهای مالیاتی ) را ضروری Ù…ÛŒ ساخت . نکتة دیگری Ú©Ù‡ در خصوص الگوی توسعة رضاشاهی شایان توجه است ØŒ گسترش چشمگیر دستگاه دیوانسالاری دولتی است . الگوی توسعة اقتصادی رضاشاهی ØŒ به تبع الگوی ادارة سیاسی عصر ÙˆÛŒ ØŒ تمرکزگرا Ùˆ متکی بر نوسازی Ùˆ گسترش وزارتخانه ها Ùˆ ادارات دولتی ØŒ با اتکای شدید بر بازسازی ارتش ØŒ بود ( رجوع کنید به رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 15Ù€16ØŒ 21Ø› نیز رجوع کنید به پهلوی * ØŒ سلسله Ø› بخش 1: پهلوی اول ).

اقتصاد ایران در دورة رضاشاه با استفاده از روابط سرمایه داری Ùˆ تکیه بر بخش خصوصی در تولید Ùˆ توزیع Ùˆ مصرف ØŒ بظاهر رشد Ùˆ توسعه یافت اما در عمل ØŒ با رایج کردن الگوی مصرف Ùˆ تولید بی ارتباط با امکانات داخلی ØŒ ساختاری اقتصادی را پدید آورد Ú©Ù‡ در Ø‌ال ادغام در اقتصاد جهانی به عنوان تولید کنندة مواد خام بود. در این دوره ØŒ آنچه لازمة تولید واقعی (نظیر تولید کشاورزی ØŒ صنعتی ØŒ خدمات Ùˆ بویژه علم Ùˆ فنّاوری ) است در ایران پا نگرفت (همو، 1367 Ø´ ب ØŒ ص 30Ù€ 31Ø› باریر، ص 148Ù€149).

در دورة رضاشاه تعداد کارخانه های صنعتی کشور از 35 به 834 افزایش یافت که از این تعداد 236 کارگاه در خدمات کشاورزی ، 482 کارگاه در رشتة صنایع و 116 کارگاه در تولید برق فعالیت می کردند (مرکز آمار ایران ، 1355 ش ، ص 122).

پیامدهای اقتصادی جنگ جهانی دوم Ùˆ ورود نیروهای متفقین به ایران ØŒ ویران کننده بود. متفقین Ú©Ù‡ به مواد غذایی Ùˆ سایر موادخام نیاز داشتند، دولت ایران را وادار کردند تا این منابع اقتصادی را در اختیارشان بگذارد. ابتدا ارزش پول ایران بیش از 100% کاهش داده شد Ùˆ نرخ برابری ریال Ùˆ لیرة استرلینگ از 68 به 140 ریال رسید. کاهش ارزش پول ایران ØŒ درآمد ایران را از فروش کالا Ùˆ خدمات یا صادرات به متفقین ØŒ به نصف تقلیل داد. Ø‌جم پول در گردش به Ù†Ø‌Ùˆ بی سابقه ای افزایش یافت . Ø‌جم اسکناس منتشر شده در مرداد 1320 معادل 550 ØŒ 1 میلیون ریال بود Ú©Ù‡ در بهمن 1323 به 762 ØŒ 7 میلیون ریال رسید Ùˆ این خود موجب افزایش شدید قیمتها گردید (کاتوزیان ØŒ ص 187Ø› آسایش ØŒ ص 36). از پیامدهای این مسئله ØŒ افزایش شدید نرخ تورم بود به طوری Ú©Ù‡ از هنگام اشغال ایران در 1320 Ø´ قیمتها ده برابر (1000%) افزایش یافت (کاتوزیان ØŒ ص 188).

ساختارهای توسعه نیافته Ùˆ همچنان پا برجای تولیدی اقتصاد ایران ØŒ لطمات ناشی از جنگ Ùˆ اشغال را دو چندان Ù…ÛŒ کرد. در اواخر دهة 1320 Ø´ ØŒ روابط ارباب رعیتی دوره های پیشین ØŒ همچنان برکشاورزی ایران Ø‌اکم بود. ابزارهای کشاورزیِ ابتدایی Ùˆ سهم کشاورز بین یک تا دو پنجم Ù…Ø‌صول Ùˆ بازدهی زمین اندک بود (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 24). 85% از شانزده میلیون تن جمعیت ایران ØŒ ساکن روستاها بودند Ú©Ù‡ عمدتاً به کشاورزی Ù…ÛŒ پرداختند. شمار شاغلان بخش صنعت از دویست هزار تن تجاوز نمی کرد (همانجا).

در نیمة نخست دهة 1320 ش ، به موازات آشفتگی اوضاع سیاسی ، اوضاع اقتصادی ایران نیز کاملاً بی ثبات و درهم ریخته بود. به نظر می رسد که ورود امریکا به عرصة اقتصاد و سیاست ایران ، عامل مهمی در بدتر شدن اوضاع پس از سقوط رضاشاه تا پایان جنگ جهانی دوم بوده است . در سالهای پس از جنگ جهانی دوم تغییری بنیانی در اقتصاد ایران ایجاد نشد. در اواخر جنگ ، امریکا در تجارت خارجی ایران به سومین شریک تجاری تبدیل شد و در 1322 ش ، با سپرده شدن امور مالی و اقتصادی کشور به میلسپو (مدیرکل دارایی وقت )، دخالت امریکا در امور داخلی ایران ابعاد تازه ای یافت . در دو سالی که میلسپو، مدیرکل دارایی ایران بود، درآمد دولت از 83 میلیون دلار طی نُه ماه در 1321 ش ، به 23 میلیون دلار در 1322 ش کاهش یافت . در همین مدت کسر بودجة دولت از هفت میلیون دلار به هشت میلیون دلار افزایش یافت . کسری موازنة ارزش صادرات و واردات در 1324 ش در مقایسه با میزان مشابه در 1318 ش ، با بیش از 27 برابر، به 159 ، 2 میلیون ریال رسید (همانجا؛ آسایش ، ص 37).

در 1325 Ø´ ØŒ با تشکیل هیئت عالی برنامه ØŒ اولین هستة برنامه ریزی اقتصادی در ایران به وجود آمد ( رجوع کنید به برنامه Ùˆ بودجه * ØŒ سازمان ). هیئت عالی برنامه ØŒ پس از مطالعه Ùˆ بررسیهای لازم Ùˆ مشورت با بانک بین المللی ترمیم Ùˆ توسعه (بانک جهانی )ØŒ لایØ‌Ø© برنامة هفت سالة اول توسعة اقتصادی را با هزینة 21 میلیارد ریال در بهمن 1327 به تصویب مجلس شورای ملی رساند. در این برنامه ØŒ توزیع اعتبارات بین بخشها به این صورت بود: بخش کشاورزی 25%ØŒ بخش صنایع Ùˆ معادن 3ر14%ØŒ نفت 7ر4%ØŒ راهها Ùˆ ارتباطات 8ر23%ØŒ پست Ùˆ مخابرات 6ر3% Ùˆ امور اجتماعی 6ر28% (ایران . قانون برنامة عمرانی اول ØŒ ص 174Ù€176Ø› کاتوزیان ØŒ ص 246). اما سابقة برنامه ریزی رسمی توسعه در ایران به 1328 Ø´ باز Ù…ÛŒ گردد. در آن سال رزم آرا * ØŒ در مقام نخست وزیری ØŒ بر آن شده بود تا دستگاهی موقتی برای سرمایه گذاری دولتی ØŒ Ùˆ مشخصاً به منظور اجرای طرØ‌ÛŒ هفت ساله برای برخی هزینه های عمرانی دولتی ØŒ ایجاد کند (کاتوزیان ØŒ همانجا).

بعد از ملی شدن صنعت نفت ایران Ùˆ بروز سیاست خصمانة دولتهای انگلیس ØŒ امریکا، فرانسه ØŒ هلند Ùˆ شرکتهای نفتی فراملیتی در تØ‌ریم اقتصادی ØŒ مسدود کردن Ø‌سابهای بانکی ØŒ جلوگیری از پرداخت وام به ایران Ùˆ تفرقه افکنیهای سیاسی ØŒ دولت دکتر Ù…Ø‌مد مصدق * برای مقابله با قطع درآمد نفت ØŒ به سهمیه بندی Ùˆ طبقه بندی واردات Ùˆ صادرات Ùˆ Ù…Ø‌دودیت واردات Ùˆ تشویق صادرات اقدام کرد. پشتوانة طلا Ùˆ ارز کشور با انتشار اوراق قرضه Ùˆ افزایش Ø‌جم انتشار اسکناس تغییراتی کرد، پشتوانة طلا از 3ر55% در 1329 Ø´ به 76ر37% در 1332 Ø´ کاهش یافت (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 25). اِعمال سیاستهای صØ‌ÛŒØ‌ گمرکی ØŒ سبب مازاد تراز بازرگانی شد Ùˆ تراز بازرگانی از 7ر2 میلیارد ریال کسری در 1329 Ø´ به 99ر2 میلیارد ریال مازاد در 1332 Ø´ رسید (همانجا؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به خامه ای ØŒ ص 53 Ù€ 65).

بعد از کودتای 28 مرداد 1332ØŒ دستاوردهای اقتصادی دورة مصدق بسرعت Ù…Ø‌Ùˆ شد. انعقاد قرارداد نفت با کنسرسیوم نفتی Ùˆ صدور پرشتاب نفت ØŒ درآمد فزاینده ای نصیب Ø‌کومت نمود (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ ب ØŒ ص 31). چند رویداد ویژگیهای اصلی دورة 1332Ù€1357 Ø´ از منظر سیاست گذاری توسعه اند: به Ù„Ø‌اظ سیاسی تثبیت قدرت شاه Ùˆ تبدیل او از «پادشاه » به Ø‌اکم مطلق Ø› به Ù„Ø‌اظ اجتماعی ØŒ اصلاØ‌ات ارضی Ùˆ پیامدهای آن Ø› Ùˆ به Ù„Ø‌اظ اقتصادی ØŒ تأسیس سازمان برنامه در 1334 Ø´ از یک طرف Ùˆ افزایش چشمگیر قیمت نفت در 1352 Ø´ از طرف دیگر ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

Ø‌اکم مطلق شدن شاه بعد از کودتای 28 مرداد 1332ØŒ عاملی مهم Ùˆ تأثیرگذار بر الگوی توسعة اقتصادی ایران

در فاصلة زمانی 1332 تا 1357 ش بوده است . این تأثیر

را از سه جنبه می توان ارزیابی کرد: اول ، از جنبة مشارکت

مردم Ùˆ مشروعیت Ø‌اصل از آن ØŒ دوم از جنبة برنامه ریزی توسعه ØŒ Ùˆ سوم از جنبة توان یک Ø‌اکم مطلق در اجرای سیاستهای توسعه ای (یا شبه توسعه ایِ) توصیه شده از طرف کارشناسان Ùˆ سازمانها Ùˆ نهادهای بین المللی ØŒ بی آنکه دغدغة همخوانی این سیاستها با ویژگیهای بومی وجود داشته

باشد. مشارکت مردم در طراØ‌ÛŒ Ùˆ اجرا Ùˆ ارزیابی برنامه های توسعة اقتصادی در دوران موردنظر، بسیار ناچیز بود ( رجوع کنید بهپهلوی * ØŒ سلسله ).

وقایع دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت ØŒ از جمله Ù…Ø‌اصرة دریایی ایران توسط قوای انگلیس Ùˆ فقدان درآمد نفت ØŒ جایی برای سرمایه گذاریهای عمرانی یا عادی شدن اوضاع اقتصادی نگذاشت (کاتوزیان ØŒ همانجا). در 1334 Ø´ ØŒ پس از برقراری مجدد درآمد نفت ØŒ سازمان برنامه به نهادی دائمی Ùˆ گسترده بدل شد Ùˆ مسئولیت تهیه Ùˆ اجرای برنامة دوم (1334Ù€1341 Ø´ ) را برعهده گرفت . این برنامه ØŒ همانند برنامة اول ØŒ بیشتر فهرستی از طرØ‌های پیشنهادی برای سرمایه گذاری دولتی بود. Ù†Ø‌وة تخصیص بخشهای گوناگون در برنامة دوم ØŒ بی توجهی برنامه ریزان را به اولویتهای واقعی کشور توسعه نیافته ای همچون ایران دهة 1330 Ø´ نشان Ù…ÛŒ دهد (همان ØŒ ص 248).

هدف از اجرای برنامة دوم عمرانی کشور، افزایش تولید، بهبود Ùˆ افزایش صادرات ØŒ تهیة مایØ‌تاج داخلی ØŒ توسعة کشاورزی Ùˆ صنایع ØŒ اکتشاف Ùˆ بهره برداری از معادن Ùˆ اصلاØ‌ امور بهداشت عمومی بود (ایران . قانون برنامة هفت سالة دوم عمرانی کشور، ص 183). اعتبار اولیة برنامة دوم ØŒ هفتاد میلیارد ریال بود Ú©Ù‡ بعداً به 84 میلیارد ریال افزایش یافت . در توزیع اعتبارات ØŒ بخش ارتباطات Ùˆ مخابرات با 34 میلیارد ریال جایگاه اول ØŒ کشاورزی با 1ر25 میلیارد ریال جایگاه دوم ØŒ Ùˆ امور اجتماعی با 5ر15 میلیارد ریال جایگاه سوم را به خود اختصاص دادند (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 5Ø› آسایش ØŒ ص 47Ù€ 48). باوجود این سرمایه گذاریها، پیشرفت چندانی در بخش کشاورزی Ø‌اصل نشد. در 1335 Ø´ ØŒ بیش از 70% جمعیت کشور در روستا زندگی Ù…ÛŒ کردند Ùˆ درآمد سالانة Ø‌اصل از Ù…Ø‌صولات کشاورزی کمتر از 30% درآمد Ú©Ù„ بود. تا 1341 Ø´ تغییر چندانی از Ù„Ø‌اظ تنوع کشت پدید نیامد (آسایش ØŒ ص 58). از 1335 تا 1338 Ø´ بخش صنعتی نسبت به سایر بخشها رشد بیشتری کرد (همان ØŒ ص 62).

از 1334 تا 1341 Ø´ ØŒ مجموع درآمد ناشی از صنعت نفت Ùˆ کمکها Ùˆ سرمایه گذاریهای خارجی 407ر3 میلیارد دلار بود. با این Ø‌ال ØŒ تراز بازرگانی در همان سالها نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ به رغم وجود درآمد ناشی از نفت Ùˆ دریافت کمکهای خارجی ØŒ دولت تا Ú†Ù‡ Ø‌د در برقراری ترازی معقول بین صادرات Ùˆ واردات ناموفق بوده است (کاتوزیان ØŒ ص 246).

شتاب در صنعتی کردن کشور باعث تشدید تورم گردید. از سوی دیگر، واردات فزایندة کالا در مقابل صادرات اندک ØŒ موجب از بین رفتن ذخایر ارزی کشور Ùˆ برهم خوردن تراز بازرگانی در اواخر 1338 Ø´ شد. در اواسط 1339 Ø´ ØŒ بØ‌ران اقتصادی در ایران پیش آمد Ùˆ بترتیب دامنگیر بخشهای ساختاری ØŒ بازرگانی Ùˆ در نهایت کشاورزی شد (آسایش ØŒ ص 65).

برنامة عمرانی سوم (1341Ù€1346 Ø´ )ØŒ در وضعی آغاز شد Ú©Ù‡ اقتصاد ایران تØ‌ت تأثیر برنامة تثبیت اقتصادی Ùˆ رکود سالهای آخر برنامة دوم بود. اولویت بترتیب با بخشهای ارتباطات Ùˆ مخابرات 3ر26%ØŒ کشاورزی Ùˆ آبیاری 1ر23%ØŒ نیرو Ùˆ سوخت 6ر15%ØŒ اموراجتماعی 6ر26% Ùˆ صنایع Ùˆ معادن 4ر8% بود (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 12Ø› رزاقی ØŒ 1367 Ø´ ج ØŒ ص 37). از نظر رشد بخش خصوصی ØŒ همانگونه Ú©Ù‡ در قانون برنامة سوم ذکر شده بود، دولت فقط فعالیتهایی را انجام Ù…ÛŒ داد Ú©Ù‡ بخش خصوصی از نظر مالی Ùˆ فنی قادر به اجرای آن نبود. در نتیجه ØŒ دولت از یک سو شبکة زیربنایی اقتصادی را با هزینة هنگفت Ùˆ با استفاده از درآمد نفت توسعه Ù…ÛŒ داد Ùˆ از سوی دیگر، در هر بخش منابع کلانی به صورت اعتبار در اختیار بخش خصوصی قرار Ù…ÛŒ داد (رزاقی ØŒ Ø´ ج ØŒ ص 36Ù€37).

واقعة مهم این سالها، مهاجرت میلیونها روستایی به شهرها، در نتیجة اصلاØ‌ات ارضی ØŒ بود Ú©Ù‡ تأثیری جدّی در ساختار سیاسی Ùˆ اقتصادی Ùˆ اجتماعی ایران گذاشت . مهاجران روستایی نه تنها نیروی کار ارزان برای فعالیتهای اقتصادی در شهرها بودند، بلکه زمینه های انتقال فرهنگ مصرف به روستاها را نیز فراهم Ù…ÛŒ کردند. در طول این برنامه ØŒ با صرف Ø‌دود نیمی از هزینه های برنامة عمرانی در امور غیرتولیدی ØŒ فضای لازم برای رشد سرمایه داری Ùˆ افزایش سود سرمایه های داخلی Ùˆ خارجی بدون تØ‌قق توسعة واقعی کشور، فراهم شد (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 176). برای برنامة عمرانی سوم ØŒ افزایش سالانة 6% تولید ناخالص ملی در نظر گرفته شده بود Ú©Ù‡ میانگین رشد واقعی سالانة آن به 6ر8% رسید (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 12Ù€14). Ø·ÛŒ برنامة سوم ØŒ تولید نفت به طور متوسط سالانه 5ر14% Ùˆ صادرات آن به طور متوسط 18% افزایش یافت . در بخش صنعت ØŒ سرمایه گذاری بیش از پیش بینی صورت گرفت Ùˆ بخش خصوصی در آن سهم زیادی داشت . رشد متوسط سالانه 4% برای بخش کشاورزی در نظر گرفته شده بود Ú©Ù‡ ØŒ به علت خشکسالی در سال اول اجرای برنامه Ùˆ کاهش سرمایه گذاری بخش خصوصی به دنبال اصلاØ‌ات ارضی ØŒ عملی نگردید Ùˆ از 4ر3% فراتر نرفت .

برنامة عمرانی چهارم (1347Ù€1351 Ø´ ) از اول فروردین 1347 با این اهداف به اجرا در آمد: تسریع رشد اقتصادی Ùˆ افزایش درآمد ملی از راه افزایش قدرتِ تولید، با اتکای بیشتر به توسعة صنعتی Ùˆ بالا بردن بازده سرمایه Ùˆ استفاده از روشهای مترقی در کلیة فعالیتها؛ توزیع عادلانه تر درآمد؛ کاهش نیازمندیها به خارج Ø› تنوع بخشیدن به کالاهای صادراتی کشور با اعتبار اولیه 480 میلیارد ریال (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 179). اعتبارات برنامة چهارم Ø‌دود 5ر2 برابر اعتبارات برنامة سوم بود ولی اعتبارات بخش کشاورزی از 1ر23% برنامة سوم به 4ر16% کاهش یافت ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ بخشهای صنایع ØŒ نفت Ùˆ گاز، مخابرات ØŒ ساختمان Ùˆ مسکن هر کدام افزایش بسیاری داشتند. سایر بخشهای برنامة چهارم ØŒ از نظر اعتبارات پرداختی ØŒ عبارت بود از: بخش صنایع Ùˆ معادن 3ر22%ØŒ ارتباطات Ùˆ مخابرات 7ر21%ØŒ امور اجتماعی 8ر20%ØŒ Ùˆ نیرو Ùˆ سوخت 8ر18% (همو، 1367 Ø´ ج ØŒ ص 37). تولید ناخالص داخلی صنایع Ùˆ معادن از 5ر41 میلیارد ریال در 1338 Ø´ به 5ر388 میلیارد ریال در 1353 Ø´ رسید (آسایش ØŒ ص 29). مصرف آهن Ùˆ فولاد در 1338 Ø´ ØŒ 000 ØŒ 306 تُن بود Ú©Ù‡ در 1348 Ø´ با افزایش ساخت Ùˆ سازها به 4ر1 میلیون تُن Ùˆ در 1350 Ø´ به 1ر3 میلیون تن افزایش یافت Ø› ازینرو، برای تأمین آن در داخل ØŒ کارخانة ذوب آهن اصفهان در 1350 Ø´ راه اندازی شد (همان ØŒ ص 31Ù€32). میانگین رشد سالانة تولید ناخالص ملی Ø·ÛŒ این برنامه 6ر11% بود. سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی از 5ر22% در 1347Ø´ به 19% در 1351 Ø´ کاهش یافت Ùˆ شاخص Ú©Ù„ تولید در صنایع منتخب به طور متوسط سالانه 2ر14% افزایش یافت . از 1350 تا 1353 Ø´ ØŒ رشد تولید ناخالص ملی بیش از 20% بود Ú©Ù‡ علت آن افزایش ناگهانی قیمت نفت در این سالها بود (همان ØŒ ص 79). در آغاز این دوره ØŒ تعداد بیکاران 9ر10% Ú©Ù„ جمعیت فعال بود Ú©Ù‡ در مقایسه با 1345Ø´ ØŒ 5ر1% افزایش داشت (همان ØŒ ص 113Ø› بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 16Ù€17).

برنامة عمرانی پنجم معروفترین برنامة عمرانی در تاریخ برنامه ریزی توسعة پیش از انقلاب بود. علت این امر را باید در افزایش سرسام آور قیمت نفت صادراتی در زمستان 1352 Ø´ Ùˆ بلند پروازیهای شاه در نتیجة درآمدهای نجومی نفت دانست . با افزایش قیمت نفت Ùˆ در نتیجه افزایش درآمدهای کشور، در این برنامه تجدیدنظر گردید Ùˆ پس از افزایش هزینه های آن به 7ر3368 میلیارد ریال ØŒ به اجرا گذاشته شد. توزیع اعتبارات بین بخشهای آن به این صورت بود: بخش نیرو Ùˆ سوخت 7ر18%ØŒ ارتباطات Ùˆ مخابرات 14%ØŒ کشاورزی 6ر13%ØŒ صنایع Ùˆ معادن 5ر12%ØŒ Ø‌دود 41% برای امور غیراقتصادی نظیر اموراجتماعی 9ر27%ØŒ آموزش Ùˆ پرورش 9ر9% Ùˆ مسکن 8ر6% اختصاص داده شد (سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ ص 25Ù€27).

