تَکّه ایلی ، «سرزمین تکه » منطقه ای در آناطولی جنوبی در پیرامون خلیج انطالیه * / آنتالیا . نام این منطقه از تکه بیگها، رهبران ترکمن تکّه اوغوللری * (بنی تکه ) که در قرن هشتم در این محل فرمانروایی می کردند، گرفته شده است و تقریباً با نواحی تاریخی لیکیه و پامفیلیه که بترتیب قسمتهای غربی و شرقی تکّه ایلی را تشکیل می دادند، مطابق است . بجز دشتهای آبرفتی در دهانه و در طول رودهای متعدد آن ، بویژه در شرق





انطالیه ، تکّه ایلی سرزمینی کوهستانی است با پستی و بلندیهای فراوان که شاخه های جنوبی و شمالی رشته کوه توروس * از آن می گذرد. در قسمت لیکیة این سرزمین ، ارتفاع کوههای بیگ داغلری به 070 ، 3 متر می رسد. در قرون هشتم و نهم مهمترین شهر این ناحیه بندر انطالیه بود و فنکه ، المالی ، استانوس / استانوز (کورکوتلی ) و قره حصار (پرغه /پرگا ) از شهرهای مهم دیگر آن بودند.

این منطقه که در دورة روم شرقی جمعیت متراکمی داشت ، در نیمة اول قرن هفتم بشدت مورد حملة ترکمنها قرار می گرفت . ظاهراً این حملات که از قرن پیش شروع شده بود، پس از آنکه کیخسرو سلطان سلاجقه روم ، در 603 انطالیه را به تصرف در آورد و آن را محل استقرار ناوگان مدیترانه ای خود کرد، شدت گرفت . همچنین ، پس از حملة مغولها به آناطولی مرکزی و شکست سلطان نشین روم در 641، حضور ترکمنها در لیکیه و پامفیلیه افزایش چشمگیری یافت . در پایان قرن هفتم خاندان حمید اوغوللری * (بنی حمید) فرمانروایی خود را در شمال پامفیلیه در پیسیدیا برپا کردند و انطالیه و جلگة ساحلی را در اختیار گرفتند. تا 721 انطالیه در دست طایفه ای از این خاندان ، بنی تکه ، بود که به تصرف بقیة پامفیلیه و نیز لیکیه ادامه دادند و امیرنشین خود را بنیان نهادند. این امارت که مرکز آن المالی و انطالیه بود، در حدود صدسال پا بر جا ماند. در این دوره تقریباً سراسر تکه ایلی ترکی شد. تا اوایل قرن نهم مرکزیت شهرهای بزرگ انطالیه ، پرگا و سیده از بین رفته بود. با اینهمه ، محله های یونانی و یهودی و گروههای یونانی زبان بیزانسی تا اوایل قرن چهاردهم در انطالیه ، در قسمتهای دور افتاده ای از لیکیه ، وجود داشتند. به نظر می رسد که ترکی کردن در کوچ نشین شدن مردم منطقه و رکود کشاورزی نقش داشته است . کوههای بلند و دره ها چراگاههای مناسبی برای گوسفندان فراهم می کرد. تکّه ایلی بویژه در پرورش شتر شهرت یافت .

گروههای ترکمنی که در تکّه ایلی سکونت گزیدند، به آداب و سنن قدیمی خود بسیار پایبند بودند. عقاید نامتعارف ، که بیشتر به صورت اشکال گوناگون صوفیگری تجلی می کرد، و انواع عقاید علوی میان آنها بسیار رایج بود. طریقت بکتاشیه * کمی بعد از مرگ حاجی بَکتاش ولی * ، رهبر این طریقت ، در 660، در منطقه نفوذ یافت . مرقد اَبدال موسی (رونقش در قرن هشتم ) که به عقیدة برخی دومین رهبر بکتاشیه بود، در المالی واقع بود. طریقت قلندریه نیز رواج داشت و ابن بطوطه که در 732 به انطالیه سفر کرد، تصدیق می کند که اخی ها ( رجوع کنید به اخیه * ) در آنجا بخوبی سامان یافته بودند (ج 1، ص 292). بیگهای تکه از این گروهها حمایت می کردند و بسیاری از تکیه ها و زاویه های آنان را در شهرهای مهم اعطا کردند.

در 762/ 1361 لوزینیان قبرس ، انطالیه را تصرف کردند و تا 774/ 1373 آن را در اختیار داشتند. در 792 بایزید اول شهر را گرفت و بزودی آن را در مقابل قره مان اوغوللری (قره مانیان * ) از دست داد ولی در 800، شهر و جلگة ساحلی آن را بازپس گرفت . پس از آنکه تیمور در 804 بایزید را در آنکارا شکست داد، پسرش شاهرخ تکّه ایلی را غارت کرد و بنی تکه را تا اندازه ای به موقعیت گذشته باز گرداند؛ اما در 826 در دورة سلطنت مراد دوم ، سراسر تکّه ایلی برای همیشه زیر سلطة حکومت عثمانی قرار گرفت و به سنجقی در قلمرو عثمانی تبدیل شد. عثمانیها کلیه امتیازاتی را که بنی حمید و بنی تکه

به اشراف محلی داده بودند (براتها، نشانها)، دو باره تأیید

کردند؛ در نتیجه «سپاهی »ها و دیگران ، موقعیت خود را دو باره به دست آوردند.

با اینهمه ، آشوبهای دینی بسیاری در این منطقه برضد دولت عثمانی وجود داشت . ترکمنهای آنجا جذب جنبشهای متعدد شیعی و علوی شدند. در 906 تعدادی از آنها به عنوان مریدان شاه اسماعیل به اردبیل سفر کردند. بعلاوه ، تعدادی از ترکمنهای تکه به شاه اسماعیل پیوستند و در بنیانگذاری دولت صفوی نقش مهمی بازی کردند ( رجوع کنید به تکلّو * ) . در 917ـ 918 ترکمنها در تکّه ایلی به رهبری شاهقلی بابا تکه لی شورش کردند. پیش از سرکوب این شورش ، ویرانیها و کشتار بسیاری به بار آمد. بر اساس ممیزیهای عثمانیها، شهرهای تکّه ایلی دچار کاهش چشمگیر جمعیت بودند که علت آن قیامها و تبعید بسیاری از حامیان این قیامها به دست بایزید بود.

---

منابع :
(1) ( ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمدعبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/1987 ) ؛
(2) احمد رفیق ، «فاتح زماننده تکه ایلی »، تاریخ عثمانی ( تورک تاریخی ) انجمنی مجموعه سی ، سال 14، ش 2/79 (1924)، ص 65ـ83 ؛


(3) Barbara Flemming, Landschaftsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und Lykien im Spجtmittelalter , Wiesbaden 1964, esp. 93-126;
(4) I A , s.v. "Teke-Eli" (by M.C. ìehabeddin Tekindag §);
(5) A. Ya íar Ocak, La revolt de Baba Resul ou la formation de l'hإtإrodoxie musulmane en anatolie au XIII e siةcle , Ankara 1989, esp. 121-125;
(6) Hanna Sohrweide, "Der Sieg der Safaviden in Persien und seine Rدckwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert", Der Islam , XLI (1965), esp. 131-137, 145-153, and index;




(7) Faruk Sدmer, Safevر devletinin kurulu íu ve geli ímesinde anadolu index;
(8) tدrklerinin rolد , Ankara 1979, 46-47, 90-92, 169-172, M.C. ìehabeddin Tekindag §, " ìah Kulu Baba Tekeli isyan â", Belgelerle Tدrk Tarih Dergisi , I (1967-1968), 34-39, 54-59;
(9) TA , s.v. "Teke Sancag â§" (by I . Parmaks âzog §lu);
(10) Speros Vryonis, Jr., The decline of medieval Hellenism in Asia Minor , Berkeley, etc. 1971, 148, 166, 168, 187, 250, 281, 294-295.

/ لایزر ( د. اسلام ) /