responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3808

 

تَکَه اوغولْلَری ، خاندانی حکومتی ترکمن در ایالت و امیرنشین تکه ایلی * در جنوب آناطولی در قرن هشتم و اوایل قرن نهم . تکه اوغوللری (تکه به معنای بُزِ نَر و رهبر گله + اُغول به معنای پسر + لَر ( پسوند جمع ) + «ی » به جای کسرة اضافه )، به معنای «پسرانِ تکه » و به مفهوم خاندان تکه است . این نام از لقب برجسته ترین بِیگِ (امیرِ) این خاندان ، یعنی سلطان السواحل امیر مبارزالدین محمدبیگ معروف به تکه بیگ ، گرفته شده است (سامی ، ذیل «تکه »؛ لین پول و دیگران ، قسم 2، ص 420، 423؛ ثریا، ج 2، ص 53).

ریشة قومی تکه اوغوللری به قبیلة اوچ اوق از ترکهای اُغوزِ ترکستانی تبار، بازمی گردد. اغوزها در قرون نخستین اسلام به سوی غرب آمدند و در سرزمینهای شرقی دریای خزر و شمال خراسان بزرگ ساکن شدند (لین پول و دیگران ، قسم 2، ص 420؛ اوچ اوق ، ص 73، 75؛ قدری ، ذیل «تکه »؛ نیز رجوع کنید بهگلی ، ص 17، 20، 30ـ31، 210، 213ـ214؛ آقسرایی ، ص 40، پانویس 1؛ تکه * ).

هجوم مغولان در ابتدای قرن هفتم موجب شد که برخی طوایف ترکمن آن مناطق ، از جمله طایفة معروف تکه ، از راه ایران به آناطولی (آسیای صغیر) در ترکیة امروز بگریزند و نواحی شرقی آنجا را تصرف کنند ( رجوع کنید به اوزون چارشیلی ، ج 1، ص 45ـ46، 57؛ اوچ اوق ، ص 73؛ قدری ، همانجا؛ تکین داغ ، ص 55). هنگامی که سلطان سلجوقی ، کیخسرو اول (متوفی 607 یا 608) انطالیه را در 603 فتح کرد، ترکمنهای تکه را در آن شهر و اطراف آن ، از جمله شهر اغدیر/ اگدیر ، اسکان داد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ اوچ اوق ، همانجا). در این بین ، یکی از بیگهای ترکمن به نام حمیدبیگ ، که به احتمال بسیار از ترکمنهای تکه بوده است ، نیز همراه تکه ها حاکم ایالتی شد که بعدها آن را «حمید ایلی » نامیدند. وی در دورة انتقال حکومت از سلاجقة روم به عثمان اوغولْلَری (بعدها دولت عثمانی ) اعلام استقلال کرد و بِیْگ لیکِ (امیرنشینِ) حمید اوغوللری * را بنا نهاد (اوچ اوق ، ص 73ـ74).

پس از حمیدبیگ ، پسرش فلک الدین دُنداربیگ (متوفی 724) در تاریخی بین 708 تا 719 انطالیه را گرفت و حکومت آنجا را به برادرش یونس بیگ بخشید (تکین داغ ، ص 63؛ عمری ، ص 63).

پس از یونس بیگ ، قلمرو او تجزیه شد و برخی از اعضای خانوادة وی مستقل از یکدیگر، حکومت شهرهای تکه ایلی را به دست گرفتند؛ محمودبیگ پسر بزرگ یونس بیگ حاکم انطالیه و سنان الدین جالس (چالش ) خضربیگ (در بارة اینکه سنان الدین جالس و خضربیگ یک یا دو تن بوده اند تردید شده است رجوع کنید به د. اسلام ، همانجا) پسر دیگر یونس بیگ حاکم استانوس (قُورقودلی ) شد و حتی غلام یونس بیگ به نام زکریا در شهر قره حصارِ تکه حکمرانی کرد (تکین داغ ، ص 64؛ نیز رجوع کنید بهعمری ، ص 63ـ64؛ اوزون چارشیلی ، ج 1، ص 61). ظاهراً همة آنان تکه بیگلری (امیران تکه ) خوانده می شدند.

محمودبیگ ، پدر تکه بیگ و حکمران انطالیه ، در 723 یا 724 از مقابل دَمیرتاش (تیمورتاش )، امیر و والی معروف ایلخانان در آناطولی ، گریخت و پس از پناه بردن به عمویش دنداربیگ ، وی را به دمیرتاش تسلیم کرد و موجب مرگش شد (تکین داغ ، همانجا؛ تاریخ آل سلجوق در آناطولی ، ص 132). محمودبیگ در 727 به همراه دمیرتاش که بر ایلخان وقت شوریده بود، به ممالیک مصر پناه برد، اما در پی ارسال شکایتنامه ای که پسر دنداربیگ ، نجم الدین اسحاق بیگ ، به سلطان مملوکی رساند، محمودبیگ در مصر به زندان افتاد و نجم الدین پس از بازگشت ، به جای پدر نشست (728) و



خضربیگ حکمران استانوس نیز جای برادرش محمودبیگ را در انطالیه گرفت (تکین داغ ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ابن بطوطه ، ج 1، ص 315؛ عمری ، ص 64).

پس از خضربیگ ، تکه بیگ پسر محمودبیگ به جای او نشست . ظاهراً محمودبیگ عاقبت از مصر بازگشته و برای دومین بار حکومت انطالیه را به دست گرفته بود (تکین داغ ، ص 65)، اما به نوشتة قَلقَشَندی (ج 8، ص 17)، پس از خضربیگ ، ابتدا پسرش دادی بیگ و پس از او، محمدبیگ حکومت کردند.