در نتیجة تجدیدنظر، اهمیت نسبی امور عمومی افزایش ØŒ Ùˆ اهمیت نسبی امور اجتماعی Ùˆ اقتصادی کاهش یافت . هدف برنامة جدید، رسیدن به رشد تولید ناخالص داخلی به میزان 9ر25% تا پایان برنامه تعیین شد. دولت ایران از 1352 تا 1356 Ø´ ØŒ Ø‌دود 312 ØŒ 7 میلیارد ریال درآمد داشت . در آغاز این دوره (1352 Ø´ ) دولت 300 ØŒ 326 هزار متر مکعب نفت خام صادر کرد Ú©Ù‡ درآمد Ø‌اصل از آن 9ر297 میلیارد ریال بود. در همین دوره ØŒ دولت 598 ØŒ 7 میلیارد ریال هزینه کرد. 60ر35% این درآمد صرف سرمایه گذاری ثابت شد Ùˆ بقیه به امور جاری Ùˆ سایر موارد اختصاص یافت . با اجرای برنامه های عمرانی ØŒ بویژه برنامة عمرانی پنجم Ùˆ اعطای اعتبارات کلان به بخش خصوصی ØŒ نقدینگی این بخش از چهارصد میلیارد ریال در 1351 Ø´ به 5ر139 ØŒ 2 میلیارد ریال (3ر5 برابر) در 1356 Ø´ رسید. برای اندازه گیری درجة تمرکز این سرمایه گذاریها Ù…ÛŒ توان به این واقعیت توجه کرد Ú©Ù‡ تنها با ملی کردن Ø‌دود 10% از واØ‌دهای بزرگ صنعتی ØŒ Ø‌دود 80% از تولیدات واØ‌دهای بزرگ صنعتی به مالکیت عمومی در آمد (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ الف ØŒ ص 182Ù€184Ø› مرکز آمار ایران ØŒ 1355 Ø´ ØŒ ص 165Ù€166Ø› بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 25). سهم بخش صنعت در تولید ناخالص داخلی در 1356 Ø´ ØŒ 8ر15% بود Ú©Ù‡ در مقایسه با سالهای 1338 Ø´ (8%) Ùˆ 1350 Ø´ (6ر10%) افزایش شایان توجهی نشان Ù…ÛŒ دهد (رزاقی ØŒ 1367 Ø´ ب ØŒ ص 41).

ارزیابی روند توسعة اقتصادی در دوران پهلوی آسان نیست Ø› هر دو Ø‌کومت فاقد نظریه ای کارآمد، مطمئن Ùˆ امکان پذیر برای توسعة اقتصادی بودند. برنامه های توسعة پهلوی نتوانست سهم عوامل مهم را بپردازد، از جمله سهم زیرساختهای از پیش موجود اجتماعی ØŒ باورهای فرهنگی ضد نوسازی Ùˆ توسعه یا بی اعتنا به آن ØŒ نیروهای اجتماعیِ طالب سهمی معتدل در ادارة امور Ùˆ مشارکت سیاسی Ùˆ اجتماعی ØŒ Ùˆ عوامل دیگری Ú©Ù‡ سهم بسزایی در توفیق برنامه های توسعه دارند. بدین معنا Ù…ÛŒ توان گفت برنامه های توسعه در عصر پهلوی ØŒ Ø‌داقل چون نتوانستند ضامن توسعة پایدار باشند، شکست خوردند ( رجوع کنید بههمو، 1367 Ø´ الف ØŒ ص 185Ù€186).

در دورة پهلوی ØŒ جمعیت ایران از 000 ØŒ 456 ØŒ 10 تن در 1305 Ø´ به 744 ØŒ 708 ØŒ 33 تن در 1355 Ø´ رسید. در 1350 Ø´ 9ر36% جمعیت شش ساله Ùˆ بالاتر ایران باسواد بودند Ú©Ù‡ نسبت به 1345 Ø´ بیش از 7% افزایش داشت (مرکز آمار ایران ØŒ 1355 ØŒ ص 37Ø› همو، 1379 Ø´ ØŒ ص 54). سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی از 4ر98 میلیارد ریال در 1342 Ø´ به 235 میلیارد ریال در 1352 Ø´ افزایش یافت Ú©Ù‡ رشدی بیش از 100% داشت (همو، 1355 Ø´ ØŒ ص 88 Ù€89). در 1352 Ø´ ØŒ Ú©Ù„ سرمایه گذاری در بخش ساختمان 7ر253 میلیارد ریال بود Ú©Ù‡ 9ر167 میلیارد ریال آن از اعتبارات عمومی Ùˆ 8ر85 میلیارد ریال آن از بخش خصوصی تأمین شد. این مقدار در مقایسه با میزان مشابه در 1342 Ø´ ØŒ رشدی در Ø‌دود پنج برابر داشت ØŒ با این تفاوت Ú©Ù‡ در آن سال سهم بخش خصوصی بیش از بخش عمومی بود (همان ØŒ ص 145).

در 1352 Ø´ ØŒ مصرف فرآورده های نفتی در کشور در مقایسه با مقدار مشابه در 1342 Ø´ ØŒ Ø‌دود چهار برابر شد (همان ØŒ ص 164).

در دورة Ø‌کومت Ù…Ø‌مدرضاشاه ØŒ بویژه از 1331 Ø´ به بعد، موازنة ارزش Ú©Ù„ واردات Ùˆ صادرات ØŒ بدون مواد نفتی ØŒ بشدت سیر منفی پیمود، به طوری Ú©Ù‡ از 000 ØŒ 380 ØŒ 625 ریال در این سال به 000 ØŒ 000 ØŒ 827 ØŒ 408ریال در 1353Ø´ رسید (همان ،ص 232).

در آستانة انقلاب اسلامی ØŒ اگرچه اقتصاد ایران دو دهه رشد سریع Ùˆ توسعة اجتماعی را پشت سر گذاشته بود، این رشد نامتوازن بود. در این دوره ØŒ اقتصاد ایران تغییر ساختار داد Ùˆ به سمت اقتصاد مدرن پیش رفت Ú©Ù‡ همة این موارد به سبب افزایش درآمدهای نفتی Ùˆ اقتصاد تک Ù…Ø‌صولی بر پایة نفت بود (آموزگار، ص 3Ù€4).

منابع : Ø‌سین آسایش ØŒ سیمای اقتصادی ایران در برنامة سوم Ùˆ چهارم عمرانی کشور ØŒ تبریز 1355 Ø´ Ø› اØ‌مد اشرف ØŒ موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دورة قاجاریه ØŒ تهران 1359 Ø´ Ø› ایران . قانون برنامة عمرانی اول ØŒ «قانون برنامة عمرانی اول (1334Ù€1327)»، در تاس . Ù…Ú© لئود، برنامه ریزی در ایران : بر اساس تجارب گروه مشاورة دانشگاه هاروارد در ایران در تهیة برنامة عمرانی سوم ØŒ ترجمة علی اعظم Ù…Ø‌مدبیگی ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› ایران . قانون برنامة هفت سالة دوم عمرانی کشور، «قانون برنامة هفت سالة دوم عمرانی کشور (1349Ù€1334)»، در همان منبع Ø› بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ادارة بررسیهای اقتصادی ØŒ نگاهی به عملکرد برنامه های عمرانی در ایران ØŒ تهران 1367 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدعلی جمال زاده ØŒ گنج شایگان ØŒ یا، اوضاع اقتصادی ایران ØŒ برلین 1335ØŒ چاپ افست تهران 1362 Ø´ Ø› انورخامه ای ØŒ اقتصاد بدون نفت : ابتکار بزرگ دکتر مصدق ØŒ تهران 1375Ø´ Ø› ابراهیم رزاقی ØŒ اقتصاد ایران ØŒ تهران 1367 Ø´ الف Ø› همو، «بازسازی Ùˆ توسعة اقتصادی ایران ØŒ 2: تصویری از اقتصاد کنونی ایران »، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 3 (دی 1367 ب )Ø› همو، بازسازی Ùˆ توسعه اقتصادی ایران ØŒ 3: الگوی توسعة اقتصادی ایران قبل Ùˆ بعد از انقلاب »، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 4 (بهمن Ùˆ اسفند 1367 ج )Ø› سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ برنامة پنجم عمرانی کشور ( تجدیدنظر شده ) : 1356Ù€1352ØŒ خلاصه ØŒ تهران 1353 Ø´ Ø› اØ‌مد سیف ØŒ اقتصاد ایران در قرن نوزدهم ØŒ تهران 1373 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدعلی کاتوزیان ØŒ اقتصاد سیاسی ایران : از مشروطیت تا پایان سلسلة پهلوی ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مدرضا نفیسی Ùˆ کامبیز عزیزی ØŒ تهران 1374 Ø´ Ø› مرکز آمار ایران ØŒ بیان آماری تØ‌ولات اقتصادی Ùˆ اجتماعی ایران در دوران پرافتخار دودمان پهلوی ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› مصطفی وطن خواه ØŒ همو، سالنامة آماری کشور: 1378 ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› ابوالقاسم نادری ØŒ اØ‌مد اخوی ØŒ Ùˆ شیرین Ø‌کیمی ØŒ بررسی مسایل Ùˆ مشکلات صادرات غیرنفتی ØŒ تهران 1369 Ø´ Ø› موانع تاریخی توسعه نیافتگی در ایران ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø›

Jahangir Amuzegar, Iran's economy under the Islamic Republic , London 1997; Julian Bharier, Economic development in Iran 1900-1970 , London 1971; Charles Issawi, The economic history of Iran: 1800-1914 , Chicago 1971.

/ Ù…Ø‌مدرضا معینی /

2. جمهوری اسلامی . در آستانة پیروزی انقلاب اسلامی ØŒ فعالیتهای اقتصادی کشور راکد شد. این رکود در شش ماهة دوم 1357 Ø´ ØŒ در جریان انقلاب ØŒ به دنبال اعتصاب عمومی Ùˆ توقف بسیاری از فعالیتهای اقتصادی ØŒ بیشتر شد. پس از پیروزی انقلاب ØŒ با بروز مشکلات جدید (از قبیل مسدود شدن ذخایر ارزی کشور، تØ‌ریم اقتصادی Ùˆ بروز جنگ تØ‌میلی )ØŒ جمهوری اسلامی با مشکلات پیچیده تر اقتصادی مواجه گردید. این مشکلات Ùˆ فقدان برنامة اقتصادی مشخص Ø·ÛŒ سالهای 1358 تا 1367 Ø´ ØŒ موجب گردید Ú©Ù‡ به رغم تلاشهایی Ú©Ù‡ شده ØŒ فعالیتهای اقتصادی در مقیاس مطلوبی گسترش نیابد ( رجوع کنید بهادامة مقاله ).

خروج سرمایه Ø·ÛŒ دوران انقلاب نیز مشکلات تولید Ùˆ سرمایه گذاری را تشدید کرد. یکی از Ø‌ادترین مشکلات

دولت پس از پیروزی انقلاب ØŒ اØ‌یای فعالیتهای صنعتی

بود. مشکلات بخش صنعت در سالهای پس از انقلاب ، عمدتاً ناشی از وابستگی آن به خارج در دورة قبل از انقلاب بود.

با اعطای معافیتهای گمرکی و دیگر امتیازات خاص و توزیع نامعقول اعتبارات ، رشته ای از صنایعِ عمدتاً وابسته و مونتاژ ایجاد شده بود و غالباً سرمایه گذاری برای تولید کالاهای مصرفی ، با استفاده از فنّاوری خارجی و تهیة مواد اولیه

از بازارهای انØ‌صاری ØŒ انجام Ù…ÛŒ گرفت . باتوجه به وابستگی بیش از Ø‌د بخش صنعت به خارج ØŒ طبیعی بود Ú©Ù‡ بعد از

انقلاب این رشته از فعالیتهای اقتصادی کشور دچار بØ‌ران

Ùˆ رکود گردد. مهاجرت شماری از سرمایه داران Ùˆ نیز مدیران وابسته به Ø‌کومت گذشته به خارج ØŒ خروج غیرقانونی

سرمایه از کشور، بدهیهای کلان شرکتها و کارخانه ها به

نظام بانکی ØŒ Ù…Ø‌دودیت در تهیة مواد اولیه Ùˆ قطعات یدکی

از خارج به سبب مشکلات ارزی کشور، از عوامل مؤثر در بروز این بØ‌ران بودند. رشد سریع جمعیت نیز یکی از عوامل تشدیدکنندة مشکلات در سالهای پس از انقلاب بود (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران . ادارة بررسیهای اقتصادی ØŒ 1360 Ø´ ØŒ ص 14Ù€19).

از اواخر 1358Ø´ ØŒ جمهوری اسلامی ایران تØ‌ت تØ‌ریمهای اقتصادی امریکا قرار گرفت . این تØ‌ریمها از ممنوعیت فروش تسلیØ‌ات امریکایی Ùˆ انتقال فنّاوری به ایران آغاز شد Ùˆ به تØ‌ریم کامل سرمایه گذاری Ùˆ تجارت دو جانبه رسید. Ø‌تی شرکتهایی هم Ú©Ù‡ در بخش نفت Ùˆ گاز ایران سرمایه گذاری Ù…ÛŒ کردند، تØ‌ریم Ù…ÛŒ شدند Ùˆ بسیاری از قراردادهای دو جانبة نفتی Ùˆ گازی ØŒ Ú†Ù‡ از نوع سرمایه گذاری Ùˆ Ú†Ù‡ از نوع انتقال فنّاوری ØŒ بر اثر تهدیدات امریکا لغو شد. این تØ‌ریمها عملاً سبب شد Ú©Ù‡ دستیابی به رونق اقتصادی دشوارتر شود. در عین Ø‌ال ØŒ گزارشهای صندوق بین المللی پول ØŒ بانک جهانی Ùˆ برنامة توسعة ملل متØ‌د نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ به رغم تØ‌ریمهای امریکا، اقتصاد ایران پیشرفت کرده است ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 95Ø› آموزگار، 1997 الف ØŒ ص 185ØŒ 192Ø› نیز رجوع کنید به تØ‌ریم * ).

نخستین تلاش کشور برای تهیة برنامة توسعه ØŒ در دی 1360 صورت گرفت . در این زمان شورای اقتصاد، طرØ‌ پیشنهادی سازمان برنامه Ùˆ بودجه در مورد نظام برنامه ریزی کشور را پس از اصلاØ‌اتی ØŒ به تصویب رساند. در این طرØ‌ از چگونگی تدوین یک برنامة بلندمدت بیست ساله تا تعیین طرØ‌های اجرایی سالانه بØ‌Ø« شده بود. در نظام پیشنهادی ØŒ ارتباط متقابلی میان سطوØ‌ مختلف برنامه ریزی Ùˆ جریان اطلاعاتی از سطوØ‌ پایین برنامه ریزی به بالا Ùˆ برعکس ØŒ طراØ‌ÛŒ شده بود Ùˆ شامل دورنمای اقتصادی کشور، برنامه های میان مدت پنج ساله ØŒ طرØ‌های ملی Ùˆ برنامة توسعة استانها Ùˆ توسعة بخشهای مختلف اقتصادی بود. بر این اساس ØŒ در تیر 1362ØŒ دولت برنامة اول توسعة اقتصادی Ù€ اجتماعی Ù€ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1362Ù€1366 Ø´ ) را تصویب کرد Ùˆ نخست وزیر وقت ØŒ میرØ‌سین موسوی ØŒ لایØ‌Ø© آن را به مجلس شورای اسلامی داد، لیکن این لایØ‌Ù‡ به تصویب نرسید. برخی از دلایل ردّ آن عبارت بود از: تقریبی Ùˆ آرمانی بودن بخشی از ارقام برنامه Ø› مشخص نبودن مصارف کشور به سبب وجود شرایط جنگی Ø› آمار Ùˆ اطلاعات غیردقیق در مورد بخشها؛ ناهماهنگی میان برنامه های بخشی Ø› Ùˆ نبودن یک راهبرد دقیق Ùˆ مشخص بر اساس واقعیتها Ùˆ امکانات Ùˆ منابع Ùˆ شرایط کشور (سازمان برنامه Ùˆ بودجه . معاونت امور اقتصادی Ùˆ هماهنگی ØŒ ص 37Ù€40Ø› آموزگار، 1997 ب ØŒ ص 126Ù€ 128).

از 1357 تا 1367 Ø´ ØŒ متوسط رشد سالانة تولید ناخالص داخلی ایران 4ر2-% بود. تولید ناخالص داخلی Ø·ÛŒ 1361Ù€ 1364 Ø´ ØŒ به سبب افزایش بهای نفت خام ØŒ روندی صعودی داشت اما از اواخر 1364 Ùˆ 1365 Ø´ ØŒ به سبب کاهش شدید قیمت جهانی نفت ØŒ اقتصاد ایران در وضع دشواری قرار گرفت . دولت وقت برای غلبه بر مشکلات Ùˆ تداوم پشتیبانی جنگ ØŒ برنامه ای اضطراری طرØ‌ کرد. این برنامه بر اساس Ù…Ø‌دودیتهای ارزی تنظیم شد Ùˆ Ù…Ø‌ور اصلی آن ØŒ تنظیم فعالیتها به منظور رفع مشکلات ناشی از کمبود منابع بود Ùˆ رویکردی توسعه نگر نداشت . هدفهای عمدة این برنامه ØŒ تأمین کلیة نیازهای جنگ تØ‌میلی ØŒ تأمین Ø‌داقل نیازهای معیشتی جامعه Ùˆ کوشش برای نظارت Ùˆ مهار کردن سطØ‌ عمومی قیمتها Ùˆ تداوم اصلاØ‌ ساختار اقتصادی کشور بود (بانک مرکزی جمهوری اسلامی



ایران ، ص 22؛ سازمان برنامه و بودجه . معاونت امور اقتصادی و هماهنگی ، ص 44؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور. ادارة کل روابط عمومی ، ص 30).

خسارتهای ناشی از جنگ تØ‌میلی ØŒ سبب تخریب بخشی از ذخایر سرمایه ای کشور، عدم سرمایه گذاریهای جانشین ØŒ به کارگیری بخشی از عوامل تولید در خدمت جنگ Ùˆ تخصیص بخش عمده ای از درآمدهای ارزی کشور به پشتیبانی امور جنگ Ùˆ قرارگرفتن بخش اعظم مدیریت Ùˆ نیروی انسانی کشور در خدمت جنگ شد Ú©Ù‡ هرگونه برنامه ریزی کلان اقتصادی را تØ‌ت الشعاع قرار Ù…ÛŒ داد. کاهش قیمت نفت Ùˆ بی ثباتی آن Ùˆ کاهش درآمد ارزی Ø‌اصل از صدور نفت ØŒ از جمله مسائل بØ‌رانی دهة 1358Ù€1367 Ø´ بود. از ویژگیهای دیگر این دهه ØŒ فقدان برنامه ای مشخص برای مدیریت اقتصاد بود. فعالیتهای بخشهای مختلف اقتصادی ØŒ تابع عواملی چون جنگ Ùˆ درآمد نفت بود Ùˆ فعالیتهای دولت به علت کمبود منابع Ùˆ امکانات ØŒ در بخشهای کمتر مولد Ùˆ فعالیتهای بخش غیردولتی نیز به سبب مدیریت نادرست ØŒ در بخشهای غیرمولد متمرکزتر گردید (سازمان برنامه Ùˆ بودجه . معاونت امور اقتصادی Ùˆ هماهنگی ØŒ ص 41Ù€43).

رشد شتابان جمعیت کشور و بالارفتن نسبت جمعیت جوان به کل جمعیت ، باعث رشد سریع جمعیتِ نیازمند

آموزش (از 391ر7 میلیون تن در 1356 ش به 350ر12

میلیون تن در 1367 ش ) شد که این عواقب را در پی داشت : تنگنای فضاهای آموزشی و عدم تسهیلات متناسب برای آموزش ، عدم به کارگیری نیروی جوانان در جهت توسعه از طریق ایجاد اشتغال ، افزایش بیکاری ، و فقدان امکانات

رفاهی . تداوم سیاست عرضة ارزان کالا Ùˆ خدمات به قصد Ø‌مایت از قشرهای Ù…Ø‌روم Ùˆ Ú©Ù… درآمد جامعه ØŒ تولید داخلی را تØ‌ت فشار قرار داد، به طوری Ú©Ù‡ نه تنها هیچگونه مازاد تولیدی

برای توسعة ظرفیتها نمی گذاشت ، بلکه بعضاً جبران استهلاک سرمایه را نیز با مشکل مواجه می ساخت (همانجا؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور. ادارة کل روابط عمومی ، ص 218ـ221).

از 1361 Ø´ تا پایان جنگ (1367 Ø´ ) ارزش افزودة گروه کشاورزی به قیمتهای ثابت ØŒ به جز سال 1367 Ø´ ØŒ رشد مداوم داشت ØŒ لیکن این رشد جوابگوی نیاز کشور نبود Ùˆ ایران واردکنندة Ù…Ø‌صولات زراعی Ùˆ دامی بود. بخش صنایع دارای نوسان بود؛ در برخی سالها (1361Ù€1363 Ø´ ) رونق Ùˆ در برخی دیگر (1364Ù€1365 Ø´ ) رکود شدید داشت . کاهش ارزش افزودة گروه صنایع در این دوره عمدتاً ناشی از موانع فنّاوری ØŒ استفاده نکردن از ظرفیت تولید، مراقبت از قیمتها، سیاستهای ناهماهنگ وارداتی Ùˆ فقدان انگیزة مشارکت بخش خصوصی بود. در این دوره اتکای شدید اقتصاد کشور به درآمدهای Ø‌اصل از صدور نفت ادامه یافت (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 23Ù€29Ø› نیز رجوع کنید به جدول 1 Ùˆ نمودار 2).

با پایان یافتن جنگ ، اولین برنامة پنج سالة توسعه تهیه

و در 1368 ش به اجرا گذاشته شد. مهمترین اهداف برنامة

اول (1368ـ1372 ش ) عبارت بود از: بازسازی و تجهیز

بنیة دفاعی و تأمین نیازهای ضروری آن ؛ بازسازی و نوسازی ظرفیتهای تولیدی و زیربنایی و مراکز جمعیتی خسارت

دیده در طول جنگ در چارچوب اولویتهای برنامه ؛ ایجاد

رشد اقتصادی در جهت افزایش تولید سرانه ، اشتغال مولد

Ùˆ کاهش وابستگی اقتصادی با تأکید بر خودکفایی Ù…Ø‌صولات عمدة کشاورزی Ùˆ مهار تورم Ø› تأمین Ø‌داقل نیازهای اساسی

Ø¢Ø‌اد مردم Ø› توزیع جغرافیایی جمعیت Ùˆ فعالیتها متناسب

با مزیتهای نسبی هر منطقه (ایران . قانون برنامة اول توسعة اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ، ص 25).

در برنامة اول ØŒ نرخ رشد سالانة تولید ناخالص داخلی ØŒ به طور متوسط به 3ر7% رسید Ú©Ù‡ اگرچه رشد متوسط 1ر8% برای آن پیش بینی شده بود، در مقایسه با نرخهای رشد در سالهای پس از انقلاب بی نظیر بود. بخش کشاورزی در مجموع به طور متوسط هر سال 6ر5% رشد کرد Ú©Ù‡ 5ر0% کمتر از مقدار پیش بینی شده بود Ùˆ بخش صنعت Ø‌دود 12% رشد داشت Ú©Ù‡ 2ر14% برای آن پیش بینی شده بود. در داخل گروه خدمات ØŒ بخشهای مؤسسات پولی Ùˆ مالی Ùˆ Ø‌مل Ùˆ نقل Ùˆ ارتباطات ØŒ از بالاترین میزان رشد، بترتیب 105% Ùˆ 86% ØŒ برخوردار شده بودند Ùˆ نسبت تشکیل سرمایه از 8ر12% در 1368 Ø´ به 6ر16% در آستانة برنامه دوم افزایش یافت . Ø·ÛŒ برنامة اول ØŒ سهم نفت درکل درآمدهای دولت از 6ر47% به 2ر73% افزایش یافت Ú©Ù‡ عمدتاً نتیجة تغییر نرخ Ù…Ø‌اسبة ارز بود. صادرات غیرنفتی از Ø‌دود یک میلیارد دلار در ابتدای برنامة اول ØŒ بتدریج به 7ر3 میلیارد دلار در 1372 Ø´ رسید (سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ 1378 Ø´ ب ØŒ ج 4ØŒ ص 14Ù€ 15). نرخ رشد سریع سالهای ابتدایی برنامه ØŒ به سبب وجود ظرفیتهای استفاده نشده Ùˆ استفاده از وام خارجی ØŒ به سهولت نسبی Ø‌اصل شد، لیکن با بهره برداری از ظرفیتهای موجود، ظرفیت سازی جدید بسیار پرهزینه Ù…ÛŒ نمود Ú©Ù‡ با کاهش درآمدهای نفتی در دو سال آخر برنامه Ùˆ بØ‌ران بدهیهای خارجی ØŒ رشد اقتصادی را دشوارتر کرد. از دیگر موفقیتهای برنامة اول ØŒ بازسازی مناطق خسارت دیده در جنگ تØ‌میلی بود. همچنین صادرات غیرنفتی پنج برابر شد (ایران . قانون برنامة اول توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 39Ù€40Ø› سازمان برنامه Ùˆ بودجه . معاونت امور اقتصادی Ùˆ هماهنگی ØŒ ص 52Ø› آموزگار، 1997 ب ØŒ ص 128Ù€130).

از جمله تØ‌ولات اقتصادی Ùˆ اجتماعی در طول برنامة اول ØŒ کاهش سریع رشد جمعیت بود؛ پیش از شروع برنامه نرخ رشد جمعیت سالانه 3ر3% بود Ú©Ù‡ در پایان برنامه به 2ر2% کاهش یافت (امیراØ‌مدی ØŒ ص 98). نسبت 10% (دَهَک ) مرفه ترین

به 10% فقیرترین در مناطق شهری Ùˆ روستایی Ø·ÛŒ دورة 1363Ù€1367 Ø´ ØŒ با Ø‌رکتی نوسانی در Ø‌ال کاهش بوده است ØŒ به طوری Ú©Ù‡ شاخصهای یاد شده بترتیب از 5ر19 Ùˆ 7ر20 در 1363 Ø´ به 1ر18 Ùˆ 6ر19 در 1367 Ø´ کاهش یافته است . توزیع یارانة کالاهای اساسی از جمله عوامل مؤثر این کاهش بوده است .

در برنامة اول (1368ـ1372 ش ) نسبت 10% مرفه ترین دهک به فقیرترین دهک در مناطق شهری کشور از 1ر19 در 1368 ش به 9ر14 در 1372 ش کاهش یافته ، اما برای مناطق روستایی از 1ر22 در 1368 ش به 9ر25 در 1372 ش افزایش یافته است ( ربع قرن نشیب و فراز ، ص 84 ـ86).

سازمان برنامه Ùˆ بودجه در 1369 Ø´ ØŒ برنامة تعدیل اقتصادی در چارچوب قانون برنامة اول را عرضه کرد. هدف از اجرای سیاستهای تعدیل اقتصادی ØŒ دستیابی به قیمتهای تعادلی در همة بازارها Ùˆ Ø‌ذف بازارهای دوگانه بود. شرط لازم برای ایجاد تعادل در بازار کالاها Ùˆ خدمات ØŒ رسیدن به تعادل در بازار بود. دولت تصمیم داشت تا پیش از پایان یافتن برنامة اول (1372 Ø´ )ØŒ قیمتهای تعادلی را در همة بازارها برقرار نماید. کاهش قیمت نفت در 1372 Ø´ ØŒ موجب فشار شدید بر تراز پرداختهای خارجی Ùˆ به سر رسیدن موعد بسیاری از تعهدات شد. در این اوضاع تداوم نظام نرخ برابری شناور امکان پذیر

نبود. بنابراین ، نرخ ارز 750 ، 1 ریال برای هر دلار امریکا

تثبیت شد و نظارت بر نرخ ارز، با تصمیمات اداری ، مجدداً برقرار گردید (سازمان برنامه و بودجه ، 1378 ش ب ، ج 4، ص 20؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور. ادارة کل روابط عمومی ، ص 37).

در 1373 ش ، نظارتهای ارزی و پولی ، سبب کاهش عدم تعادلها شد و کسری مالی دولت کاهش یافت و سیاستهای پولی انقباضی ، رشد نقدینگی را از 34% در 1372 ش به 5ر28% در 1373 ش کاهش داد. همچنین با انعقاد موافقتنامه های دوجانبه ، بخش شایان توجهی از تعهدات خارجیِ سررسید شده به تعویق افتاد. از نقطه ضعفهای برنامة تعدیل اقتصادی ، فقدان نظام

جدول 1 ــ مقایسة رشد متوسط سالانه در دوره های مختلف



گزارش ربع قرن عملکرد نظام جمهوری اسلامی ایران ، تهران : انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، 1383 ش ، ص 31



ردیف دوره 1357ـ1367 ش 1368ـ1372 ش 1374ـ1378 ش 1379ـ1381 ش 1357ـ1381ش (ربع قرن )

شرØ‌ انقلاب Ùˆ جنگ برنامة اول برنامة دوم سه سال اول برنامة سوم 25 سال بعد از انقلاب

1 گروه کشاورزی 7ر4 4ر6 1ر2 6ر4 4ر4

2 گروه نفت و گاز 2ر8- 9ر8 3ر1- 5ر1 3ر2-

3 گروه صنایع و معادن 8ر0- 0ر10 1ر5 1ر10 8ر3

4 گروه خدمات 3ر2- 5ر6 2ر4 3ر4 7ر1

5 رشد اقتصادی 4ر2- 4ر7 2ر3 2ر5 6ر1

6 رشد اقتصادی (بدون نفت ) 6ر0- 1ر7 0ر4 7ر5 7ر2

7 تولید سرانه 8ر5- 3ر5 7ر1 7ر3 9ر0-

8 درآمد سرانه 3ر10- 7ر10 0ر1 5ر5 2ر1-

9 درآمد ملی 7- 0ر13 5ر2 7 4ر0

Ø‌مایتی از قشرهای Ú©Ù… درآمد در آن بود. در مجموع ØŒ برنامة تعدیل موفق به برقراری قیمتهای واØ‌دی در بازارها نشد Ùˆ افزایش مستمر نرخ ارز نگرانی از اØ‌تمال تØ‌میل تورم بالای اقتصادی را ایجاد کرد Ú©Ù‡ سرانجام موجب توقف سیاستهای تعدیل اقتصادی در 1373 Ø´ شد ( رجوع کنید به سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ 1378 Ø´ ب ØŒ ج 4ØŒ ص 20Ù€21Ø› نیلی ØŒ ص 359Ù€401).

برنامة اول در 1372 ش به پایان رسید. سال 1373 ش به مطالعه و ارزیابی عملکرد برنامة اول اختصاص یافت و بدین ترتیب برنامة دوم برای دورة پنج سالة 1374 تا 1378 ش تهیه شد. برنامة دوم توسعه ، با هدف کمّی رسیدن به نرخ رشد متوسط سالانه 1ر5%، از 1374 ش به اجرا گذاشته شد (ایران . قانون برنامة دوم توسعة اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ، ص 109). در این برنامه نرخ رشد ارزش افزودة بخش کشاورزی 3ر4%، صنعت و معدن 9ر5% و خدمات 1ر3% در سال پیش بینی شده بود ( رجوع کنید به همان ، ص 114).

در سالهای اولیة برنامه دوم ØŒ قیمت جهانی نفت سقوط کرد Ùˆ دستیابی به اهداف برنامه را با مشکل مواجه ساخت . اهداف Ùˆ سیاستهای اعلام شده در سند برنامة دوم مبتنی بر آزادسازی Ùˆ خصوصی سازی شرکتها Ùˆ واØ‌دهای صنعتی دولتی بود، اما به سبب شرایط داخلی Ùˆ بین المللی این امر امکان پذیر نشد؛ لذا در اجرای برنامه دوم ØŒ در راهبردهای اعلام شده اساساً تغییر داده شد ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 109Ø› سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ 1378 Ø´ ب ØŒ ج 4ØŒ ص 16ØŒ 20ØŒ 25Ø› رزاقی ØŒ ص 76) Ùˆ روند آزادسازی برنامة اول ØŒ ادامه نیافت . ایجاد مجموعه ای از نظامهای نظارت اقتصادی (شامل نظام چند نرخی ارز، برقراری مجدد نظارت قیمتها، نظارت بر واردات Ùˆ اعمال سیاست انقباضی پولی ) از نشانه های این تغییر راهبردی بود (سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ 1378 Ø´ ب ØŒ ج 4ØŒ ص 20Ù€21Ø› سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور. ادارة Ú©Ù„ روابط عمومی ØŒ ص 36Ù€37). در آغاز برنامة

دوم (1374 ش ) سهم بخشهای کشاورزی ، صنایع و معادن ، خدمات و نفت ، در تولید ناخالص ملی بترتیب 4ر18%، 5ر17%، 1ر48% و 7ر16% بود که این میزان در 1378 ش

(پایان برنامه ) به 1ر15%، 7ر18%، 2ر53% و 6ر14% تغییر یافت . در این میان ، بر سهم بخشهای صنایع و معادن و

خدمات در تولید ناخالص ملی ØŒ افزوده شد. سهم درآمدهای Ø‌اصل از نفت در تولید ناخالص ملی ØŒ به سبب کاهش شدید قیمتها، در 1376 Ùˆ 1377 Ø´ کاهش یافت . با بروز خشکسالی در دو سال آخر این برنامه ØŒ تولیدات کشاورزی Ùˆ سهم آن در تولید ناخالص ملی کشور نیز کاهش شدیدی پیدا کرد ( رجوع کنید به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران . ادارة Ø‌سابهای اقتصادی ØŒ جدول 16).

عملکرد برنامة دوم نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ میانگین رشد تولید ناخالص داخلی ØŒ 2ر3% در سال بوده Ú©Ù‡ با اهداف برنامه ØŒ مبنی بر رشد Ø‌دود 1ر5% به طور متوسط در هر سال ØŒ فاصله دارد. نیل به رشد اقتصادی مطلوب در برنامة دوم ØŒ مستلزم سرمایه گذاری در زمینه های جدید اقتصادی بود اما بروز بØ‌ران بدهیهای ارزی در اوایل برنامه دوم Ùˆ لزوم صرفه جویی در مصارف ارزی ØŒ عدم ثبات در سیاستهای پولی Ùˆ مالی Ùˆ ارزی ØŒ کاهش قیمت نفت Ùˆ خشکسالی در اکثر استانهای کشور باعث Ù…Ø‌قق نشدن اهداف برنامة دوم شد (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور. ادارة Ú©Ù„ روابط عمومی ØŒ ص 37Ø› نیز رجوع کنید به جدول 1 Ùˆ نمودار 1 Ùˆ 2).

از اواسط برنامة دوم (1376 Ø´ )ØŒ دورة ریاست جمهوری سیدمØ‌مد خاتمی آغاز شد Ùˆ برنامة ساماندهی اقتصادی ØŒ برای تثبیت اوضاع اقتصادی ØŒ در چارچوب برنامة دوم تهیه Ùˆ اجرا گردید Ú©Ù‡ مهمترین اهداف آن عبارت بودند از: ایجاد اشتغال Ùˆ کاهش بیکاری ØŒ مهارکردن تورم ØŒ Ø‌فظ قدرت خرید مردم Ùˆ تأمین Ø‌داقل معیشت آنها، کاهش وابستگی بودجة عمومی دولت به درآمد Ø‌اصل از صدور نفت ØŒ تأمین منابع لازم برای سرمایه گذاری ØŒ لغو انØ‌صارات اقتصادی Ùˆ بهبود بخشیدن به تراز پرداخت ارزی کشور ( ساماندهی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 7Ù€ 15Ø› سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور، 1380 Ø´ ØŒ ص 87 Ù€ 88).

سومین برنامة توسعة اقتصادی در 1379 Ø´ با هدف اصلاØ‌ ساختار اقتصادی Ùˆ فراهم ساختن زمینه برای توسعة پایدار، به اجرا گذاشته شد. یکی از مهمترین جهت گیریهای برنامة سوم (1379Ù€1383 Ø´ )ØŒ اصلاØ‌ات ساختاری Ùˆ نهادی در بخش عمومی ØŒ برای افزایش کارایی دولت است . در این برنامه ØŒ اصلاØ‌ ساختار اداری کشور، واگذاری شرکتهای دولتی به بخش خصوصی Ùˆ Ø‌ذف انØ‌صارات دخانیات ØŒ قندوشکر، چای ØŒ راه آهن ØŒ پست Ùˆ مخابرات پیش بینی شده است ( رجوع کنید بهایران . قانون برنامة سوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 27Ù€29Ø› سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور. ادارة Ú©Ù„ روابط عمومی ØŒ ص 38). تمرکززدایی از ساختار اداری کشور نیز از اهداف این برنامه است Ú©Ù‡ از طریق استقرار نظام درآمد Ù€ هزینة استانی صورت Ù…ÛŒ گیرد. بر این اساس ØŒ استانها اجازه خواهند داشت برای تجهیز منابع ØŒ تأمین درآمد Ùˆ تخصیص آن اقدام کنند (ایران . قانون برنامة سوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ص 50 Ù€57). به سبب اهمیت مقابله با بیکاری ØŒ برنامة سوم سیاستهای ویژه ای را پیش بینی کرده است ØŒ از جمله جمع آوری افراد خارجی فاقد پروانة کار، تخفیفهای مالیاتی Ùˆ بیمه ای برای کارفرمایان Ùˆ افزایش آموزش مهارتهای فنی Ùˆ Ø‌رفه ای (همان ØŒ ص 37Ù€39).

برنامة سوم مقرر کرد که به منظور سرمایه گذاری عواید

نفتی در طول برنامة سوم ØŒ دولت سالانه به طور متوسط 3ر11 میلیارد دلار از درآمد Ø‌اصل از صادرات نفت خام

را در بودجه هزینه کند Ùˆ مازاد بر آن را در Ø‌ساب جداگانه ای

نزد بانک مرکزی به نام «Ø‌ساب ذخیرة ارزی Ø‌اصل از درآمد نفت خام » نگهداری نماید ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 43).

در این برنامه میانگین رشد سالانة تولید ناخالص داخلی 6% Ùˆ رشد آن بدون نفت 8ر6% پیش بینی شده ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ متوسط عملکرد رشد اقتصادی در برنامة دوم ØŒ Ø‌دود 2ر3% بوده است . برای رسیدن به رشد اقتصادی 6% در برنامة سوم نیاز به میانگین رشد سالانه سرمایه گذاری Ú©Ù„ به میزان 1ر7% (5ر8% بخش خصوصی Ùˆ 5% بخش دولتی ) است ØŒ اما متوسط عملکرد سرمایه گذاری Ú©Ù„ در برنامة دوم Ø‌دود 8ر1% بوده است . از دیگر اهداف مهم برنامة سوم ØŒ کاهش روند فزایندة بیکاری است . برنامة سوم قرار است به طور متوسط سالانه Ø‌دود 000 ØŒ 765 شغل جدید ایجاد کند، به طوری Ú©Ù‡ در سال پایانی برنامة سوم (1383 Ø´ ) نرخ بیکاری به 5ر10% برسد (سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ 1378 Ø´ الف ØŒ ج 1ØŒ ص 131Ù€150ØŒ 390).

در 1381 Ø´ ØŒ به دنبال اجرای برنامة سوم توسعه ØŒ ارزش افزودة بخش کشاورزی 1ر10% رشد کرد Ú©Ù‡ در مقایسه با رشد آن در 1380 Ø´ (2ر4%)ØŒ افزایش چشمگیری داشت . در این سال سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی به قیمت جاری 7ر11% بود Ú©Ù‡ در مقایسه با 1380 Ø´ ØŒ 1% کاهش داشت . در 1381 Ø´ ارزش افزودة بخشهای صنعت Ùˆ معدن بترتیب 11% Ùˆ 12% نسبت به سال 1380 Ø´ افزایش داشت . سهم بخش صنایع Ùˆ معادن در تولید ناخالص ملی 5ر18% بود Ú©Ù‡ در مقایسه با سال قبل ØŒ Ø‌دود 2% کاهش داشت . در این سال سهم نفت در تولید ناخالص ملی 1ر22% رسید Ú©Ù‡ در مقایسه با میزان مشابه در سال قبل ØŒ Ø‌دود 7% افزایش یافته بود. سهم بخش خدمات در 1381 Ø´ در تولید ناخالص ملی ØŒ 9ر48% بود Ú©Ù‡ نسبت به سال قبل 4% کاهش داشت (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران . ادارة بررسیهای اقتصادی ØŒ 1382 Ø´ ØŒ ص 7Ù€ 8ØŒ 20).

طی 25 سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ، رشد متوسط سالانة بخش کشاورزی 4ر4%، بخش نفت و گاز 3ر2 - % ، صنایع و معادن 8ر3% و خدمات 7ر1% بوده است . در این دوره ، رشد اقتصادی 6ر1% بوده است که رشد چندانی به شمار نمی آید، ضمن آنکه روند ثابتی نیز نداشته است ( رجوع کنید به جدول 1؛ نیز رجوع کنید بهجمهوری اسلامی ایران * ).

در مورد تشکیل سرمایه و سرمایه گذاری در کشور، از 1357 تا 1368 ش به سبب کاهش استفاده از ظرفیتهای تولیدی موجود، افزایش هزینه های دولت به علت بروز جنگ و یارانه های اقتصادی ، سرمایه گذاری اندکی صورت گرفت . در دورة برنامة اول به لزوم افزایش نسبت سرمایه گذاری به

تولید ناخالص داخلی توجه شد. برنامة دوم با استفاده از تجربة برنامة اول بیشتر بر منابع داخلی سرمایه اتکا کرد و با وجود

مشکلاتی مانند تورم Ùˆ خشکسالی Ùˆ بØ‌ران نفت در سالهای



































نمودار 1 ــ رشد تولید ناخالص داخلی به قیمتهای ثابت سال 1376 ش







































نمودار 2 ــ مقایسة سهم بخشهای اقتصادی در تولید ناخالص داخلی (درصد و به قیمت ثابت سال 1376 ش )







1377 Ùˆ 1378 Ø´ ØŒ در زمینة رشد سرمایه گذاری به موفقیت نایل شد. Ø·ÛŒ سه سال اول برنامة سوم ØŒ سرمایه گذاری ناخالص داخلی 7ر10% رشد کرد Ú©Ù‡ نتیجة عواملی مانند رشد تولید ناخالص داخلی ØŒ رشد پس انداز ناخالص داخلی ØŒ واردات کالاهای سرمایه ای ØŒ افزایش درآمدهای نفتی Ùˆ ایجاد Ø‌ساب ذخیرة ارزی Ùˆ ریالی بود. با وجود این ØŒ از 1357 تا 1381 Ø´ ØŒ به رغم سرمایه گذاریهای بسیار در زیرساختهای اقتصادی کشور، سرمایه گذاری در کشور با مشکلاتی روبرو بوده Ú©Ù‡ منجر به رشد Ùˆ توسعة متناسب با آن نشده است (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور، ادارة Ú©Ù„ روابط عمومی ØŒ ص 52 Ù€53).

از 1356 تا 1358 Ø´ ØŒ تراز بازرگانی ØŒ با اØ‌تساب نفت ØŒ مثبت بوده Ú©Ù‡ ناشی از افزایش صادرات نفت Ùˆ کاهش واردات کالا بوده است . Ø·ÛŒ دورة جنگ ØŒ تراز بازرگانی با نوسانات زیادی مواجه شد Ú©Ù‡ مهمترین عامل آن کاهش درآمدهای Ø‌اصل از نفت ØŒ بویژه در 1365 Ø´ ØŒ بود. Ø·ÛŒ برنامة اول ØŒ به دلیل نیاز شدید به کالاهای وارداتی ØŒ تراز بازرگانی با کسری مواجه شد اما تراز بازرگانی Ø·ÛŒ برنامة دوم Ùˆ سه سال اول برنامة سوم ــ بجز سال 1377 Ø´ Ú©Ù‡ بر اثر کاهش شدید بهای جهانی نفت دچار کسری شد ــ از مازاد شایان توجهی برخوردار بوده است (همان ØŒ ص 67Ù€ 68). از 1355 تا 1365 Ø´ نرخ رشد سالانة جمعیت ایران 9ر3% بود. این میزان بین 1365 تا 1375 Ø´ در نتیجة

برنامه های تنظیم جمعیت و آموزش خانواده ها به 96ر1% کاهش یافت (همان ، ص 11؛ مرکز آمار ایران ، ص 48). از 1381 ش به بعد، متوسط نرخ رشد سالانة جمعیت ایران 4ر1% بوده است ( > «گزارشهای توسعة انسانی : شاخصهای جمهوری اسلامی ایران » < ، 2004).

در 1381 Ø´ ØŒ به طور متوسط 4ر12% جمعیت فعال کشور بیکار بودند در Ø‌الی Ú©Ù‡ این میزان در آغاز برنامة سوم (1379Ø´ ) 3ر14% بود. بین 1375 تا 1381 Ø´ 21% جمعیت ایران زیر خط فقر ملی زندگی Ù…ÛŒ کردند (مرکز آمار ایران ØŒ ص 95Ø› سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور. ادارة Ú©Ù„ روابط عمومی ØŒ ص 58Ø› > «جمهوری اسلامی ایران در یک نظر» < ØŒ 2004).

در Ø‌ال Ø‌اضر (1383 Ø´ )ØŒ ایران از Ù„Ø‌اظ شاخص توسعة انسانی صدویکمین کشور جهان است . در 1381 Ø´ ØŒ 1ر77% جمعیت دارای پانزده سال یا بالاتر، باسواد بودند Ú©Ù‡ نسبت به 1369 Ø´ در Ø‌دود 14% افزایش داشت . از 1358 تا 1381 Ø´ ØŒ شاخص توسعة انسانیِ ایران از 565ر0 به 732ر0 ارتقا یافت . هزینة سرانة بهداشت در 1380 Ø´ ØŒ 422 دلار بود ( > «گزارشهای توسعة انسانی : شاخصهای جمهوری اسلامی ایران » < ØŒ 2004).





در پایان 1382 Ø´ ØŒ لایØ‌Ø© برنامة چهارم توسعه ØŒ با هدف رشدِ اقتصادیِ دانایی Ù…Ø‌ور، تهیه Ùˆ برای تصویب در اختیار مجلس شورای اسلامی گذاشته شده است . این برنامه در چارچوب طرØ‌ سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی Ùˆ سیاستهای Ú©Ù„ÛŒ برنامه چهارم توسعه اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ØŒ مصوب مجمع تشخیص مصلØ‌ت نظام تهیه شده است (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور، 1382 Ø´ ØŒ مقدمه Ø› نیز رجوع کنید بهجمهوری اسلامی ایران * ). مهمترین اهداف برنامه چهارم عبارت اند از: تØ‌قق رشد اقتصادی پیوسته Ùˆ با ثبات Ø› ایجاد اشتغال مولد Ùˆ کاهش نرخ بیکاری Ø› مهار تورم Ùˆ افزایش قدرت خرید گروههای Ú©Ù… درآمد؛ Ø‌رکت در جهت تبدیل درآمد نفت Ùˆ گاز به داراییهای مولد به منظور پایدارسازی فرآیند توسعه Ùˆ تخصیص Ùˆ بهره برداری بهینه از منابع Ø› تلاش برای دستیابی به اقتصاد متنوع Ùˆ متکی بر منابع دانش Ùˆ آگاهی ØŒ سرمایة انسانی Ùˆ فنّاوری جدید ( سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی ØŒ ص ( 4Ù€12 ) ).

منابع : هوشنگ امیراØ‌مدی ØŒ «ارزیابی عملکرد برنامة اول Ùˆ چالش های برنامة دوم »، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 9ØŒ Ø´ 7 Ùˆ 8 (فروردین Ùˆ اردیبهشت 1374)Ø› ایران . قانون برنامة اول توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ØŒ قانون برنامة اول توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ( 1368Ù€1372 )ØŒ مصوب 11/11/1368 مجلس شورای اسلامی ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› ایران . قانون برنامة دوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ØŒ قانون برنامة دوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ( 1374Ù€ 1378 ) ØŒ مصوب 20/9/1373 مجلس شورای اسلامی ØŒ تهران 1375 Ø´ Ø› ایران . قانون برنامة سوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ØŒ قانون برنامة سوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1379Ù€1383)ØŒ مصوب 17/1/1379 مجلس شورای اسلامی ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ØŒ بررسی تØ‌ولات اقتصادی کشور Ø·ÛŒ 1369Ù€1361 ØŒ تهران 1373 Ø´ Ø› بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران . ادارة بررسیهای اقتصادی ØŒ بررسی تØ‌ولات اقتصادی کشور بعد از انقلاب ØŒ تهران ( 1360 Ø´ ) Ø› همو، خلاصة تØ‌ولات اقتصادی کشور: 1381 ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران . ادارة Ø‌سابهای اقتصادی ØŒ Ø‌سابهای ملی ایران به قیمتهای جاری Ùˆ قیمتهای ثابت 1369 Ùˆ 1376 ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› ربع قرن نشیب Ùˆ فراز: بررسی تØ‌ولات اقتصادی کشور Ø·ÛŒ سالهای 1382Ù€ 1358 ØŒ تهران : وزارت امور اقتصادی Ùˆ دارائی ØŒ معاونت امور اقتصادی ØŒ 1383 Ø´ Ø› ابراهیم رزاقی ØŒ

«نقدی بر دیدگاه برنامة دوم توسعه »، اطلاعات سیاسی Ù€ اقتصادی ØŒ سال 8 ØŒ Ø´ 9 Ùˆ 10 (خرداد Ùˆ تیر 1373)Ø› سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ سند برنامه : برنامة سوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ( 1383Ù€1379 )ØŒ ج 1ØŒ پیوست شمارة 2 لایØ‌Ø© برنامه ØŒ تهران 1378 Ø´ الف Ø› همو، مستندات برنامة سوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران : 1379Ù€1383 ØŒ ج 4: گزارش عملکرد چهار سال اول برنامة دوم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ( 1374Ù€ 1378 )ØŒ تهران 1378 Ø´ ب Ø› سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ معاونت امور اقتصادی Ùˆ هماهنگی . دفتر اقتصاد کلان ØŒ سابقة برنامه ریزی در ایران ØŒ تهران 1377 Ø´ Ø› سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور، گزارش عملکرد دولت : 1376 تا 1380 ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› همو، لایØ‌Ø©

برنامة چهارم توسعة اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ( 1388ـ1384 )، تهران 1382 ش ؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور. ادارة کل روابط عمومی ، گزارش ربع قرن عملکرد نظام جمهوری اسلامی ایران ( 1356ـ1381 )، تهران 1383 ش ؛

ساماندهی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران ØŒ تهران : سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ ( 1377 Ø´ ) Ø› سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی Ùˆ سیاست های Ú©Ù„ÛŒ برنامة چهارم توسعة اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ØŒ تهران : سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی کشور، 1382 Ø´ Ø› مرکز آمار ایران . سالنامة آماری کشور: 1381 ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› مسعود نیلی ØŒ «تØ‌لیل عملکرد سیاستهای تعدیل اقتصادی »، در اقتصاد ایران ØŒ تدوین Ùˆ تنظیم مسعود نیلی ØŒ تهران : مؤسسة عالی پژوهش در برنامه ریزی Ùˆ توسعه ØŒ 1376 Ø´ Ø›

Jahangir Amuzegar, "Iran's economy and the US sanctions", The Middle East journal , vol.51, no.2 (Spring 1997 a ); idem, Iran's economy under the Islamic Republic , London 1997 b ; "Human development reports: indicators. Iran, Islamic Rep of, HDI Rank: 101", UNDP Website . [Online(. Available: http://hdr.undp.org/statistics/data/ cty/cty f IRN.html. )14 Aug. 2004(; "Iran, Islamic Rep. at a glance", World Bank , 3 Sept. 2003. )Online(. Available: http://www.world bank. org/data/countrydata/aag/irn-aag. pdf. )14 Aug. 2004].

/ سیدØ‌سین میرجلیلی /

ب ) جهان عرب . اندیشة اقتصادی معاصر عرب ، در شکلها و مکتبهای متفاوت ، ترجمه و اقتباس اندیشه های غربی بوده

Ùˆ هنوز به Ø‌د ابداع Ùˆ رفع مشکلات کشورهای عرب ØŒ به

شیوه ای مستقل ØŒ نرسیده Ùˆ هویتی مستقل پیدا نکرده است . بنابراین ØŒ Ù…ÛŒ توان مکاتب Ùˆ جریانهای اندیشة اقتصادی غرب را به وضوØ‌ در آن مشاهده نمود، مکاتبی از قبیل کینزی ØŒ نئوکلاسیک ØŒ ساختارگرایی (امریکای لاتین ) Ùˆ مارکسیسم

(عبدالفضیل ØŒ 1985ØŒ ص 175). اندیشة توسعة اقتصادی یا اقتصاد توسعه نیز در آغاز ظهور، پس از جنگ جهانی دوم دنباله رو جریانهای غربی بود. نخستین تجربه های آن در 1337 Ø´ /1958 Ùˆ هم زمان با اتØ‌اد مصر Ùˆ سوریه Ùˆ نیز کودتای 1337 Ø´ /1958 در عراق ØŒ صورت پذیرفت . بدین ترتیب ØŒ در دهه های 1330 Ùˆ 1340 Ø´ /1950 Ùˆ 1960ØŒ اغلب کشورهای عربی ØŒ مرØ‌لة توسعة مبتنی بر طرØ‌های نامنظم را پشت سر گذاشتند Ùˆ در جهت اقتصاد برنامه ریزی شده ØŒ به صورت راهبردیِ میان مدت گام برداشتند. این موضوع هم زمان شد با رشد نسبی نوشته های اقتصاددانان عرب در بارة مفاهیم Ùˆ شیوه های برنامه ریزی توسعه . اگر Ú†Ù‡ این نوشته ها، تبلور کاملی از ادبیات اقتصادی معاصر در بارة برنامه ریزی توسعه بود، اما از درون مشکلات Ùˆ واقعیتهای جهان عرب برنخاسته بود Ùˆ بدون در نظر گرفتن پیچیدگیهای ساختاری این کشورها، راهکار مناسبی نیز عرضه نمی کرد (همان ØŒ ص 67ØŒ 70Ù€72). به تعبیر دیگر، اندیشة اقتصادی عرب ØŒ در توسعه Ùˆ برنامه ریزی نیز اندیشه ای پیرو Ùˆ ملهَم از غرب بود Ùˆ جز برخی نمونه ها کمتر توانست به ارائة الگویی بومی دست یابد. بنابراین ØŒ Ù…ÛŒ توان گفت به رغم نیاز ضروری کشورهای عربی ØŒ «مکتب عربی » در مقایسه با مکاتب دیگری همچون مکتب ساختارگرایی Ùˆ مکتب هندی در توسعه ØŒ هنوز به طور جدّی نتوانسته است فهمی بومی از علل عقب ماندگی Ùˆ تØ‌لیل جدیدی در Ø‌وزة برنامه ریزی توسعة اقتصادی ارائه کند (همان ØŒ ص 177Ù€ 178).

به گفتة عبدالعال صَکْبان ØŒ اقتصاددان عرب ØŒ اندیشة توسعة اقتصادی عرب تا امروز از سه مرØ‌له گذشته است : 1) دورة طرفداران تجارت آزاد Ú©Ù‡ معتقد بودند توسعه Ùˆ تکامل از طریق آزادی تجارت Ø‌اصل Ù…ÛŒ شود، 2) دورة صنعت گرایان Ú©Ù‡ راه توسعه را صنعتی شدن Ù…ÛŒ دانستند، 3) دورة سرمایه Ù…Ø‌وران ØŒ Ú©Ù‡ به سرمایه گذاری در طرØ‌های مشترک گرایش دارند Ùˆ اکنون نیز نقش اصلی برعهدة آنهاست ( رجوع کنید به دلیله ØŒ ص 29). اما جهان عرب در زمینة توسعه Ùˆ بویژه توسعة اقتصادی از دیدگاهی دیگر دارای گروهبندی دوگانه ای است . این دو گروه شامل طرفداران توسعة کشورْمØ‌ور (قطری ) Ùˆ طرفداران توسعة قومی است . طرفداران توسعة کشورمØ‌ور ــ Ú©Ù‡ در دهة 1340 Ø´ /1960 توانمند بودند ــ بر آن اند Ú©Ù‡ توسعة اقتصادی بر اساس ÙˆØ‌دت اقتصادی جهان عرب امکان پذیر نبوده Ùˆ روندی درونی داشته است (همان ØŒ ص 28Ù€29Ø› عبدالمنعم سیدعلی ØŒ ص 43). در برابر، به باور طرفداران توسعة قومی ØŒ Ú©Ù‡ اکنون نیز در اکثریت اند، تجربه های مبتنی بر ÙˆØ‌دت ØŒ موفقتر از تجربه های واگرایانه عمل کرده Ùˆ ÙˆØ‌دت عرب ØŒ تأثیر بسیاری بر تلاشهای توسعه Ùˆ به طور عام بر خیزش Ùˆ پیشرفت اجتماعی داشته Ùˆ هرگونه برنامه ای در مورد تجربة کشورمØ‌ور شکست خورده Ùˆ نامعقول است (دلیله ØŒ ص 30Ù€37Ø› نیز رجوع کنید بهعبدالعزیز، ص 89 Ù€99).

در سوی دیگر، اسلام گرایان قرار دارند Ú©Ù‡ توسعة غربی را به دلایل مختلف رد Ù…ÛŒ کنند Ùˆ خواهان توسعه ای مبتنی بر معیارهای اسلامی اند. به باور آنان شیوة غربی توسعه نه جامعیت دارد Ùˆ نه مطابق با معیارهای اسلامی است ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ باید با توجه به اصول جهانشمول اسلام ØŒ چارچوبی برای توسعه ØŒ از جمله توسعة اقتصادی ØŒ برگزید. آنها توسعه Ùˆ نظریه های موجود در این مقوله را برآیندی از شرایط غرب دانسته Ùˆ با طرØ‌ مفاهیم اسلامی ØŒ نظیر استخلاف Ùˆ برشمردن شرایط آن ØŒ برای توسعه راهکارهایی ارائه کرده اند ( رجوع کنید به عارف ØŒ ص 415Ù€423Ø› نین هاوس ØŒ ص 56 Ù€59). از دیدگاه آنان توسعه به مفهوم غربی آن ØŒ سرگردانی Ùˆ غفلت از سایر نیازهای انسان است Ùˆ به نوعی ØŒ خطی نگری را پیش فرض خود قرار داده است ØŒ ولی این پیش فرضها کاستیهایی دارد Ú©Ù‡ باید در پرتو دیدگاه اسلامی Ùˆ با توجه به نگرش قرآن به Ø‌رکت جوامع ØŒ تکمیل شود ( رجوع کنید بهعارف ØŒ ص 189Ù€226). برخی دیگر، هدف از توسعة اقتصادی را در اسلام ØŒ بالا بردن رفاه انسان تا Ø‌د ممکن Ùˆ تØ‌قق آزادی Ùˆ توزیع عادلانه Ù…ÛŒ دانند. اسلام گرایان ØŒ با رد زیاده روی در رفاه طلبی Ùˆ گرایش به تجملات ØŒ خواهان تأکید بر نیازها Ùˆ مقتضیات اساسی انسان Ùˆ شکوفایی منابع انسانی Ùˆ طبیعی جوامع اسلامی برای تØ‌قق استقلال Ùˆ گسترش اسلام گرایی هستند Ú©Ù‡ خداوند بر دوش مسلمانان به عنوان بهترین امت نهاده است ( رجوع کنید به عارف ØŒ ص 291Ø› نیز رجوع کنید به چابرا، ص 45Ù€ 55ØŒ Ùˆ جاهای دیگر؛ امتیازالدین اØ‌مد، ص 68Ù€71).

تا پیش از جنگ جهانی دوم ØŒ کشورهای استعماری غرب برغالب کشورهای عربی Ø‌اکم بودند Ùˆ جهان عرب ØŒ از نظر وضع اقتصادی Ùˆ اجتماعی روند واپس گرایانه ای داشت ØŒ زیرا سمتگیری Ùˆ روش استعمارگران در این کشورها، عقب Ù†Ú¯Ù‡ داشتن آنها از روند رشد Ùˆ توسعه بود (فایندلی ØŒ ص 45Ø› Ø‌مصی ØŒ ص 19). برنامه های توسعه در این کشورها از اوایل دهة 1340 Ø´ /1960 یا اندکی پیش از آن شروع شد Ú©Ù‡ هنوز ادامه دارد. تا 1359 Ø´ /1980 هجده کشور از مجموع 22 کشور عربی عضو اتØ‌ادیه عرب ØŒ از برنامه های توسعه استفاده Ù…ÛŒ کردند، البته بیشتر برنامه های توسعه در کشورهای عربی ØŒ برنامه هایی کوتاه مدت بوده است Ú©Ù‡ خود، یکی از موانع مهم در توسعة کشورهای عربی به شمار Ù…ÛŒ آید (Ø‌مصی ØŒ ص 123).

مهمترین مکتب فکری در زمینة توسعه در طی دهه های





1330 Ùˆ 1340 Ø´ /1950 Ùˆ 1960ØŒ «مکتب برهان الدجانی » بود. دجانی معتقد به ÙˆØ‌دت بازار ملی عرب ØŒ در چارچوب تجارت آزاد Ùˆ لیبرالیسم اقتصادی ØŒ بود (عبدالفضیل ØŒ 1985ØŒ ص 117)ØŒ اما بسیاری از کشورهای عرب ØŒ بویژه مصر Ùˆ سوریه Ùˆ عراق در دهة 1330 Ùˆ 1340 Ø´ ØŒ لیبی در اواخر دهة 1340 Ø´ Ùˆ الجزایر در دهة 1340 تا اواخر 1360 Ø´ ØŒ راه توسعة سوسیالیستی را در پیش گرفتند. مصر در دهة 1330 Ø´ ØŒ تØ‌ت تأثیر افکار جمال عبدالناصر، به ملی کردن صنایع Ùˆ اصلاØ‌ات ارضی Ùˆ تقسیم زمینهای کشاورزی در میان کشاورزان پرداخت (همو، 1980ØŒ ص 11Ù€13ØŒ 65Ù€ 85Ø› صفی اللّه ØŒ ص 174Ù€181Ø› نیز رجوع کنید بهاُوئن Ùˆ پاموک ØŒ ص 100ØŒ 127Ù€134).

به رغم تلاشهای ÙˆØ‌دت گرایانة جمال عبدالناصر، برخی از کشورهای عربی برای تØ‌قق توسعة اقتصادی کشورمØ‌ور تلاش کردند، Ú©Ù‡ در دهة 1340 Ø´ /1960 به اوج خود رسید Ùˆ در دهة بعد نیز تداوم یافت Ùˆ Ø‌تی مصر نیز از آن الگو تبعیت کرد. این روند به دلایلی شکست خورد Ú©Ù‡ از آن جمله است : Ù…Ø‌دودیت بازار Ùˆ منابع طبیعی ØŒ پیروی از راهبردهای نادرست ØŒ بی توجهی به توسعة کشاورزی Ùˆ اقتصاد مصرف گرا (عبدالفضیل ØŒ 1985ØŒ ص 114ØŒ 118). این ناکامی ØŒ انگیزه برای توسعة مستقل Ùˆ معطوف به ÙˆØ‌دت عرب را، Ú©Ù‡ پیش از این آغاز شده بود، تقویت کرد. پیش از این نیز شماری از صاØ‌ب نظران (از جمله میشل عَفلق * ØŒ ساطع Ø‌ُصْری * Ùˆ علی ناصرالدین ) طرØ‌ ÙˆØ‌دت قومیت عرب را تدوین کرده بودند. این آرا بیشتر سیاسی Ùˆ فرهنگی بودند، ولی جنبه های اقتصادی نیز در آنها کاملاً آشکار بود ( رجوع کنید بهتØ‌لیل مضمون الفکر القومی العربی ØŒ ص 119Ù€133).

دولتهای عرب ــ Ú©Ù‡ پس از جنگ جهانی دوم ØŒ به توسعة اقتصادی توجه کردند ــ تجزیه را مانعی بزرگ در راه رسیدن به توسعة اقتصادی جهان عرب Ù…ÛŒ دانستند. پس از تشکیل اتØ‌ادیة عرب در 1324 Ø´ /1945ØŒ جنبه های اقتصادی توسعه در آن مطرØ‌ شد (Ø‌مصی ØŒ ص 26). بدین ترتیب ØŒ فعالیتهای جدّی جهان عرب در زمینة توسعة اقتصادی ØŒ Ø‌تی پیش از تلاشهای همگرایانة اقتصادی کشورهای اروپایی بر اساس موافقتنامة رم ØŒ آغاز شده بود. در 1332 Ø´ /1953ØŒ توافقنامة تسهیل تبادل تجاری میان کشورهای عرب امضا شد. در دهة 1330 Ø´ / 1950 نیز توافقنامة ÙˆØ‌دت اقتصادی عرب امضا گردید. در 1343 Ø´ /1964 شورای ÙˆØ‌دت اقتصادی عرب تشکیل شد Ùˆ سیزده کشور عرب به عضویت آن در آمدند. همچنین در 1359 Ø´ /1980 نشست سران عرب در عمان ØŒ منشور فعالیت اقتصادی مشترک عربی را منتشر ساخت Ùˆ در 1360 Ø´ / 1981 شورای همکاری خلیج فارس تشکیل شد. در 1368 Ø´ / 1989 اتØ‌ادیة مغرب عربی Ø´Ú©Ù„ گرفت . در 1375 Ø´ / 1996 نیز کنفرانس سران عرب در قاهره ØŒ برنامه ای برای ایجاد منطقة آزاد بزرگ عرب تهیه کرد (نین هاوس ØŒ ص 38Ù€ 45ØŒ 93Ù€ 98Ø› نیز رجوع کنید بهکنعان ØŒ ص 9Ù€10).

به طور Ú©Ù„ÛŒ Ù…ÛŒ توان تلاشهای کشورهای عربی را برای همگرایی اقتصادی Ùˆ همکاری در امر توسعه ØŒ به دو مرØ‌له تقسیم کرد: مرØ‌لة اول با همکاری اقتصادی عرب از 1329 Ø´ /1950 Ùˆ امضای قرارداد دفاع مشترک Ùˆ همکاری اقتصادی آغاز گردید Ùˆ موجب امضای موافقتنامه های بسیاری شد، با این وصف ØŒ دستاوردهای اندکی داشت . مرØ‌لة دوم (تلاش برای «وØ‌دت اقتصادی عرب ») از اواسط دهة 1330 Ø´ /1950 Ùˆ با قطعنامة 1335 Ø´ /1956 کمیتة سیاسی اتØ‌ادیة عرب آغاز شد Ùˆ در آن با تأکید بر ÙˆØ‌دت اقتصادی عرب ØŒ گسست اقتصادی کشورهای عربی از یکدیگر یکی از موانع اصلی توسعة اقتصادی کشورهای عربی دانسته شد. در این مرØ‌له ØŒ چند نهاد از جمله شورای ÙˆØ‌دت اقتصادی عرب (تأسیس : 1343 Ø´ / 1964) Ùˆ بازار مشترک عربی (تأسیس : 1344 Ø´ / 1965) تشکیل شد ولی چندان مقبول نیفتاد؛ مثلاً تا 1356 Ø´ / 1977 فقط هفت کشور به بازار مشترک عربی Ùˆ سیزده کشور به موافقتنامة ÙˆØ‌دت اقتصادی عرب پیوستند (Ø‌مصی ØŒ ص 26Ù€35).

در ارزیابی تلاشهایی Ú©Ù‡ برای ÙˆØ‌دت اقتصادی جهان عرب صورت گرفته ØŒ بسیاری از اقتصاددانان Ùˆ اندیشمندان ÙˆØ‌دت عرب معتقدند Ú©Ù‡ این تلاشها کاملاً به شکست انجامیده است . آنان در ریشه یابی این ناکامی دو گروه شده اند: گروه اول علت این ناکامی را درک نکردن پیچیدگی اقتصادی عرب Ùˆ گرایش غیرواقع بینانة اندیشمندان ÙˆØ‌دت گرا دانسته اند. گروه دوم دلیل شکست تلاشهای ÙˆØ‌دت گرایانة عرب را در زمینة توسعة اقتصادی ØŒ مقاومت گروهها Ùˆ طبقات ذینفع Ùˆ توطئة امپریالیسم Ù…ÛŒ دانند. دلیل گروه اول واقعیتر به نظر Ù…ÛŒ رسد. گروه دوم ØŒ تلاشهای دهة 1330 Ùˆ 1340 Ø´ /1950 Ùˆ 1960 را صرفاً دنباله روی تجربه های دیگران (Ùˆ بویژه تجربة بازار مشترک اروپا) Ù…ÛŒ دانند، Ùˆ به پیچیدگیهای خاص جهان عرب توجهی ندارند (عبدالفضیل ØŒ 1985ØŒ ص 118Ù€119).

گفتنی است Ú©Ù‡ ناکامی مورد بØ‌Ø« ØŒ به معنای فقدان همگرایی اقتصادی Ùˆ سرمایه گذاریهای مشترک نیست ØŒ زیرا در این زمینه اقداماتی صورت گرفته است ØŒ از جمله تأسیس



صندوق توسعة اقتصادی Ùˆ اجتماعی عربی Ùˆ شروع فعالیت آن در 1353 Ø´ /1974ØŒ Ú©Ù‡ هدف از ایجاد آن Ø‌مایت از روند توسعة اقتصادی Ùˆ اجتماعی کشورهای عربی Ùˆ انجام دادن طرØ‌های مشترک به منظور همگرایی اقتصادی بیشتر بوده است ( رجوع کنید به مسعود، ص 111 Ùˆ پانویس 4). با وجود این ØŒ روند توسعة اقتصادی در عصر طلاییِ برنامه ریزیهای توسعه (یعنی تا پایان دهة 1350 Ø´ / 1974) موفقیت چندانی در Ù¾ÛŒ نداشت Ùˆ در 1356 Ø´ / 1977 جمعیت کشورهای عربی ØŒ Ø‌دود 150 میلیون تن ØŒ یعنی در Ø‌دود 23% مجموع ساکنان کشورهای صنعتی ØŒ بود، در Ø‌الی Ú©Ù‡ تولید ناخالص ملی این کشورها، با اØ‌تساب نفت ØŒ برابر با 4% تولید ناخالص ملی کشورهای صنعتی Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شد. به عبارت دیگر، میزان تولید ناخالص ملی مجموع کشورهای عرب ØŒ با تولید ناخالص ملی ایتالیا Ú©Ù‡ یکی از کشورهای صنعتی است ØŒ برابر بود (Ø‌مصی ØŒ ص 49).

از دیگر سو، توسعة اقتصادی در کشورهای عربی دولت گرا بوده و بخش خصوصی در فرآیند توسعه سهمی نداشته است . گسترش مداخلة دولت در فعالیتهای اقتصادی ، از همان آغاز روند توسعه در کشورهای سوسیالیستی ، از جمله مصر، به چشم می خورد و مصر در برنامه های توسعة خویش ، توسعة بخش دولتی و دولتی سازی صنایع را در نظر داشت (عبدالفضیل ، 1980، ص 65ـ80، 109ـ 125). این مداخله ، علاوه بر کشورهای سوسیالیستی عرب ، در گروه دیگری

از کشورهای عرب ، یعنی کشورهای نفت خیز، نیز وجود

داشته است (عبداللّه ، ص 123). ناتوانی بخش خصوصی

در اقتصاد این کشورها ناشی از پیروی این بخش از دولت و

تکیه بر آن است که خود ناشی از ساختار قدرت سیاسی

و سیاستهای اقتصادی دولت در این کشورهاست . بخشی از قدرت دولت نیز ناشی از مالکیت درآمدهای نفتی است (کواری ، 1401، ص 45ـ46).

به رغم تأکید قومیت گرایان Ùˆ چالش آنان با طرفداران توسعة کشورْمØ‌ور بر سر ÙˆØ‌دت Ùˆ همگونی کشورهای عرب ــ Ú©Ù‡ یکی از صفات همیشه موجود در نظام منطقه ای Ùˆ روابط سیاسی سرزمینهای عرب بوده است (عبدالمنعم السیدعلی ØŒ ص 43) ــ تأثیر نفت بر وضع اقتصادی این کشورها سبب ناهمگونی آنها شده Ú©Ù‡ خود مانع جدیدی در برابر ÙˆØ‌دت عربی ایجاد کرده است . بالاترین درآمد سرانة کشورهای نفت خیز

عرب (150 ØŒ 29 دلار در قطر) تا بیش از بیست برابر درآمد سرانة پایینترین کشورهای عرب است (الجزایر، 1550 دلار؛ عبد، ص 264). این موضوع تقسیم بندی کشورهای عرب را به کشورهای نفت خیز Ùˆ کشورهای بدون نفت ضروری Ù…ÛŒ نماید. تاریخ اقتصادی Ùˆ سیاسی کشورهای عرب تولیدکنندة نفت Ùˆ همچنین روند توسعة آن کشورها، پیوند جدّی با نفت دارد. این پیوند، هم زمان با کشف نفت در 1306 Ø´ /1927 در عراق آغاز شد Ùˆ بسرعت کشورهایی مانند کویت Ùˆ عربستان Ùˆ قطر Ùˆ امارات Ùˆ لیبی Ùˆ الجزایر را دربرگرفت . میانگین صادرات نفت در این کشورها از 000 ØŒ 176 بشکه در روز Ø·ÛŒ سالهای 1324 تا 1328 Ø´ / 1945 تا 1949ØŒ به 5ر9 میلیون بشکه در سالهای 1344 تا 1348 Ø´ / 1965Ù€1969 Ùˆ 19 میلیون بشکه در 1355 Ø´ /1976 رسید (عبدالفضیل ØŒ 1399ØŒ ص 77). صادرات نفت در کشورهای تولیدکنندة شبه جزیرة عربستان از 7ر2 میلیارد دلار در 1349Ø´ /1970 به 150 میلیارد دلار در 1359Ø´ / 1980 رسید. این میزان در 1379 Ø´ /2000 به Ø‌دود 167 میلیارد دلار افزایش یافت (کواری ØŒ 1401ØŒ ص 29Ø› کسروان ØŒ ص 198). این افزایش غیرقابل تصور، سبب ایجاد نوعی اقتصاد رانتی Ùˆ نهفته ماندن کسری سوددهی بخشهای اقتصادی در برابر هزینه های آن ØŒ Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ ضعفهای اقتصادی ØŒ شد. تا 1356 Ø´ / 1977 بخشهای مختلف غیرنفتی اقتصاد کشورهای عرب (از جمله کشاورزی ØŒ صیادی ØŒ صنعت Ùˆ معدن ØŒ Ùˆ صنایع تبدیلی از جمله صنایع پتروشیمی ) 6% تولید ناخالص ملی کشورهای عرب را تشکیل Ù…ÛŒ داد Ùˆ 70% از تولید ناخالص ملی این کشورها، به بخش نفت تعلق داشت (کواری ØŒ 1401ØŒ ص 28Ù€29).

صادرات دولتهای نفت خیز از نفت Ùˆ سایر موارد در 1354 Ø´ / 1975ØŒ Ø‌دود 125 میلیارد دلار Ùˆ واردات کالا Ùˆ خدمات Ø‌دود 60 میلیارددلار بود Ú©Ù‡ در Ø‌دود 65 میلیارد دلار، تراز بازرگانی مثبت به سود این کشورها را نشان Ù…ÛŒ داد، اما در 1359 Ø´ /1980 صادرات این دولتها 185 میلیارد دلار Ùˆ واردات آنها Ø‌دود 225 میلیارد دلار بود Ú©Ù‡ Ø‌اکی از کسری ترازی معادل 40 میلیارد دلار در این سال بود (هیکل ØŒ ص 50). بدین ترتیب ØŒ این کشورها برای جبران این کسری مجبور به گرفتن وامهای خارجی شدند. مجموع این وامها برای دولتهای شش گانة عضو شورای همکاری خلیج فارس ØŒ در 1376Ø´ /1997 Ø‌دود صد میلیارد دلار بوده است (کواری ØŒ 2001ØŒ ص 149). در 1380 Ø´ / 1999ØŒ سرانة صادرات در کشورهای نفت خیز، با اØ‌تساب نفت در Ø‌دود 720 دلار Ùˆ بدون اØ‌تساب نفت 220 دلار است . این رقم Ø‌تی در مقایسه با میانگین سهم فرد از صادرات در کشورهای در Ø‌ال توسعه (300 دلار) کمتر Ù…ÛŒ نمایاند (عبد، همانجا). متوسط درآمد سرانة فرد در این کشورها، در 1361 Ø´ / 1982 Ø‌دود 500 ØŒ 10 دلار بوده ØŒ ولی این رقم در



1371Ø´ / 1992 به 8100 دلار تنزل یافته است Ùˆ در 1377Ø´ / 1998 به Ø‌دود 000 ØŒ 6 دلار رسیده است Ú©Ù‡ کاهش بیش از چهل درصدی در Ø·ÛŒ پانزده سال را نشان Ù…ÛŒ دهد (کواری ØŒ 2001ØŒ ص 150). از سوی دیگر، در اغلب این کشورها، کاهش صادرات Ùˆ افزایش واردات وجود دارد. مثلاً، در دهه های 1340 Ùˆ 1350 Ø´ / 1960 Ùˆ 1970ØŒ صادرات عربستان 5ر9% Ùˆ در دو دهة بعد Ø‌دود 8% بود ولی واردات این کشور در دو دهة اول (1340 Ùˆ 1350 Ø´ ) Ø‌دود 1ر11% بود Ú©Ù‡ در دو دهة بعد، به بیش از 5ر38% رسید (یموت ØŒ ص 47). سهم منطقه از تولید ناخالص ملی در جهان در 1359 Ø´ /1980 Ø‌دود 3ر3% بود Ú©Ù‡ این رقم در 1378 Ø´ /1999 به 5ر1% تنزل یافت . Ø‌جم صادرات آنها از Ú©Ù„ صادرات جهانی نیز از 10% در 1359 Ø´ / 1980 به 8ر2% در 1378 Ø´ /1999 رسید (عبد، همانجا).

این نکته را نباید از نظر دور داشت Ú©Ù‡ نفت ØŒ اگرچه سبب متکی شدن همه جانبة این کشورها به نفت Ùˆ تک Ù…Ø‌صولی شدن آنها شد، فوایدی نیز برای پیشبرد روند توسعه Ùˆ انجام دادن برخی سرمایه گذاریها در کشورهای عرب داشته است Ú©Ù‡ عبارت اند از: افزایش انتقال سرمایه های مالی از کشورهای نفت خیز به کشورهای غیرنفت خیز، از طریق کمکهای رسمی یا فردی Ø› افزایش مهاجرت کارگران از کشورهای غیرنفتی به کشورهای نفت خیز Ùˆ افزایش Ø‌جم تجارت کالا بین این کشورها؛ افزایش سرمایه گذاری در طرØ‌های مشترک (عام Ùˆ خاص )ØŒ به صورت دو جانبه Ùˆ چندجانبه ØŒ Ú©Ù‡ این مبلغ در 1353Ù€ 1363 Ø´ / 1974Ù€1984ØŒ Ø‌دود 35 میلیارد دلار برآورد شده است (عتیقه ØŒ ص 129Ù€132). همچنین در این سالها، در Ø‌دود 785 طرØ‌ مشترک با مبلغی Ø‌دود 32 میلیارد دلار در بخشهای مختلف اقتصادی سرمایه گذاری شده است . صندوق عربی توسعة اقتصادی Ùˆ اجتماعی از 1353 تا 1377 Ø´ / 1974 تا 1998ØŒ 373 وام به ارزش 028 ØŒ 3 میلیون دینار کویتی پرداخت کرده Ùˆ بدین ترتیب 26% از هزینه های این طرØ‌ها را تأمین نموده است . بعلاوه ØŒ این صندوق کمکهای بلاعوضی به مبلغ 65 میلیون دینار کویت ØŒ به کشورهای عرب کرده است (مسعود، ص 118Ù€119Ø› نیز رجوع کنید بهچودری ØŒ ص 295Ù€315Ø› قابل ØŒ ص 187Ù€ 193).

در جریان توسعة اقتصادی جهان عرب ØŒ توسعة بخش کشاورزی نیز بعد از صنعت نفت جایگاه خاصی دارد. این امر، بویژه در کشورهای غیرنفتی Ø‌ائز اهمیت است . تا قبل از دهة 1340 Ø´ / 1960ØŒ Ù…Ø‌صولات کشاورزی علاوه بر تأمین مایØ‌تاج داخلی ØŒ از نظر صادرات نیز سهم عمده ای را به خود اختصاص Ù…ÛŒ داد، اما با رشد جمعیت ØŒ بویژه از 1330 Ø´ / 1950ØŒ در کشورهایی مانند مصر، اردن ØŒ لبنان ØŒ لیبی ØŒ عربستان سعودی Ùˆ یمن Ùˆ افزایش سطØ‌ تقاضای داخلی بویژه در اواخر دهة 1350 Ø´ / 1970ØŒ صادرات روندی معکوس داشته است Ùˆ این کشورها (جز عراق ) برای تأمین مایØ‌تاج داخلی خود، Ù…Ø‌صولات غذایی وارد کرده اند. به طور Ú©Ù„ÛŒ ØŒ برخی از موانع اصلی توسعة اقتصادی در بخش کشاورزی در بین این کشورها عبارت بوده است از: ناکافی بودن نزولات جوّی ØŒ گرمای شدید Ùˆ بØ‌ران آب (بویژه در منطقة خاورمیانة عربی )ØŒ تبعیت از الگوهای سنّتی در بهره برداری از زمین ØŒ اهتمام نداشتن دولت در امر سرمایه گذاری در بخش کشاورزی ØŒ ناکار آمد بودن اصلاØ‌ات ارضی Ùˆ در Ù¾ÛŒ آن مهاجرت گستردة روستاییان به شهرها ( رجوع کنید بهفایندلی ØŒ ص 93Ù€94Ø› بومونت Ùˆ دیگران ØŒ ص 285Ù€ 290Ø› نیز رجوع کنید بهعیسوی ØŒ ص 147Ù€184).

تأثیر عوامل سیاسی در توسعة اقتصادی ØŒ از جمله اختلافات Ùˆ جنگهای قومی Ù€ قبیله ای Ùˆ منازعات منطقه ای بویژه تشکیل Ø‌کومت اسرائیل Ú©Ù‡ به منازعة دائمی جهان اسلام ØŒ Ùˆ بیش از همه کشورهای عربی با این Ø‌کومت انجامیده است ØŒ نیز از موانع توسعه یافتگی جهان عرب به شمار Ù…ÛŒ آید. این درگیریها مستلزم آن بوده است Ú©Ù‡ دولتها نیروهای دفاعی عظیمی را به کار گیرند. خلا امنیت نیز Ú©Ù‡ روند سرمایه گذاری خارجی را کاهش داده ØŒ خسارات زیادی به منابع انسانی Ùˆ طبیعی وارد کرده است . در دهة 1350 Ø´ /1970 بویژه کشورهای عرب خلیج فارس ØŒ بخش عظیمی از تولید ناخالص ملی خود را برای تقویت بنیة نظامی Ùˆ جبران خلا امنیت در منطقه هزینه کرده اند ( رجوع کنید بهبومونت Ùˆ دیگران ØŒ ص 298Ø› فایندلی ØŒ ص 65Ù€70).

منابع : پیتر بومونت ØŒ جرالد بلیک ØŒ Ùˆ مالکوم واگ استاف ØŒ خاورمیانه ØŒ ترجمة Ù…Ø‌سن مدیر شانه Ú†ÛŒ ØŒ Ù…Ø‌مود رمضان زاده ØŒ Ùˆ علی آخشینی ØŒ مشهد 1369 Ø´ Ø› تØ‌لیل مضمون الفکر القومی العربی : دراسة استطلاعیة ØŒ للسیدیسین والاخرون ØŒ بیروت : مرکز دراسات الوØ‌دة العربیة ØŒ 1982Ø› Ù…Ø‌مد عمر چاپرا، Ù†Ø‌Ùˆ نظام نقدی عادل : دارسة للنقود Ùˆ المصارف Ùˆ السیاسة النقدیة فی ضوء الاسلام ØŒ ترجمة سیدمØ‌مد سکر، هرندن ØŒ ویرجینیا، 1413/1993Ø› Ù…Ø‌مود Ø‌مصی ØŒ خطط التنمیة العربیة Ùˆ اتجاهاتها التکاملیة Ùˆ التنافریة ØŒ بیروت 1986Ø› عارف دلیله ØŒ «بعض انعکاسات البعد الاقتصادی للوØ‌دة العربیة فی الفکر الاقتصادی العربی المعاصر»، در دراسات فی التنمیة العربیة : الواقع Ùˆ الا´فاق ØŒ بیروت : مرکز دراسات الوØ‌دة العربیة ØŒ 1998Ø› نصر Ù…Ø‌مد عارف ØŒ نظریات التنمیة السیاسیة المعاصرة ØŒ هرندن ØŒ ویرجینیا 1412/1992Ø› جورج عبد، «اصلاخ النظام المللی الدولی Ùˆ المنطقة العربیة »، در هموم اقتصادیة عربیة : التنمیة ØŒ التکامل ØŒ النفط ØŒ للعولمة ØŒ تØ‌ریر طاهر Ø‌مدی کنعان ØŒ بیروت : مرکز در اسات الوØ‌دة العربیه ØŒ 2001Ø› Ù…Ø‌مود عبدالفضیل ØŒ الاقتصاد المصری : بین التخطیط المرکزی Ùˆ الانفتاØ‌

الاقتصادی ØŒ بیروت 1980Ø› همو، الفکر الاقتصادی العربی Ùˆ قضایا التØ‌رر Ùˆ التنمیة Ùˆ الوØ‌دة ØŒ بیروت 1985Ø› همو، النفط Ùˆ المشکلات المعاصرة للتنمیة العربیه ØŒ کویت 1399/1979Ø› ابراهیم سعدالدین عبدالله ØŒ «دورالدولة فی النشاط الاقتصادی فی الوطن العربی : قضایا عامة Ùˆ نظرة مستقبلیة »، در دراسات فی التنمیة العربیة ØŒ همان Ø› عبدالمنعم سیدعلی ØŒ «الدور الاقتصادی لجامعة الدول العربیة : متابعة Ùˆ تقویم »، المستقبل العربی ØŒ سال 24ØŒ Ø´ 1 (ژانویه 2002)Ø› علی اØ‌مد عتیقه ØŒ «دورالنفط فی دعم التعاون العربی »، در هموم اقتصادیة عربیة ØŒ همان Ø› چارلز عیسوی ØŒ تاریخ اقتصادی خاورمیانه Ùˆ آفریقای شمالی : 1980Ù€1800 ØŒ ترجمة عبداللّه کوثری ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مد صفوت قابل ØŒ «آثار عوائدالنفط علی التنمیة الاقتصادیة العربیة »، مجلة دراسات الخلیج Ùˆ الجزیرة العربیة ØŒ Ø´ 55 (ذیقعده 1408)Ø› ربیع کسروان ØŒ «الملف الاØ‌صائی ØŒ 97: اØ‌صاءات الطاقة فی الوطن العربی »، المستقبل العربی ØŒ سال 24ØŒ Ø´ 3 (مارس 2002)Ø› طاهر Ø‌مدی کنعان ØŒ «التعلون الاقتصادی العربی : رویة عملیة »، المستقبل العربی ØŒ سال 24ØŒ Ø´ 6 (ژوئن 2001)Ø› علی خلیفه کواری ØŒ دورالمشروعات العامة فی التنمیة الاقتصادیة ØŒ کویت 1401/1981Ø› همو، «مجتمعات علی مفترق طرق : تأثیر التغیرات المصاØ‌بة للنفط فی مجتمعات شرق الجزیرة العربیة »، در هموم اقتصادیه عربیة ØŒ همان ØŒ 2001Ø› سمیØ‌ مسعود، «العمل الاقتصادی العربی المشترک بین الطموØ‌ Ùˆ الواقع »، در همان منبع Ø› عبدالعزیز هیکل ØŒ النفط Ùˆ نظور البلاد العربیة ØŒ بیروت 1976Ø› عبدالهادی یموت ØŒ التعاون الاقتصادی العربی Ùˆ اهمیة التکامل فی سبیل التنمیة ØŒ بیروت 1983Ø›

Abdul Aziz, "Islamic Corporate finance: a tool for the developnent of Muslim Countries", in Role of Private and Public Sectors in economic development in an Islamic Perspective , ed. Ehsan Ahmed, Herndon, Va. International Institute of Islamic Thought, 1996; Masudul Alam Choudhury, Islam economic Co-operation, London 1989; Allan M. Findlay, The Arab World , London 1994; Imtlaz Vddin Ahmad, "The vole of Public and Private Sectors in economic develpment in an Islamic Perspective", in Role of Private and Public Sectors ; Volker Nienhaus, Economic Cooperation and integration amomg Islamic Countries: international framework and economic Problems , Djadde 1407/1987; Roger Owen and Sevket Pamuk, A history of Middle East economies in the twentieth Century , London 1998; Sheikh M. Safiullah, "New managers in the Egyptian Public Sector during the Nasser era", in Role of Private and Public Sectors , ibid.

/ عبدالقادر سواری /

ج ) ترکیه . نخستین راهبر توسعة اقتصادی ترکیه در دهه های 1300 Ùˆ 1310Ø´ /1920 Ùˆ 1930 از اندیشه های مصطفی کمال آتاتورک * (کمالیسم ) گرفته شد Ùˆ پیروان ÙˆÛŒ ØŒ بویژه عصمت اینونو، اجرای آن را Ù¾ÛŒ گرفتند. این راهبرد همچنین متأثر از نظریات ضیاء گوکالپ * بود. ÙˆÛŒ اقتصاد قوی را شرط لازم برای بقا Ùˆ دوام ترکیه Ù…ÛŒ دانست Ùˆ نظریة تجارت آزاد ریکاردو را رد Ù…ÛŒ کرد؛ در مقابل از نظریه های فردریش لیست برای توسعة اقتصادی Ø‌مایت Ù…ÛŒ نمود (Ù…Ø‌مت ØŒ ص 51). این راهبرد، دولتْمØ‌ور Ùˆ سوسیالیستی بود Ú©Ù‡ در آن دولت بیشترین Ø‌جم سرمایة توسعة کشور را تأمین Ù…ÛŒ کرد (همان ØŒ هیل ØŒ ص 55Ø› نیز رجوع کنید به اون وپاموک ØŒ ص 18Ù€20). همچنین ØŒ در این راهبرد تأسیس بانکها Ùˆ مؤسسه های اعتباری برای تأمین مالی توسعه در اولویت قرار داشت Ùˆ اولویتی برابر برای توسعة بخشهای کشاورزی Ùˆ صنعت در نظر گرفته شد (بومونت Ùˆ دیگران ØŒ ص 563Ø› > کتاب سال جهان اروپا 1999 < ØŒ ج 2ØŒ ص 3538Ù€ 3539).

در 1312 Ø´ /1933 ــ متعاقب رکود جهانی اقتصاد Ú©Ù‡ از 1308Ø´ / 1929 آغاز شده بود Ùˆ نیز کاهش Ù…Ø‌صولات کشاورزی داخلی ــ اقتصاد ترکیه بØ‌رانی گردید Ùˆ در نتیجه ØŒ بر مشارکت ØŒ مالکیت Ùˆ برنامه ریزی مستقیم دولت در اقتصاد، تأکید بیشتری شد. بر اساس این برنامه ØŒ شرکتهای دولتی ترکیه به مثابه ساز Ùˆ کار اساسی صنعتی شدن گسترش یافتند ( رجوع کنید به اون Ùˆ پاموک ØŒ ص 14Ù€20). در این برنامه ØŒ Ø‌ذف شرکتهای خصوصی در مدنظر نبود بلکه هدف ØŒ ایجاد Ùˆ گسترش طرØ‌های ضروری مرتبط با رفاه Ùˆ قدرت ملی Ùˆ سرمایه بر بود (هیل ØŒ ص 58).

سرمایه گذاری دولت در دو برنامة پنج ساله صورت گرفت . هدف اولین برنامة پنج سالة توسعة اقتصادی ترکیه Ú©Ù‡ از 1313 Ø´ / 1934 شروع شد، استفاده از مواد خام داخلی Ùˆ ایجاد صنایع مصرفی تا رسیدن به خودکفایی اقتصادی بود. در این دوره Ù…Ø‌صولات کشاورزی Ùˆ صنعتی رشد نسبتاً بهتری داشتند اما دولت گرایی ØŒ نرخ Ú©Ù„ÛŒ رشد اقتصادی را تسریع نکرد. بین 1314 تا 1325 Ø´ / 1935 تا 1946ØŒ تولید Ù…Ø‌صولات صنعتی ØŒ 50% افزایش یافت ØŒ اما تولید Ù…Ø‌صولات کشاورزی افزایش چندانی نداشت . غفلت از بخش کشاورزی ــ در Ø‌الی Ú©Ù‡ چهار پنجم مردم ترکیه به این بخش وابسته بودند ــ بیانگر عدم توازن راهبرد دولت گرایی بود. این راهبرد موجب بیشتر شدن فاصلة اقتصادی Ùˆ سیاسی میان نخبگان Ùˆ تودة روستایی گردید (Ù…Ø‌مت ØŒ ص 52 Ù€53Ø› بومونت Ùˆ دیگران ØŒ ص 566). هدف دومین برنامة توسعة اقتصادی ترکیه ــ Ú©Ù‡ بشدت تØ‌ت تأثیر جنگ جهانی دوم قرار گرفت ــ تأمین انرژی Ùˆ کالاهای سرمایه ای Ùˆ مولد بود.







بعد از جنگ جهانی دوم ØŒ اقتصاد ترکیه به رشد بخش صنعت Ùˆ خدمات ØŒ Ùˆ کاهش نسبی سهم بخش کشاورزی در درآمد ملی ØŒ روی آورد (خوفی ØŒ ص 6). بعد از ایجاد دموکراسی چند Ø‌زبی در اواخر دهة 1320 Ø´ /1940ØŒ بویژه پس از پیروزی Ø‌زب دموکراتیک به رهبری عدنان مَنْدْرِس در 1329 Ø´ / 1950ØŒ تلاشی هماهنگ برای روی آوردن به اقتصاد آزاد صورت گرفت . پیوندهای نزدیک اقتصادی Ùˆ نظامی با غرب آغاز شد Ùˆ در Ù¾ÛŒ آن ØŒ بر اساس دکترین ترومن Ùˆ سیاست سد نفوذ در برابر شوروی Ùˆ طرØ‌ مارشال ØŒ سیل کمکهای امریکا Ùˆ اروپا به ترکیه سرازیر گردید ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مت ØŒ ص 54Ø› نقیب زاده ØŒ ص 203Ù€ 204Ø› نیز رجوع کنید به ترکیه * ).

در این دوره ، بخش خصوصی برای مشارکت در صنعت تشویق شد. عامل اصلی کمک دولت به بخش خصوصی ، بانک توسعة صنعتی ترکیه بود که در 1329 ش / 1950 تشکیل شد. سرمایه گذاری مستقیم و پرداخت وامها، به صنایع کمک کرد. سرمایه گذاری در زیرساخت کشور، که شبکة راهها را بسیار گسترش داد، نیز به یاری صنایع آمد (بومونت و دیگران ، ص 566 ـ 570).

سرمایه گذاریهای گسترده برای توسعة مناطق دورافتادة کشور، در رونق بخشیدن به اقتصاد ترکیه در نیمة دوم دهة 1330 Ø´ / 1950 بسیار مؤثر بود، اما تورم فزاینده Ùˆ کسری موازنة تجاری شدیدی را به دنبال داشت . هرچند دولت در 1337 Ø´ / 1958 در تلاش برای مهار تورم Ùˆ جلب اعتماد بین المللی ØŒ نظارت شدیدی کرد، اما اوضاع نابسامان اقتصادی Ùˆ Ù…Ø‌رومیت اجتماعی روزافزون ØŒ به کودتای نظامی 7 خرداد 1339/ 27 مه 1960 انجامید (همان ØŒ ص 573).

در دهة 1340 Ø´ / 1960ØŒ بعد از کودتای نظامی Ùˆ برکناری دولت مندرس ØŒ برخلاف انتظار، دولت گرایی کنار گذاشته نشد. در این دوره ØŒ توسعة اقتصادی با برنامه ریزی متمرکز پیگیری شد (Ù…Ø‌مت ØŒ همانجا). برنامه های پنج سالة توسعه از 1342 Ø´ / 1963 به طور جدّی به اجرا گذاشته شد. از 1342 Ø´ / 1963 تا 1346 Ø´ / 1967ØŒ اقتصاد ترکیه روند توسعة با ثبات را تجربه کرد. در فاصلة پنج سالة مذکور، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی 4ر6% Ùˆ تولید ناخالص ملی 6ر6% بود Ú©Ù‡ این میزان در دورة پنج سالة 1347Ù€1351 Ø´ / 1968Ù€1972 بترتیب به 8ر6% Ùˆ 1ر7% افزایش یافت . در پنج سالة اول ØŒ در بخش صنعت بیشترین رشد از آنِ صنایع فولاد Ùˆ نفت Ùˆ نساجی بود. از آغاز این دوره تا 1359 Ø´ / 1980ØŒ سیاست جایگزینی واردات اتخاذ شد ( گزارش اقتصادی ترکیه 1987 ØŒ ص 11ØŒ جدول 1Ø› بومونت Ùˆ دیگران ØŒ ص 575Ø› اتکولو Ùˆ ازدیمر ØŒ ص 9).

در پنج سالة 1352Ù€ 1356 Ø´ / 1973Ù€ 1977 Ùˆ 1357Ù€ 1361 Ø´ / 1978Ù€1982ØŒ نرخ واقعی رشد اقتصادی بسیار کمتر از میزان پیش بینی شده بود. علت این امر افزایش شدید بهای نفت در سالهای 1352Ù€ 1353 Ø´ / 1973Ù€1974 بود Ú©Ù‡ تأثیر نامطلوبی بر اقتصاد جهانی داشت Ùˆ اقتصاد ترکیه را نیز بشدت تØ‌ت تأثیر قرار داد. شکست دولت در اتخاذ تدابیر ضروری در زمان بØ‌ران اقتصادی ØŒ سبب افزایش تقاضا برای واردات شد Ú©Ù‡ به دنبال آن تراز بازرگانی خارجی Ùˆ ذخایر ارزی نیز کاهش یافت . درنتیجه ØŒ کشور در 1356 Ø´ / 1977 با تنگنای موازنة پرداختها روبرو گردید؛ ازینرو، پرداخت ارز خارجی برای واردات به تعویق افتاد Ùˆ تورم شدت یافت ( گزارش اقتصادی ترکیه 1987 ØŒ ص 11Ù€ 12). دولت تصمیم گرفت برای برطرف کردن این مشکل ØŒ پرداخت بعضی از بدهیهای کوتاه مدت خارجی را به تعویق اندازد، با وجود این ØŒ موفق به فراهم کردن ارز خارجی کافی نشد. این امر همراه با عدم موفقیت در مهارکردن هزینه های داخلی ØŒ اقتصاد کشور را با مشکلات بیشتری روبرو ساخت . کمبود مواد اولیه Ùˆ تجهیزات ضروری Ùˆ کالاهای نیمه تمام ØŒ سبب کاهش بهره برداری از ظرفیت کامل صنایع Ùˆ در نتیجه رکود اقتصادی 1357Ù€ 1362 Ø´ / 1978Ù€1983 گردید. در 1357Ø´ / 1978ØŒ نرخ پیش بینی شده برای رشد بخش صنایع معادل 8% بود در Ø‌الی Ú©Ù‡ میزان رشد از 7ر3% فراتر نرفت . در این دوره نرخ واقعی رشد اقتصادی 8ر1% بود، در Ø‌الی Ú©Ù‡ میزان رشد 9ر9% برای آن پیش بینی شده بود (همان ØŒ ص 12).

برای فعال سازی مجدد اقتصاد و افزایش بازدهی آن ، در دی 1358/ ژانویة 1980، تدابیری برای رسیدن به ثبات اقتصادی اتخاذ شد که هدفهای عمدة آن پایان دادن به افزایش قیمتها، عملی کردن نظام اقتصاد بازار ، فعال سازی اقتصاد راکد و افزایش درآمدهای ارزی بود. این برنامه ها، به همراه سرمایه گذاریهای خارجی ، موجب رشد تولید ناخالص ملی از 1ر4% در 1360ش / 1981 به 8% در 1365 ش / 1986 گردید (همان ، ص 13).

پیروزی انقلاب اسلامی ایران تأثیر زیادی بر وضع اقتصادی ترکیه گذاشت Ø› تØ‌ریم اقتصادی ایران از سوی امریکا Ùˆ اروپا در Ù¾ÛŒ ماجرای گروگان گیری Ùˆ تجاوز نظامی عراق به ایران Ùˆ گسترش دامنة جنگ به خلیج فارس Ùˆ ناامنی این منطقه ØŒ ترکیه را به مهمترین راه عبور کالا به ایران بدل کرد. مسیر زمینی عبور کالا از خاک ترکیه ØŒ منبع درآمد قابل توجهی برای این کشور شد.





بعلاوه غرب برای مقابله با رشد اسلام سیاسی ناشی از انقلاب ایران ، توجه خود را به ترکیه به عنوان نمونه ای از یک کشور مسلمان طرفدار مردم سالاری و معتقد به جدایی دین از سیاست معطوف کرد (عطایی ، ص 108ـ109).

تورگوت اوزال بعد از کسب قدرت در دهة 1360 Ø´ / 1980ØŒ سیاستهای بی سابقه ای در جلب سرمایه های داخلی Ùˆ سرمایه گذاریهای خارجی اتخاذ کرد Ú©Ù‡ اقتصاد ترکیه را در مسیر جدیدی قرار داد Ùˆ آن را به اقتصادی مبتنی بر صادرات با توان تولید کالاهای قابل رقابت در بازار جهانی تبدیل کرد (همان ØŒ ص 109) به این ترتیب اقتصاد ترکیه از 1359 Ø´ /1980 تØ‌ت تأثیر برنامه های تثبیت Ùˆ تعدیل اقتصادی قرار گرفت . این کشور به علت تغییر شرایط اقتصادی جهان ØŒ در اواخر دهة 1350 Ø´ / 1970 سیاست جایگزینی واردات را ــ Ú©Ù‡ سهم عمده ای در صنعتی شدن ترکیه داشت ــ کنار گذاشت Ùˆ با اتخاذ سیاستهای برون گرا Ùˆ تشویق صادرات ØŒ برای توسعة همه جانبة صادرات Ùˆ تغییر جدّی در ساختار صادراتی کشور فعالیت کرد. ترکیه در دهة 1360 Ø´ / 1980ØŒ در نتیجة اتخاذ سیاست توسعة صادرات ØŒ به متوسط نرخ رشد سالانه 2ر18% در صادرات رسید Ùˆ Ø‌جم صادراتش در این مدت چهار برابر شد، در Ø‌الی Ú©Ù‡ میانگین رشدتولید ناخالص داخلی ترکیه در این دهه 4ر3% بود. در 1359 Ø´ / 1980ØŒ درآمد Ø‌اصل از صادرات کالا، شامل 2ر4% تولید ناخالص ملی Ù…ÛŒ شد اما در 1368 Ø´ / 1989 این مقدار به 7ر10% رسید (بانک جهانی ØŒ ص 188Ø› خوفی ØŒ ص 9Ø› اوتکولو Ùˆ ازدمیر، ص 15).

در برنامة توسعة صادرات در ترکیه ، هر سال تجدیدنظر می شود و با تنظیم سیاستهای مستقیم و غیرمستقیم ــ که هدف آنها عرضة تولیدات برای صدور به خارج است ــ تکمیل می گردد (خوفی ، ص 11).

تغییر سیاست اقتصادی ترکیه ØŒ Ú©Ù‡ از اوایل دهة 1360 Ø´ / 1980 آغاز شده بود، ساختار اقتصاد ترکیه را در دهة بعد Ø´Ú©Ù„ داد. ویژگیهای عمدة دهة 1360 Ø´ عبارت بودند از: رشد صادرات ØŒ آزادسازی اقتصاد Ùˆ افزایش نقش بخش خصوصی . در این دهه ØŒ اقتصاد کلان تا Ø‌دود زیادی به ثبات رسید Ùˆ اقداماتی برای خصوصی سازی شرکتهای دولتی صورت گرفت . در همین دوره ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ سهم بخش کشاورزی در اقتصاد Ùˆ صادرات ترکیه کاهش یافت ØŒ سهم بخش صنعت Ùˆ خدمات افزایش جدّی پیدا کرد (مؤسسة Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست Ùˆ بازیافت مواد زاید بسته بندی ØŒ 2004).

در 1371 Ø´ / 1992ØŒ اجرای سیاست آزادسازی واردات ØŒ موجب افزایش چشمگیری در تجارت خارجی ترکیه گردید، به طوری Ú©Ù‡ Ø‌جم مبادلات از 8ر10میلیارد دلار در 1359Ø´ /1980 به 38 میلیارد دلار در 1371 Ø´ /1992 رسید (خوفی ØŒ ص 10).

در دهة 1370 Ø´ /1990ØŒ روند انتقال به اقتصاد بازار آزاد Ùˆ تلاش برای ادغام اقتصاد ترکیه در اقتصاد جهانی ادامه یافت . در این دهه ØŒ به رغم رقابت شدید در بازارهای بین المللی ØŒ ترکیه جایگاه خود را به عنوان صادرکنندة کالاهای صنعتی Ø‌فظ کرد Ùˆ اقداماتی برای رسیدن به توسعة پایدار آغاز نمود (مؤسسة Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ØŒ همانجا). اما در این دهه اقتصاد ترکیه با چند بØ‌ران داخلی Ùˆ بین المللی روبرو شد: بØ‌ران مالی شدید 1373 Ø´ / 1994 Ú©Ù‡ بخشی از آن ناشی از بØ‌ران پولی 1372 Ø´ / 1993 اتØ‌ادیة اروپایی Ùˆ بخش دیگر آن به سبب مشکلات ساختاری ترکیه بود Ùˆ موجب کاهش شدید ارزش لیره (واØ‌د پول ترکیه ) شد (همانجا)Ø› بØ‌ران 1377 Ø´ / 1998 Ú©Ù‡ تØ‌ت تأثیر بØ‌ران اقتصادی روسیه بود؛ دو زلزلة بزرگ 1378 Ø´ / 1999 Ú©Ù‡ موجب مرگ عدة زیادی Ùˆ نابودی بسیاری از تجهیزات صنعتی ØŒ کارخانه ها، کارگران ماهر Ùˆ تأسیسات زیربنایی شد (همانجا).

به رغم این مشکلات ØŒ دولت در سال 1379 Ø´ / 2000 کوشید تا بار دیگر ثبات اقتصادی را به ترکیه بازگرداند. روند طولانی بررسی درخواست عضویت ترکیه در اتØ‌ادیة اروپایی ØŒ تأثیر نامطلوبی بر تلاشهای این کشور برای اتخاذ اهداف توسعة پایدار گذاشته است . اتØ‌ادیة اروپایی استانداردهای الزام آوری (نظیر استانداردهای Ù…Ø‌یط زیست ØŒ تولید Ù…Ø‌صول Ùˆ ایزو 14000) برای اعضا Ùˆ کشورهای مایل به عضویت در آن ØŒ برقرار کرده است . ترکیه تنها نامزد عضویت در اتØ‌ادیة اروپایی است Ú©Ù‡ رسیدن به این استانداردها را به تعویق انداخته است ØŒ زیرا اجرای آنها مانع از توسعة صنعتی ترکیه بر پایة صنایع فرسوده Ù…ÛŒ شود (همانجا).

اقتصاد ترکیه از 1370 تا 1379 Ø´ / 1991 تا 2000 تقریباً رشد ثابتی معادل 7ر3% داشته است ØŒ البته در 1378 Ø´ / 1999ØŒ در Ù¾ÛŒ دو زلزلة یادشده ØŒ این میزان قدری کاهش یافت . در 1380 Ø´ / 2001 ترکیه ØŒ متعاقب بØ‌ران مالی ــ Ú©Ù‡ بخشی از آن ناشی از انفجار ساختمانهای تجارت جهانی در نیویورک در 20 شهریور 1380/ 11 سپتامبر 2001 بود ــ مجبور به کاهش ارزش لیره شد، تورم Ùˆ بیکاری در ترکیه افزایش Ùˆ تولید ناخالص داخلی در این سال به 4ر7% کاهش یافت . متعاقب بØ‌ران اقتصادی در ترکیه ØŒ صندوق بین المللی پول با این کشور



همکاریهای نزدیکی کرده و از 1378 ش / 1999، پانزده میلیارد دلار به آن وام داده است . بعلاوه وامی به مبلغ 6ر18 میلیارد دلار را نیز در بهمن 1380/ فوریة 2002 به تصویب رساند که تا فروردین 1383/ آوریل 2004، 2ر16 میلیارد دلار آن به ترکیه پرداخت شد ( > «ترکیه » < ، 2004).

از 1359 تا 1369 Ø´ / 1980 تا 1990ØŒ تولید ناخالص داخلی ترکیه 3ر5% رشد داشت ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ این میزان در دورة 1369Ù€ 1380 Ø´ / 1990Ù€2001 به 3ر3% کاهش یافت (بانک جهانی ØŒ ص 188). در سال 1381 Ùˆ 1382 Ø´ / 2002 Ùˆ 2003ØŒ تولید ناخالص داخلی ترکیه بترتیب 9ر7% Ùˆ 8ر5% رشد داشت Ú©Ù‡ پیش بینی شده است این میزان در 1383 Ø´ / 2004 به 2ر4% برسد، در Ø‌الی Ú©Ù‡ نرخ تورم 6ر11% است . در سال 1382 Ø´ / 2003ØŒ لغو Ú©Ù…Ú© سی میلیارد دلاری امریکا به ترکیه ØŒ به دنبال رأی منفی مجلس این کشور به استقرار نیروهای امریکا در ترکیه برای Ø‌مله به عراق ØŒ Ùˆ اØ‌تمال کاهش بازدید جهانگردان از ترکیه بر اثر آغاز جنگ امریکا با عراق ØŒ آثار منفی Ú©Ù…ÛŒ بر اقتصاد ترکیه گذاشت ( > «ترکیه » < ØŒ همانجا).

از جمله شاخصهای تعیین سطØ‌ توسعة اقتصادی در هر کشور، بررسی سهم هریک از بخشهای کشاورزی ØŒ صنعتی Ùˆ خدمات در تولید ناخالص ملی آن کشور است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). ماشینی کردن Ùˆ کشت علمی Ù…Ø‌صولات کشاورزی در ترکیه ØŒ بویژه از دهة 1310 Ø´ / 1930 به بعد، موجب افزایش بهره وری Ùˆ در نتیجه افزایش تولید در بخش کشاورزی شد. اما در Ù¾ÛŒ اتخاذ سیاستهای صنعتی کردن کشور، بتدریج سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی ترکیه جایگاه خود را از دست داد Ùˆ در 1376 Ø´ / 1997 به 16% رسید در Ø‌الی Ú©Ù‡ در این سال سهم بخش صنعت در تولید ناخالص ملی 31% Ùˆ سهم تجارت Ùˆ سایر خدمات 53% بود؛ به این ترتیب ØŒ گسترش صنعت ØŒ عامل اصلی توسعة اقتصادی ترکیه شد (هور ØŒ 2004). میانگین رشد بخش کشاورزی از 1369 تا 1380 Ø´ / 1990 تا 2001ØŒ 1ر1%ØŒ بخش صنعتی 4ر3%ØŒ کالاهای کارخانه ای 1ر4% ØŒ خدمات 5ر3% Ùˆ تولید ناخالص ملی 3ر3% بوده است Ú©Ù‡ به مراتب کمتر از میزان آن از سال 1359 تا 1369 Ø´ /1980 تا 1990 است (بانک جهانی ØŒ ص 48ØŒ 188Ø› مؤسسة Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ØŒ همانجا).

یکی از مهمترین صنایع ترکیه ØŒ صنعت منسوجات است . بر اساس آمار 1378Ø´ /1999ØŒ منسوجات Ùˆ بخش پوشاک ترکیه 10% تولید ناخالص ملی Ùˆ اشتغال در این بخش ØŒ 15% Ú©Ù„ نیروی کار کشور را تأمین Ù…ÛŒ کند. تولیدات این بخش 39% Ú©Ù„ صادرات را در برمی گیرد (مؤسسة Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ØŒ همانجا).

از 1369 تا 1379 ش / 1990 تا 2000، میزان کل تولید انرژی 4ر4% افزایش پیدا کرد. سهم بخش صنایع تولیدی در مصرف انرژی از 34% در 1369 ش به 39% در 1379 ش افزایش یافت . این افزایش مصرف انژری با افزایش 3ر3% تولید ناخالص داخلی در همان دورة زمانی ، بستگی مستقیم دارد (همانجا؛ بانک جهانی ، ص 188).

از 1369 ش / 1980 به بعد، بویژه در دهة 1370 ش ، بخش خدمات تقریباً بیشترین رشد را در میان سایر بخشها داشته

Ùˆ به افزایش تولید ناخالص داخلی ترکیه Ú©Ù…Ú© فراوانی نموده است (از 1369 تا 1380 Ø´ / 1990 تا 2001 به طور متوسط سالانه 5ر3% رشد داشته رجوع کنید به بانک جهانی ØŒ همانجا). دو Ù…Ø‌ور اصلی این بخش ØŒ خدمات Ø‌مل ونقل Ùˆ گردشگری * است ( رجوع کنید بهادامة مقاله ).

با توجه به مختصات جغرافیایی ترکیه ØŒ ایجاد نظام گستردة Ø‌مل ونقل از اولویتهای این کشور Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود. جایگاه ترانزیتی ترکیه برای ارتباط زمینی بین شرق Ùˆ غرب ØŒ ارتباط دریایی Ùˆ لوله های انتقال نفت Ùˆ گاز بسیار مهم است (موسسة Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ØŒ همانجا). با گسترش راهها در ترکیه ØŒ در برنامة پنج سالة توسعة 1377Ù€ 1381 Ø´ / 1998Ù€ 2002 طرØ‌های متعددی در نظر گرفته شد Ú©Ù‡ در اطلاع رسانی Ùˆ افزایش امنیت جاده ها مؤثر است (زیلیوویچ ØŒ ص 41). با افزایش سرمایه گذاری در این بخش ØŒ در 1380 Ø´ / 2001ØŒ سهم Ø‌مل ونقل در بخش خدمات به 9ر17% رسید Ú©Ù‡ این میزان در مقایسه با 1369 Ø´ / 1990ØŒ 2ر6% افزایش را نشان Ù…ÛŒ دهد (بانک جهانی ØŒ ص 212).

ترکیه از Ù„Ø‌اظ جذب تعداد جهانگردان ØŒ در رتبة هجدهم جهان Ùˆ از Ù„Ø‌اظ درآمدهای ناشی از فعالیت گردشگری در رتبة سیزدهم قرار دارد. از 1339 تا 1376 Ø´ / 1960 تا 1997ØŒ ترکیه سرمایه گذاری کلانی در این بخش کرده است . از 1370 تا 1379Ø´ /1991 تا2000،به طور متوسط سالانه بیش از 5ر2% Ú©Ù„ سرمایه گذاریها در بخش گردشگری صورت گرفته است . این میزان در سال 1379 Ø´ / 2000 به 4% رسید (اسمید Ùˆ لوندال Ù€ ارتوگال ØŒ ص 4ØŒ 7). صنعت گردشگری در ترکیه Ú©Ù…Ú© شایانی به درآمدهای خارجی Ùˆ ایجاد کار در ترکیه کرده است . به سبب اهمیت اقتصادی آن ØŒ ترکیه در مقام کارآمدتر کردن بخش گردشگری است Ùˆ دولت به آموزش نیرو برای این بخش اولویت Ù…ÛŒ دهد. اغلب فعالیتها را برای توسعة منابع انسانی صنعت گردشگری ØŒ بخش خصوصی انجام Ù…ÛŒ دهد (سازمان ملل متØ‌د ØŒ ص 33).







در دو دهة اخیر فعالیتهای گردشگری در ترکیه تØ‌ت تأثیر بØ‌رانهای اقتصادی Ùˆ سیاسی قرار گرفته است . با این Ø‌ال ØŒ این بخش در سالهای اخیر دائماً در Ø‌ال رشد بوده است . در سال 1380 Ø´ / 2001ØŒ گردشگری در ترکیه ØŒ در مقایسه با سال 1369 Ø´ / 1990ØŒ رشدی معادل 10% داشته Ùˆ این کشور پذیرای 6ر11 میلیون گردشگر بوده Ùˆ از این راه هشت میلیارد دلار درآمد کسب کرده است . در سال 1379 Ø´ / 2000 سهم این بخش در Ú©Ù„ صادرات 8ر27% Ùˆ در درآمد ملی 8ر3% بود. Ø‌دود یک میلیون نفر در بخش گردشگری ترکیه مشغول کارند (مؤسسة Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ØŒ همانجا). در 1380 Ø´ / 2001 سهم بخش گردشگری در تولید ناخالص ملی ترکیه 6% بوده است ( > «صنعت گردشگری در اقتصاد ترکیه » < ØŒ 2004). الگویی Ú©Ù‡ ترکیه برای گردشگری اتخاذ کرده ،الگوی «گردشگری انبوه » است (مؤسسة Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ØŒ همانجا).

جمعیت ترکیه از 5ر44 میلیون تن در 1359 Ø´ / 1980 به 2ر66 میلیون تن در 1380 Ø´ / 2001 افزایش یافت Ú©Ù‡ 9ر65% این جمعیت بین 15 تا 65 سال بودند (بانک جهانی ØŒ ص 40). در این فاصلة زمانی تعداد نیروی کار فعال از 7ر18 میلیون تن به 9ر31 میلیون تن رسید Ú©Ù‡ میانگین رشد سالانة آن 5ر2% بوده است . در این میان میزان زنان شاغل از 5ر35% Ú©Ù„ نیروی کار به 8ر37% رشد کرد. آمار بالای زنان شاغل شامل زنان کارگر در خانواده ØŒ بویژه در بخش کشاورزی Ú©Ù‡ Ø‌قوق دریافت نمی کنند، نیز Ù…ÛŒ شود. در همین دوره نرخ بیکاری 3ر8% Ú©Ù„ نیروی کار بود. در این میان میزان بیکاری مردان نسبت به Ú©Ù„ نیروی کار، 6ر7% بوده در Ø‌الی Ú©Ù‡ این مقدار برای زنان 6ر6% بوده است (همان ØŒ ص 44ØŒ 48ØŒ 52).

از Ù„Ø‌اظ شاخص توسعة انسانی ØŒ ترکیه هشتادوهشتمین کشور جهان است . همچنین از 1354 تا 1381 Ø´ / 1975 تا 2002ØŒ شاخص توسعة انسانی آن از 590ر0 به 751ر0 ارتقا یافت . در 1381 Ø´ / 2002ØŒ 5ر86% افراد بالای پانزده سال در ترکیه باسواد بودند Ú©Ù‡ نسبت به 1369 Ø´ / 1990 بیش از 8% رشد داشته است . میزان هزینة صرف شده در بخش تØ‌قیق Ùˆ توسعه ØŒ از 1375 تا 1381 Ø´ / 1996 تا 2002ØŒ 6ر0% از Ú©Ù„ تولید ناخالص داخلی بوده است . همچنین تعداد Ù…Ø‌ققان Ùˆ مهندسان شاغل در بخش تØ‌قیق Ùˆ توسعة ترکیه در دورة مذکور، به ازای هر یک میلیون تن جمعیت ØŒ 306 تن بوده است ( > «گزارشهای توسعة انسانی : شاخصهای ترکیه » < ØŒ 2004).

بین سالهای 1369 تا 1381 Ø´ / 1990 تا 2002ØŒ 3ر10% مردم ترکیه درآمدی کمتر از دو دلار در روز داشتند در Ø‌الی Ú©Ù‡ در 1375 Ø´ / 1996 ترکیه بالاترین نرخ تورم معادل 3ر79% را در جهان داشت Ùˆ این رقم در سال بعد به 86% افزایش یافت (هور، همانجا). از 1376 تا 1379 Ø´ / 1997 تا 2000ØŒ مقدار هزینة صرف شده برای بخش بهداشت 5% Ú©Ù„ تولید ناخالص داخلی را شامل Ù…ÛŒ شد. در این دوره سرانة هزینة بهداشت 150 دلار بود (بانک جهانی ØŒ ص 94).

بدهیهای خارجی یکی از مهمترین مشکلات اقتصادی ترکیه است . Ú©Ù„ بدهی خارجی ترکیه از پنجاه میلیارد دلار در 1369 Ø´ / 1990 به 115 میلیارد دلار در 1380 Ø´ / 2001 افزایش یافت . از این میزان در سال 1380 Ø´ ØŒ 85 میلیارد دلار آن وام بلندمدت ØŒ Ùˆ 28 میلیارد دلار آن از بدهیهای خارجی بخش خصوصی بود. در همین سال ترکیه 14 میلیارد دلار از صندوق بین المللی پول وام گرفته است (همان ØŒ ص 248). تا 1376 Ø´ / 1997 Ø‌جم Ú©Ù„ سرمایه گذاری خارجی در ترکیه نُه میلیارد دلار بود Ú©Ù‡ 60% آن را شرکتهای کشورهای عضو اتØ‌ادیة اروپایی انجام دادند (هور، همانجا).

منابع : پیتر بومونت ØŒ جرالد بلیک ØŒ Ùˆ مالکوم واگ استاف ØŒ خاورمیانه ØŒ ترجمة Ù…Ø‌سن مدیر شانه Ú†ÛŒ ØŒ Ù…Ø‌مود رمضان زاده ØŒ Ùˆ علی آخشینی ØŒ مشهد 1369 Ø´ Ø› منوچهر خوفی ØŒ راهنمای صادرات به ترکیه ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› فرهاد عطایی ØŒ «نگرشی جدید در سیاست منطقه ای ترکیه »، فصلنامة مطالعات خاورمیانه ØŒ سال 6ØŒ Ø´ 3 (پاییز 1378)Ø› گزارش اقتصادی ترکیه 1987 ØŒ آنکارا: دفتر نمایندگی بازرگانی جمهوری اسلامی ایران ØŒ ( بی تا. ) Ø› اØ‌مد نقیب زاده ØŒ تØ‌ولات روابط بین الملل ØŒ تهران 1375 Ø´ Ø›

´ever Koruma Ve Ambalaj At âklar âDeg §erlendirme Vakf â( ´EVKO), "Business and in dustry", ´EVKO . [Online(. Availabe: http://www.Cevko.org.tr/ surdur/ rapor-ing/nrt 7.pdf )29 June 2004(; The Europa world yearbook 1999 , London: Europa Publications, 1999; William Hale, The Political and economic development of modern Turkey , London 1981; "Human development reports: indicators Turkey, HDI Rank:88", UNDP Website . )Online(. Available: http://hdr.undp. Orgl/ Statistics/data/cty/styf TUR. html. )26 July 2004(; Lourdene Hurh, "The Turkish economy and Turkish economic development", Social Science. )Online(. Available: http://Socialscience. tjc.edu/mkho/fulbright/ 1998/turkey/hurh. htm.)29 June 2004], عzayMehmet, "Turkey in crisis: some contradictions in the Kemalist development Strategy", International journal of Middle

East studies , vol.15, no.1 (Feb. 1983); Roger Owen

and ìevket Pamuk, A history of Middle East economies

in the twentieth century , London 1998; Siemon Smid

and Ebru Loewendahl-Ertugal, Tourism on Turkey:

study on the situation of enterprises, the industry and

the service Sectors in Turkey, Cyprnus and Malta , in Europa . [Online(. Available:http://europa.eu.int/comm/ enterprise/enlargement/doc/turkey-tourism pdf )29 June 2004(;Joseph S.Szyliowicz,"Turkey's surface transportation Polcy and sustainable development", Middle Easterm studies , vol.40, no.1 (Jan. 2004); "Taurism industry in Turkey's economy", Tدrsab . )Online(. Available: http:// www.tursab.org.tr/english/ekonom.keng.htm )29 June 2004(; "Turkey", Energy information administration . )Online(. Available:http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/ turkey.html. )29 June 2004(; United Nations. Economic and Social Commission for Asia and the Pacific, Plan of action for sustainable tourism development in the Asian and Pacific region ) 1999-2005 ) : a progress report , New York: U.N., 2001; Utku Utkulu and Durmus عzdemir, "Does trade liberalization Cause a long run economic growth in Turkey?", Ecomod. )Online(. Available:http:// www.ecomod.net/Conferences/ecomod2003/ecomod 2003- Papers/utkulu.pdf )29 June 2004]; World Bank, World development indicators 2003 , Washington D.C. 2003.

/ عباس یزدانی /

د) جنوب شرق آسیا. در گذشته انگیزة اصلی روی آوردن بازرگانان Ùˆ استعمارگران به منطقة جنوب شرق آسیا Ùˆ متعاقباً Ù…Ø‌ور اصلی توسعة اقتصادی آن ØŒ توان بالای کشاورزی Ùˆ

سهم بالای تولید برخی Ù…Ø‌صولات کشاورزی Ùˆ موقعیت

ویژة جغرافیایی و ترانزیتی آن بود. تاجران مسلمان برای تجارت ادویه یا رسیدن به مناطق شرقی چین ، از منطقة جنوب شرق آسیا، بویژه شبه جزیرة مالاکا و جزایر اندونزی ، به عنوان مقصد تجاری یا راه عبور استفاده می کردند (لاپیدوس ، ص 467ـ 473). در ابتدای دورة استعمار آنچه اروپا را به این بخش

از جهان جذب کرد، تجارت ادویه بود. بتدریج با روشن شدن ارزش اقتصادی دیگر Ù…Ø‌صولات کشاورزی منطقه (نظیر روغن نخل ØŒ پودر Ùˆ روغن نارگیل ØŒ کائوچو Ùˆ کاغذ)ØŒ تولید این Ù…Ø‌صولات در مالزی Ùˆ اندونزی نیز رونق فزاینده یافت . این روند صعودی در سده های بعد ادامه پیدا کرد، به گونه ای Ú©Ù‡ در دهة 1360 Ø´ / 1980 به طور متوسط Ø‌دود 25% از تولید جهانی این Ù…Ø‌صولات در اندونزی برداشت Ù…ÛŒ شد (چالمین ØŒ ص 176Ù€184).

در بارة تبیین توسعة اقتصادی کشورهای اسلامی جنوب شرق آسیا، دو دیدگاه کلان وجود دارد: گروهی از تØ‌لیلگران بر این باورند Ú©Ù‡ در دورة استعمار Ùˆ Ø‌تی سالهای اولیة پس از استقلال ØŒ از بخش زیادی از ظرفیتهای کشاورزی منطقه استفاده شده Ùˆ تأثیر به کارگیری فنّاوریها Ùˆ برنامه های جدید برای توسعة بخش کشاورزی ØŒ در مقابل پیشرفتهای بخش صنعت Ùˆ خدمات تجاری ØŒ ناچیز بوده Ùˆ نهایتاً تأثیر بخش کشاورزی در اقتصاد کشورهای منطقه کاهش یافته است ( رجوع کنید بهمنیر، جاهای متعدد؛ ژرار Ùˆ روف ØŒ ص 9Ù€17). اما گروهی از تØ‌لیل گران معتقدند Ú©Ù‡ پس از دورة استعمار یکی از اهداف مهم رهبران منطقه ØŒ جدا شدن از توسعه بر پایة کشاورزی Ùˆ Ø‌رکت به سمت توسعة صنعتی بوده است ( رجوع کنید به پای ØŒ ص 69Ù€75). دلیل عمدة طرفداران نظریة نخست ØŒ کاهش یافتن سهم مالزی Ùˆ اندونزی در تولید جهانی برخی Ù…Ø‌صولات کشاورزی است . ولی گروه دوم ØŒ تغییرات شگرف ایجاد شده در ترکیب تجارت خارجی این دو کشور را دلیلی بر درستی دیدگاه خود Ù…ÛŒ دانند. مثلاً، سهم صادرات Ù…Ø‌صولات کشاورزی اندونزی نسبت به Ú©Ù„ صادرات این کشور از 14% در 1359 Ø´ / 1980 به 6% در 1375 Ø´ / 1996 کاهش یافت ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ سهم صادرات تولیدات صنعتی از 2% در 1359 Ø´ /1980 به 51% در 1375 Ø´ /1996 رسید. مالزی نیز وضع مشابهی داشت ØŒ به طوری Ú©Ù‡ در سالهای مذکور سهم صادرات Ù…Ø‌صولات کشاورزی از 31% به 5% کاهش یافت Ùˆ سهم صادرات تولیدات صنعتی از 19% به 76% رشد کرد (بانک جهانی ØŒ 1999Ø› برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به ژرار Ùˆ روف ØŒ ص 9Ù€27). در هر دو نظریه نکته ای مشترک وجود دارد Ùˆ آن اینکه اندونزی Ùˆ مالزی پس از استقلال ØŒ بویژه از اواسط دهة 1350 Ø´ / 1970 به بعد، در مسیر توسعة صنعتی سریع Ùˆ گسترش شایان توجه Ø‌جم تجارت خارجی قرار گرفته اند، به گونه ای Ú©Ù‡ این دو کشور پس از ژاپن Ùˆ کشورهای معروف به ببرهای آسیا (کرة جنوبی ØŒ تایوان ØŒ هنگ Ú©Ù†Ú¯ Ùˆ سنگاپور)ØŒ در نسل دوم کشورهای تازه صنعتی شدة شرق آسیا طبقه بندی شده اند ( رجوع کنید به گزیده های اقتصادی ØŒ Ø´ 15ØŒ ص 13).

نظریة Ø‌رکت کشورهای منطقة شرق Ùˆ جنوب شرق آسیا به دنبال ژاپن Ùˆ تأثیرپذیری بسیار آنها از الگوی توسعة ژاپنی Ùˆ در ادامه ØŒ توسعة منطقه با سرمایه های ژاپن Ùˆ برنامه ریزیهای



توسعه ای آن کشور را بسیاری از تØ‌لیلگران پذیرفته اند (اونز ØŒ ص 7). در تØ‌لیل چگونگی Ø‌رکت در این مسیر Ùˆ نظریه های موجود در بارة توسعة مالزی Ùˆ اندونزی Ø·ÛŒ دهه های گذشته ØŒ با وجود تفاوتهای اجرایی Ùˆ سیاسی ØŒ الگوی نسبتاً یکسانی قابل شناسایی است . هر دو کشور در دهه های 1330 Ùˆ 1340 Ø´ / 1950 Ùˆ 1960ØŒ در فضایی آکنده از بدبینی نسبت به وجود عوامل Ø‌مایتگر جهانی ØŒ راهبرد ایجاد صنایع مادر، Ø‌مایت گسترده از صنایع داخلی Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ روی آوردن به درون نگری Ùˆ خودکفایی به جای واردات را به عنوان راهبرد اصلی توسعة خود انتخاب کردند ( گزیده های اقتصادی ØŒ Ø´ 15ØŒ ص 1Ø› خطیب Ùˆ دیگران ØŒ ص 31Ù€32). در این مرØ‌له ØŒ کالاهای مصرفی داخلی جانشین کالاهای وارداتی مشابه شد Ùˆ به دلیل Ø‌مایتهای شدید دولت از صنایع داخلی ØŒ Ú©Ù‡ موفق به جذب اعتبارات خارجی نیز شده بودند، اصطلاØ‌ کارخانه های تعرفه ای در مورد آنها شهرت یافت (کردزاده کرمانی ØŒ ص 37). در مرØ‌لة بعد، کاهش Ùˆ Ø‌ذف واردات ØŒ باتوجه جدّی به صنایع سنگین Ùˆ پایه ØŒ استمرار یافت . در این مرØ‌له نیز اندونزی Ùˆ مالزی از کشورهای تازه صنعتی شدة آسیایی تقلید کردند. البته در دورة جدیدِ Ø‌رکت به سوی توسعه ØŒ نقش منابع مالی بین المللی به عنوان موتور Ù…Ø‌رکة رشد Ùˆ توسعة اقتصادی هر دو کشور، انکارناپذیر بود، به طوری Ú©Ù‡ سهم وامهای دریافتی در مجموعه کشورهای آسیایی به 20% تولید ناخالص داخلی آنها رسید ( گزیده های اقتصادی ØŒ Ø´ 15ØŒ ص 4Ù€6).

بتدریج ØŒ از اواسط دهة 1350 Ø´ / 1970ØŒ عامل دیگری به مثابه ایجادکنندة مازاد سرمایه ØŒ به اقتصاد مالزی Ùˆ اندونزی وارد شد Ú©Ù‡ عبارت بود از نفت Ùˆ گاز. در واقع ØŒ با Ú©Ù…Ú© این عامل (درآمدهای نفتی Ùˆ گازی ) Ùˆ عامل پیشین (وامها Ùˆ اعتبارات ارزان خارجی ) Ùˆ نیز تغییر تدریجی اوضاع سیاسی بین المللی ØŒ هسته های اولیة تفکر جانشین کردن «توسعة جهشی صادرات » به جای راهبرد «خودکفایی یا جایگزینی واردات » پدید آمد. در راهبرد جایگزینی واردات ØŒ Ø‌مایت از تولید صنایع Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ مصرفی ØŒ ایجاد نظام تجاری تعرفه ای Ùˆ Ø‌مایتی ØŒ Ùˆ در نتیجه Ù…Ø‌روم ماندن از فرآورده های فنّاوری برتر، از مهمترین ویژگیهاست . اما راهبرد توسعة جهشیِ صادرات ØŒ آزادسازی تجارت ØŒ ایجاد امکان واردات فنّاوری برتر Ùˆ توجه به مشوقهای صادراتی ØŒ از موضوعات اصلی است (هیل ØŒ ص 1Ù€9Ø› رجوع کنید بهخطیب Ùˆ دیگران ØŒ ص 32ØŒ 47). این تغییر راهبردی تا اواسط دهة 1360 Ø´ / 1980 عملاً وارد مراØ‌Ù„ اجرایی نشد. در عین Ø‌ال توسعة کشورهای مورد مطالعه Ùˆ ورود آنها به جرگة کشورهای تازه صنعتی شده مرهون همین تغییر است ( رجوع کنید بهگزیده های اقتصادی ØŒ Ø´ 15ØŒ ص 8 Ù€10).

در این دوره به منظور تشویق صادرات Ùˆ آماده سازی نظام اقتصادیِ Ø‌مایتی این کشورها برای ورود به اقتصاد Ùˆ تجارت آزاد، راهبردهای فرعی دیگری همسو با راهبرد توسعة جهشی صادرات اتخاذ شد Ú©Ù‡ از مهمترین آنها Ø‌ذف موانع سرمایه گذاری خارجی Ùˆ تشویق سرمایه گذاری خصوصی در اندونزی (کردزاده کرمانی ØŒ ص 42Ù€43Ø› خطیب Ùˆ دیگران ØŒ ص 41) Ùˆ ایجاد مناطق آزاد تجاری Ùˆ سپس مناطق پردازش صادرات در مالزی ØŒ در کنار Ø‌ذف موانع سرمایه گذاری خارجی در آن کشور، است ( رجوع کنید بهمناطق پردازش صادرات ØŒ ص 70Ù€72). در اواسط دهة 1360 Ø´ / 1980ØŒ افزایش نرخهای بهره Ùˆ به دنبال آن کاهش شدید قیمتهای جهانی نفت ØŒ جدا شدن کامل از راهبرد جایگزینی واردات را امکان پذیر نمود Ùˆ توسعة جهشی صادرات وارد مراØ‌Ù„ اجرایی شد، به گونه ای Ú©Ù‡ دولتمردان اندونزی Ùˆ مالزی راهی جز اصلاØ‌ اقتصادی نداشتند. این اصلاØ‌ات ØŒ به ترتیب اولویت ØŒ در صنعت بانکداری ØŒ بازار سرمایه ØŒ سیاستهای تجاری Ùˆ سرمایه گذاری ØŒ Ùˆ نهایتاً در تنظیم قوانین مالکیت معنوی صورت گرفت (راسر ØŒ ص 51 Ù€170). به این ترتیب ØŒ برای اصلاØ‌ات اقتصادی این اقدامات انجام شد: مبادلات ارزی به هر میزان آزاد گردید، ارزش پول ملی کاهش داده شد، نظام مالیاتی با اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده اصلاØ‌ گردید، مقررات Ù…Ø‌دودکنندة مالی Ùˆ بانکی Ùˆ تجاری برای آزادسازی تجاری مورد بازنگری قرار گرفت ØŒ همچنین Ø‌مایت از تولیدات داخلی برای افزایش قدرت رقابتی Ù…Ø‌صولات تولیدی بشدت کاهش یافت تا جایی Ú©Ù‡ مثلاً در اندونزی نرخ مؤثر Ø‌مایت رسمی از تولیدات صنعتی غیرنفتی از 3ر72% در 1366 Ø´ / 1987 به 7ر63% در 1368 Ø´ / 1989 Ùˆ 7ر56% در 1370 Ø´ / 1991 رسید (کردزاده کرمانی ØŒ ص 72Ù€ 89).

اصلاØ‌ات مذکور در کنار راهبردِ توسعة جهشی صادرات ØŒ موجبِ شکوفایی بیش از پیش اقتصاد کشورهای این منطقه شد. با وجود توسعة اقتصادی این کشورها، زمینه های بروز بØ‌ران فراگیر مالی Ù€ اقتصادی 1376 Ø´ / 1997 بتدریج ایجاد Ù…ÛŒ گردید. پس از فروپاشی اتØ‌اد شوروی Ùˆ بلوک شرق در ابتدای دهة 1370 Ø´ / 1990ØŒ کمکهای مالی کشورهای غربی Ùˆ اعتبارات ارزان موجود در بازارهای مالی جهان ØŒ Ú©Ù‡ به تناوب در اختیار کشورهای نزدیک به بلوک غرب قرار Ù…ÛŒ گرفت ØŒ کاهش چشمگیری یافت ØŒ به طوری Ú©Ù‡ مثلاً کمکهای کشورهای صنعتی به کشورهای در Ø‌ال توسعه در 1375 Ø´ / 1996ØŒ به 27%



تولید ناخالص ملی آنها، کمترین سطØ‌ از 1339 Ø´ / 1950 بدین سو، رسید (برنساید Ùˆ دالر ØŒ ص 4). همچنین بخش عمده ای از منابع مالی سیال جهانی ØŒ به منظور بهره گیری از فرصت افزایش نرخ بهره در امریکا Ùˆ ژاپن Ùˆ فرصتهای اØ‌تمالی موجود در شرق اروپا، از منطقة جنوب شرق آسیا خارج Ùˆ به مناطق مزبور هدایت شد (انگدال ØŒ ص 4Ù€5). این در Ø‌الی بود Ú©Ù‡ کشورهای آسیای جنوب شرقی توسعة صادرات خود را عمدتاً بر مبنای این سه اصل پایه ریزی نموده بودند: استفاده از منابع مالی خارجی ØŒ استفاده از مازاد درآمدهای نفتی Ùˆ گازی ØŒ Ùˆ توجه به مزیتهای نسبی داخلی . مثلاً اندونزی ØŒ تا قبل از وقوع بØ‌ران اقتصادی ØŒ 5ر55 میلیارد دلار از بازارهای مالی بین المللی استقراض نموده Ùˆ مالزی نیز 2ر22 میلیارد دلار وام دریافت کرده بود ( > دورنمای اقتصادی جهان < ØŒ 1997). هر سه عامل از اوایل دهة 1370 Ø´ / 1990 با مشکلات جدّی مواجه شد Ùˆ با تغییر شرایط Ø‌اکم بر نظام بین الملل ØŒ نقاط ضعف اقتصاد کشورهای منطقه Ùˆ تا Ø‌دودی تطابق نداشتن نظامها Ùˆ راهبردهای توسعة منطقه با شرایط جدید بین المللی آشکار شد Ùˆ بØ‌ران مالی Ùˆ اقتصادی بزرگ آسیا آغاز گردید.

در کشورهای منطقه به این دلایل ØŒ بØ‌ران 1376 Ø´ / 1997 ظاهر شد: نبودن رقابت سالم اقتصادی در بخشهای مختلف ØŒ رعایت نشدن نسبت وام به سپرده ØŒ توجه نکردن به بخشها Ùˆ Ù…Ø‌لهای مصرف اعتبارات Ùˆ منابع مالی خارجی ØŒ تشویق بی Ø‌د Ùˆ Ø‌صر بخش خصوصی به استفاده از وام خارجی ØŒ نرخهای بهرة غیرواقعی Ùˆ بزرگ برای رونق بخشیدن هرچه بیشتر به صادرات ØŒ Ùˆ سیاست تثبیت نرخ ارز. اما به طور مشخص Ùˆ در کنار این عوامل عمومی ØŒ در اندونزی فسادهای کلان Ùˆ ناتوانی نهادهای نظارتی مبارزه با فساد به دلیل مناسبات Ø‌زبی Ùˆ خانوادگی مدیران ارشد، بی کفایتی در تعیین صØ‌ÛŒØ‌ فرصتهای تجاری Ùˆ در نتیجه کاهش شدید بهره وری ØŒ استقراض بی Ø‌د Ùˆ Ø‌صر Ùˆ افراط آمیز خارجی ØŒ یارانه های کلان بانک مرکزی به نهادهای مالیِ در آستانة ورشکستگی ØŒ انØ‌صاری بودن نسبی واردات (به دلیل فساد) Ùˆ بهره گیری از سرمایه های کوتاه مدت خارجی به جای سرمایه گذاریهای مستقیم خارجی ØŒ به بØ‌ران مذکور انجامید ( > دورنمای اقتصادی جهان < ØŒ همانجا؛ راسر، ص 171Ù€191).

در مالزی علاوه بر مشکلات عمومی منطقة آسیا، توجه بیش از Ø‌د Ùˆ افراط آمیز به بخش مسکن به عنوان موتور Ù…Ø‌رکة اقتصاد ملی ØŒ عدم توجه به سرعت افزایش کسری Ø‌سابهای جاری ØŒ سقوط قیمتها در بازار الکترونیک جهانی Ùˆ عدم اطلاع رسانی صØ‌ÛŒØ‌ Ùˆ کامل ملی Ù€ اقتصادی ØŒ باعث گسترش دامنة بØ‌ران به این کشور شد ( > دورنمای اقتصادی جهان < ØŒ همانجا). در مجموع ØŒ اگرچه بØ‌ران به طور کامل برنامه های توسعه ای کشورهای اندونزی Ùˆ مالزی (از جمله برنامة 25 ساله معروف به برنامة 2020 مالزی ) را تØ‌ت تأثیر جدّی قرار داد، این تأثیر در دو کشور یکسان نبود. بر اساس آخرین آمارها، تولید ناخالص داخلی کشورهای مذکور در یک دورة پنج سالة پس از بØ‌ران ØŒ هنوز به سطØ‌ قبل از آن نرسیده است . مجموع تولید ناخالص داخلی اندونزی ØŒ Ú©Ù‡ در 1375 Ø´ / 1996 به بیش از 225 میلیارد دلار رسیده بود، در پایان این دورة پنج ساله ØŒ تنها به 145 میلیارد دلار بالغ شده است . مالزی با سرعت بیشتری به ترمیم آثار بØ‌ران پرداخته Ùˆ در پایان دورة پنج سالة پس از بØ‌ران ØŒ تولید ناخالص داخلی خود را به 88 میلیارد دلار رسانده Ú©Ù‡ این رقم با تولید ناخالص داخلی 1375 Ø´ / 1996ØŒ یعنی 99 میلیارد دلار، تنها یازده میلیارد دلار فاصله دارد. در خصوص درآمد سرانه نیز شرایط به همین گونه است . درآمد سرانة مالزی Ùˆ اندونزی در 1375 Ø´ / 1996ØŒ بترتیب 370 ØŒ 4 Ùˆ 080 ØŒ 1 دلار بود، در Ø‌الی Ú©Ù‡ پنج سال پس از بØ‌ران ØŒ درآمد سرانة دو کشور به 699 ØŒ 3 Ùˆ 695 دلار کاهش یافت (بانک جهانی ØŒ همانجا).

از Ù„Ø‌اظ شاخص توسعة انسانی ØŒ اندونزی صدویازدهمین Ùˆ مالزی پنجاه ونهمین کشور جهان است . همچنین در فاصلة 1354Ù€ 1381 Ø´ / 1975Ù€2002ØŒ اندونزی شاخص توسعة انسانی خود را از 467ر0 به 692ر0 ارتقا داده است Ø› مالزی

نیز از ابتدا با شرایط مناسبتری در جهت بهبود شاخص توسعة انسانی Ø‌رکت کرده Ùˆ در همان مقطع زمانی ØŒ شاخص مذکور را از 614ر0 به 793ر0 رسانده است ( > «گزارشهای توسعة انسانی : شاخصهای اندونزی » < ØŒ 2004Ø› > «گزارشهای توسعة انسانی : شاخصهای مالزی » < ØŒ 2004). میزان هزینة انجام شده در بخش تØ‌قیق Ùˆ توسعة مالزی از 1375 تا 1381 Ø´ / 1996Ù€ 2002ØŒ 4ر0% از Ú©Ù„ تولید ناخالص داخلی بوده ØŒ اما این هزینه در اندونزی بسیار ناچیز بوده است . همچنین تعداد Ù…Ø‌ققان Ùˆ مهندسان شاغل در بخش تØ‌قیق Ùˆ توسعة مالزی در همان دوره ØŒ به ازای هر یک میلیون تن جمعیت ØŒ 160 تن ولی در اندونزی 130 تن است . از نظر فنّاوری نیز بین دو کشور شکاف زیادی وجود دارد، به گونه ای Ú©Ù‡ در 1369Ù€1381 Ø´ / 1990Ù€2002 صدور کالاهای فنّاوری برتر مالزی از 38% مجموع صادرات به 58% رسید، درØ‌الی Ú©Ù‡ در دورة مشابه سهم صادرات اینگونه کالاها در اندونزی نسبت به Ú©Ù„ صادرات از رقم بسیار ناچیز

1% به 16% افزایش یافت (همانجاها).







دیگر عامل مهم شایان بررسی در تفاوت سطØ‌ توسعة اقتصادی مالزی Ùˆ اندونزی ØŒ توجه ویژة مالزی به فقرزدایی Ùˆ Ù†Ø‌وة برنامه ریزی آن برای ریشه Ú©Ù† کردن فقر از کشور است . مالزی سه راهبرد مهم را برای کاهش فقر دنبال کرد: افزایش رشد اقتصادی ØŒ افزایش سطØ‌ آموزش جمعیت فقیر، Ùˆ نوسازی مشاغل سنّتی جامعة فقیر. نتیجة اجرای این برنامه ها در یک دورة ده ساله ØŒ کاهش جمعیتِ با درآمد کمتر از یک دلار در روز، به 2% Ú©Ù„ جمعیت بود، در Ø‌الی Ú©Ù‡ این رقم در اندونزی 2ر7% اعلام شده بود. همچنین مالزی موفق شد نسبت شکاف بین فقیر Ùˆ غنی را به نصف کاهش دهد Ùˆ برای فقرزدایی از جمعیت روستایی ØŒ سه برنامه را به اجرا در آورد: طرØ‌ توسعة زمین (رعایت صرفة اقتصادی در اندازة زمینها)ØŒ افزایش بازدهی

زمین ØŒ Ùˆ اعطای یارانه های خاص . با اجرای این برنامه ها درآمد خالص سالانة هر خانوار روستایی از 609 دلار مالزی در 1345 Ø´ / 1966 به 557 ØŒ 3 دلار مالزی در 1365 Ø´ / 1986 افزایش یافت . پس از اتمام مرØ‌لة اول برنامه های فقرزدایی ØŒ برنامه های جدید کشور با هدف زدودن آثار فقر در بین کودکان Ùˆ مادران Ùˆ سالخوردگان ØŒ آغاز شد. مهمترین ویژگیهای برنامه های فقرزدایی مالزی ــ Ú©Ù‡ آن کشور را از دیگر کشورهای مورد

مطالعه متمایز Ù…ÛŒ سازد ــ عبارت بود از انتخاب برنامه هایی Ú©Ù‡ فقرا مایل به شرکت در آن باشند، طراØ‌ÛŒ برنامه هایی برای پیشگیری از بازگشت فقرا به زیرخط فقر، Ùˆ نهایتاً تأسیس مراکزی Ú©Ù‡ از راههای گوناگون از بروز فساد مالی Ùˆ اداری به هنگام اجرای برنامه های فقرزدایی جلوگیری کند ( گزیده های اقتصادی ØŒ Ø´ 7ØŒ ص 6Ù€15Ø› > «مالزی : هزینه های عمومی مالزی » < ØŒ 2002).

عامل مهم دیگر در بررسی سطØ‌ توسعة اقتصادی مالزی Ùˆ اندونزی ØŒ میزان وابستگی آنها به وامها Ùˆ اعتبارات خارجی ØŒ نظارت بر میزان بدهی خارجی ØŒ توان جذب سرمایة خارجی Ùˆ سهم سرمایه گذاری مستقیم خارجی نسبت به تولید ناخالص داخلی است . نگاهی به داده های آماری این دو شاخص مهم اقتصادی در مالزی Ùˆ اندونزی Ùˆ مقایسة آن با میزان تأثیرپذیری دو کشور از بØ‌ران فراگیر مالی Ùˆ اقتصادی آسیا، بخوبی اهمیت این عوامل را در تعیین سطØ‌ توسعة اقتصادی به اثبات Ù…ÛŒ رساند. در مالزی نسبت سرمایه گذاری مستقیم خالص خارجی در 1381Ø´ / 2002 به 4ر3% تولید ناخالص داخلی آن کشور رسید، در Ø‌الی Ú©Ù‡ این نسبت در 1369 Ø´ / 1990ØŒ 3ر5% بود. اما در اندونزی نسبت سرمایه گذاری مستقیم خارجی به تولید ناخالص داخلی در 1369 Ø´ / 1990 تنها 1% بود Ùˆ در 1381 Ø´ / 2002 به 9ر0-% سقوط کرد. همچنین در همین دوره ØŒ مجموع بدهی خارجی اندونزی از 7ر8% تولید ناخالص داخلی به 8ر9% آن افزایش یافت ØŒ اما مالزی موفق شد میزان بدهیهای خارجی خود را نسبت به تولید ناخالص داخلی از 8ر9% به 5ر8% کاهش دهد ( > «گزارشهای توسعة انسانی : شاخصهای اندونزی » < Ø› > «گزارشهای توسعة انسانی : شاخصهای مالزی » < ØŒ همانجاها).

برونی /برونئی یکی دیگر از کشورهای اسلامی منطقه است . الگوی توسعة برونئی با الگوهای توسعه در جنوب شرق آسیا کاملاً متفاوت است . این کشور (با جمعیتی کمتر از چهارصد هزار تن )ØŒ در 1363 Ø´ /1984 به استقلال رسید. از ویژگیهای اقتصادی این کشور ثروتمند، وابستگی جدّی به درآمدهای نفت Ùˆ گاز، Ø‌ضور شرکت نفتی شل برونئی در برنامه ریزیهای آن کشور، Ùˆ وابستگی شدید به نیروی کار خارجی است ( رجوع کنید به شهریاری ØŒ ص 8ØŒ 50 Ù€51ØŒ 77). از 1332 Ø´ تاکنون (1383 Ø´ )/ 1953Ù€2004ØŒ برنامه های پنج سالة توسعه ای متعددی در برونئی به اجرا در آمده یا در دست اجراست Ú©Ù‡ در تمامی آنها نسبت به اتکای بیش از Ø‌د به درآمدهای نفت Ùˆ گاز نگرانی وجود دارد Ùˆ چگونگی کاهش این اتکا از طریق رونق بخشیدن به بخش کشاورزی Ùˆ معدنی Ùˆ نیز سرمایه گذاری مازاد درآمدهای نفتی Ùˆ گازی در سایر بخشها یا خارج از کشور، در نظر گرفته شده است ( رجوع کنید بههمان ØŒ ص 48Ù€50). درآمد سرانة تولید ناخالص داخلی این کشور 210 ØŒ 19 دلار Ùˆ شاخص توسعة انسانی آن 862ر0 است ØŒ Ú©Ù‡ از این Ù„Ø‌اظ سی ویکمین کشور جهان است ( > «گزارشهای توسعة انسانی : شاخصهای برونئی دارالسلام » < ØŒ 2004).

منابع : Ù…Ø‌مدعلی خطیب ØŒ ادموند میرزاخانیان ØŒ Ùˆ ماندا شمیرانی ØŒ «دیدگاههای نوین در راهبردهای توسعه : تجارب آسیای جنوب شرقی »، راهبرد ØŒ Ø´ 7 (تابستان 1374)Ø› Ù…Ø‌مدمهدی شهریاری ØŒ برونئی ØŒ تهران : وزارت امور خارجه ØŒ دفتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی ØŒ 1378 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مد کردزاده کرمانی ØŒ توسعة اقتصادی در اندونزی ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› گزیده های اقتصادی ØŒ وزارت امور خارجه ØŒ ستاد هماهنگی روابط اقتصادی خارجی ØŒ Ø´ 7 (26 خرداد 1376)ØŒ Ø´ 15 (26 آبان 1376)Ø› مناطق پردازش صادرات : اهداف ØŒ تجربیات موجود Ùˆ نقاط قوت Ùˆ ضعف ØŒ تهران : سازمان برنامه Ùˆ بودجه Ø› معاونت امور اقتصادی ØŒ دفتر هماهنگی امور بنگاههای اقتصادی ØŒ 1370 Ø´ Ø›

Craig Burnside and David Dollar, "Aid spurs growth in a sound policy environment", Finance & development , vol. 34, no.4 (Dec. 1997); Philippe Chalmin, International

commodity markets , New York 1991; William Engdohl, "World financial system, ـ at the boundary layer ف ", Executive intelligence review ) EIR ), vol.24, no.35 (Aug. 1997); M. Evans, "Economic and security dimensions of the emerging order in the Asia pacific", in Southeast Asia in the new world order , ed. David Wurfel and Bruce Burton, New York: St. Martin's Press, 1996; Franµoise Gإrard and Franµois Ruf, "Indonesia's crisis", in Agriculture in crisis: people, commodities and natural resources in Indonesia, 1996-2000 , ed. Franµoise Gإrard and Franµois Ruf, Montpellier, Fr.: Cirad, 2001; Hal Hill, Indonesia's industrial transformation , Singapore 1997; "Human development reports: indicators Brunei Darussalam, HDI Rank: 33", UNDP Website . [Online(. Available: http:// hdr.undp.org/statistics/dataycty/cty f BRN. html. )19 July 2004(; "Human development reports: indicators Indonesia, HDI Rank: 111", UNDP website . )Online(. Available: http://hdr.undp.org/ statistics/ data/ cty/ cty f IDN. html. )19 July 2004(; "Human development reports: indicators Malaysia, HDI Rank: 59", UNDP Website . )Online].

Available: http://hdr.undp. org/ statistics/ data/ cty/ cty f MYS. html.[19 July 2004(; Ira M.Lapidus, A history of Islamic societies , Cambridge 1991; "Malaysia-Malaysia public expenditures: managing the crisis; challenging the future", The World Bank Group , 11 Dec. 2002. )Online(. Available: http://www-wds. worldbank. org/servlet/ WDS Ibank Servlet? pcont= details & eid=000094946-000 6105362942. )26 April 2004(; Ahmad Monir, Malaysia & development , Kuala Lumpur 1997; Lucian W. Pye, "The politics of Southeast Asia", in The Politics of the developing areas , ed. Gabriel A. Almond and James S. Coleman, Princeton, N. J.: Princeton University Press, 1970; Andrew Rosser, The politics of economic liberalisation in Indonesia: state, market and power , Richmond, Engl. 2002; World Bank, World development indicators1998 , )CD- ROM(. Washington DC. 1999; World economic outlook, interim assessment, crisis in Asia: regional and global implications , in International Monetary Fund website , 19 Dec. 1997. )Online(. Available: http://www.imf.org/ external/pubs/ft/weo/weo1297/index. htm.)26 April 2004].

/ علی فکری /

توسعة اسلامی ، بانک



توسعة اسلامی ، بانک