تکه بیگ بیشتر عمر خود را صرف جنگ با یونانیان قبرس کرد و چون در این جنگها، بویژه در پس گرفتن انطالیه ، بسیار مصمم و سرسخت بود، به «تکه بیگ » (از نظر سرسختی به بز تشبیه شده بود) و حتی به «تکه پاشا» معروف شد ( رجوع کنید به تکین داغ ، ص 65ـ66؛ نشری ، ج 1، ص 64) و از زمان او، حکومت وی و اخلافش ، رسماً تکه اوغوللری خوانده شد.

خبری مبهم مبنی بر اینکه تکه «پسر کدخدای اغدیر است » ( رجوع کنید به نشری ، ج 1، ص 17)، این تردید را ایجاد کرده که شاید تکه بیگ از نسل حمیدبیگ نبوده ، بلکه پسر کدخدای (رئیس یا حاکم ) اغدیر بوده است (تکین داغ ، ص 63؛ د. ا. ترک ، ذیل مادّه ؛ نیز رجوع کنید به اوزون چارشیلی ، ج 1، ص 62)، اما شاید منظور از «کدخدای اغدیر» همان فلک الدین دنداربیگ باشد که اغدیر را پایتخت خود قرار داد و حتی پس از بازسازی کامل ، آنجا را فلک آباد نامید ( رجوع کنید به اوچ اوق ، ص 76؛ نیز رجوع کنید به ابوالفداء، ص 379).

تکه بیگ از حمایت سلطان مصر برخوردار بود و حتی با تشویق وی ، در قبرس نیروی نظامی پیاده کرد و سرانجام به سبب اختلافات حکام قبرس با یکدیگر، توانست در 21 ذیقعدة 774 انطالیه را پس بگیرد. وی مسجدی نیز در آنجا بنا کرد (تکین داغ ، ص 66ـ67؛ نیز رجوع کنید به اولیا چلبی ، ج 9، ص 287).

پس از تکه بیگ پسرش ، عثمان بیگ (عثمان چلبی )، جای او را گرفت . عثمان بیگ حکومت انطالیه را به پسرش مصطفی بیگ محول کرد و خود در استانوس مستقر شد. در زمان او تکه ایلی اهمیت خود را از دست داد و تنها به انطالیه و استانوس محدود شد. بایزید اول ، سلطان عثمانی ، در 792 به تکه ایلی حمله کرد و در نتیجه ، مصطفی بیگ به مصر گریخت و انطالیه به دست عثمانیان افتاد و آنان امیر خود، فیروزبیگ ، را «محافظ » (مرزبان ) آنجا کردند (تکین داغ ، ص 68ـ69؛ نیز رجوع کنید بهابن خلدون ، ج 5، ص 635).

عثمان بیگ در صفر 826 با یاری محمدبیگ ، از خاندان قرامان اوغوللری (قره مانیان * )، در پس گرفتن انطالیه کوشید. در این اثنا، فیروزبیگ درگذشت و حمزه بیگ (پسر فیروزبیگ ) عثمان بیگ را به قتل رساند. با مرگ وی ، تکه اوغوللری کاملاً به تابعیت دولت عثمانی در آمدند (تکین داغ ، ص 70؛ لین پول و دیگران ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال ، ج 1، ص 392).


منابع :
(1) محمودبن محمد آقسرایی ، تاریخ سلاجقه ، یا، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار ، چاپ عثمان توران ، آنکارا 1944، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(2) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ علی منتصر کتانی ، بیروت 1395/1975؛
(3) ابن خلدون ؛
(4) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رنو و دسلان ، پاریس 1840؛
(5) اسماعیل حقی اوزون چارشیلی ، تاریخ عثمانی ، ترجمة ایرج نوبخت ، تهران 1368ـ1377 ش ؛
(6) اولیا چلبی ؛
(7) تاریخ آل سلجوق در آناطولی ، چاپ نادره جلالی ، تهران : دفتر نشر میراث مکتوب ، 1377 ش ؛
(8) محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ 1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛
(9) شمس الدین بن خالد سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/1889ـ 1898؛
(10) احمدبن یحیی عمری ، التعریف بالمصطلح الشریف ، چاپ محمدحسین شمس الدین ، بیروت 1408/ 1988؛
(11) حسین کاظم قدری ، تورک لغتی ، ج 2، استانبول 1928؛
(12) قلقشندی ؛
(13) امین اللّه گلی ، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن ها ، ( تهران ) 1366 ش ؛
(14) استنلی لین پول و دیگران ، الدّول الاسلامیة ، نقله من الترکیة الی العربیة محمد صبحی فرزات ، قسم 2، دمشق 1395/ 1975؛
(15) محمد نشری ، کتاب جهاننما ، چاپ تشنر، لایپزیگ 1951ـ1955؛
(16) یوزف فون هامر ـ پورگشتال ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی علی آبادی ، چاپ جمشید کیان فر، تهران 1367ـ 1369 ش ؛


(17) EI 2 , s.v. "Teke-oghullar °â" (by G. Leiser);
(18) I A , s.v. "Teke-og §ullar â" (by M. C. ìehabeddin Tekindag §);
(19) ìehabeddin Tekindag §, "Teke-eli ve Teke-og §ullar â", Tarih Enstitدsد Dergisi , no. 7-8 (1976-1977);
(20) Bahriye غµok, "Hamitog §ullar âbeylig §i", I lہhiyat Fakدltesi Dergisi , IV , no. 1-2 (1955).

/ حجت فخری /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3808
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست