تفسیر فُرات کوفی ، تفسیری روایی به عربی از ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی ، محدّث و مفسر شیعی (زنده در 307). فرات این تفسیر را بر اساس ترتیب سوره ها تنظیم کرده ، اما بر خلاف مفسران متقدم شیعی همچون قمی و عیّاشی (بر ـ اشر ، ص 30؛ قس مامقانی ، ج 2، بخش 2، ص 3) تنها آیاتی را بر گزیده است که در شأن نزول و تفسیر یا تأویل قریب و بعید آنها، روایتی در بارة تعالیم و اعتقادات شیعی از ائمة شیعه علیهم السلام یا صحابه و برخی تابعین در دست داشته است (برای دسته بندی موضوعی از مطالب تفسیر رجوع کنید به فرات کوفی ، چاپ محمدکاظم ، فهرست ، ص 627ـ672؛ در بارة دیگر ویژگیهای ترتیب آیات در سوره ها رجوع کنید به همان ، مقدمة محمدکاظم ، ص 14ـ15).

رجالیون متقدم شیعه همچون کَشّی و نَجاشی و شیخ طوسی ، و متأخرانی چون ابن داوود و علامه حلّی و محمدبن علی اردبیلی ، در بارة ابوالقاسم فرات هیچ اطلاعی نداده اند (در بارة منابع جدید رجوع کنید به امین ، ج 8، ص 396؛
خوئی ، ج 13، ص 252ـ 253؛
قمی ، ج 1، ص 349؛
آقابزرگ طهرانی ، 1390، ص 216). با وجود این ، از زیدیه ابوعبداللّه علوی شجری (متوفی 445) به واسطة محمدبن حسن بن احمدبن ولید، از مشایخ صدوق ، در کتاب فضل زیارة الحسین (ص 49، 64، 68، 74، 77ـ 78 و جاهای دیگر)، از اهل سنّت عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی در شواهد التنزیل (جاهای متعدد) از تفسیر او نقل کرده اند (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 299؛
نیز رجوع کنید به فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص 21ـ22). حتی محدّثانی چون حسن بن محمدبن سعید هاشمی و علی بن بابویه قمی از تفسیر فرات کوفی برای شیخ صدوق روایت کرده اند (همانجا؛
برای فهرستی از موارد نقل صدوق از این تفسیر رجوع کنید به فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص 40ـ41؛
موحدی محب ، ص 36). نام وی در اسناد برخی روایات سیدبن طاووس نیز آمده است (فرات کوفی ، چاپ غروی اوردبادی ، مقدمه ، ص 4؛
موحدی محب ، همانجا؛
در بارة دیدگاههای علمای متأخرشیعی رجوع کنید به ادامة مقاله ). با اینهمه ، نسبتِ کوفی او، اسامی مشایخ و شاگردان او و محتوای تفسیر موجودش مهمترین منبع برای تعیین حدود زمانی زندگیش و پی بردن به روش و دیدگاههای تفسیری وی است . برخی متأخران ، با توجه به ختم روایات این تفسیر به امام رضا علیه السلام ، فرات را در شمار اصحاب آن حضرت ، یا امام جواد و گاه امام هادی علیهماالسلام دانسته اند (امین ، همانجا؛
صدر، ص 332؛
داوری ، ص 289). اما سند برخی از روایات این تفسیر به کسانی باز می گردد که یکصد سال پس از وفات ایشان درگذشته اند. خود فرات نیز در اوایل قرن چهارم (307) زنده بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). با توجه به اسناد روایات این تفسیر، فرات باید از علمای نیمة دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم باشد.

برخی مشایخ فرات در روایات تفسیرش عبارت اند از: حسین بن سعید کوفی اهوازی (متوفی 250) از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السلام ، جعفربن محمدبن مالک فزاری (متوفی 300) و عبیدبن کثیر عامری (متوفی 294؛
برای فهرست کاملِ راویان در تفسیر فرات رجوع کنید به فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص 25ـ40). در بارة زیدی یا عامی بودنِ برخی از این مشایخ سخن رفته است ، از جمله در بارة فضل بن یوسف قصبانی (طوسی ، ج 1، ص 59، حدیث 166)، محمدبن منصور مرادی ، محدّث زیدی نیمة اول قرن سوم (مادلونگ ، ص 50 به بعد) و حسین بن حکم حِبَری (متوفی 286) صاحب تفسیر حبری ( رجوع کنید به مقدمة حسینی ، ص 36ـ 38، 209ـ211). برخی با توجه به همین اسانید زیدی ، و نیز عدم تصریح فرات به دوازده امام علیهم السلام و وجود روایتی از زیدبن علی در اختصاص عصمت به پنج تن آل عبا در این تفسیر، احتمال داده اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است (برای نمونه رجوع کنید به فرات



کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص 11). روایات فرات از

صادقین و امام رضا علیهم السلام (برای نمونه رجوع کنید به همان ، حدیثهای ش 384، 385، 601، 604) و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج قائم یا مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف (مانند حدیثهای ش 48، 249، 607، 627، 747) و نیز روایاتی در بارة سرچشمة نورانی ائمه علیهم السلام ــ که بر خلاف دیدگاههای زیدیه در این باره است ــ احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می کند؛
در عین حال گرایش فرات را به اعتقادات زیدیه نمی توان از نظر دور داشت (قس موحدی محب ، ص 38ـ40).

اگرچه تفسیر فرات در برخی جوامع تفسیری شیعی و سنّی پس از خود حضوری کمرنگ داشته و نام فرات در کتب تراجم و رجال کهن شیعی نیامده است ، از قرن چهارم به بعد محدّثانی چون محمدبن حسن حرّ عاملی (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 159) و مجلسی (ج 1، ص 37) وی و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده اند. در آثار کسانی چون قاضی سعید قمی ، مشهدی قمی صاحب تفسیر کنزالدقائق ، مولی ابوالحسن شریف صاحب تفسیر مرآت الانوار ، و فیض کاشانی نیز نشانه های رجوع به تفسیر فرات وجود دارد (موحدی محب ، ص 36). مجلسی در بحارالانوار (همانجا) او را به دلیل هماهنگی روایاتش با احادیث معتبر امامیه ، موثق دانسته است . مامقانی (ج 2، بخش 2، ص 3) نیز پس از اشاره به این سخن مجلسی و دیگران ، فرات را امامی و روایات وی را در بالاترین درجة حُسن دانسته است . خوانساری (ج 5، ص 354) هم سخنی به همین مضمون آورده است .

نسخه های موجود از تفسیر فرات ، به روایت ابوالخیر مقدادبن علی حجازی از ابوالقاسم عبدالرحمان علوی از فرات است . مقدمة این تفسیر نوشتة فرات نیست و عبارت «الشیخ الفاضل استاد المحدثین فی زمانه » که ابوالقاسم علوی در بارة مؤلف کتاب گفته است ، جایگاه علمی فرات را در زمان خودش نشان می دهد (قس برـ اشر، ص 29ـ30؛
برای برخی از نسخه های خطی تفسیر فرات رجوع کنید به بکائی ، ج 6، ص 2391؛
فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص 19ـ22؛
برـ اشر، ص 32). در نسخة خطی مدرسة فیضیة قم ، راوی تفسیر پدر شیخ صدوق معرفی شده که سهو می نماید. غالب روایات این تفسیر با حذف سلسلة سند، به تعبیر «مُعَنعَن » آمده است ؛
داوری (همانجا) تنها 120 روایت مُسند یافته است . برخی ، با توجه به مسند بودن این روایات در نقل حسکانی در شواهدالتنزیل و با دقت در تاریخ کتابت نسخه های خطی که همگی از قرن دهم به بعد است ، احتمال داده اند که سلسلة اسانید بین قرن پنجم تا دهم حذف شده باشد (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 298؛
فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص 16).

تفسیر فرات نخستین بار در 1354 در نجف به اهتمام و مقدمة شیخ محمدعلی غروی اردوبادی چاپ شد. این چاپ که در قم نیز افست شده است ، 766 حدیث دارد. همچنین این تفسیر در 1410 در تهران به تصحیح محمدکاظم ، با 775 حدیث ، چاپ شد.

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : نوابغ الرُّواة فی رابعة المئات ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت 1390/ 1971؛
(3) امین ؛
(4) محمدمحسن بکائی ، کتابنامة بزرگ قرآن کریم ، تهران 1374 ش ـ ؛
(5) حسین بن حکم حبری ، تفسیر الحبری ، چاپ محمدرضا حسینی ، بیروت 1408/1987؛
(6) حرّ عاملی ؛
(7) عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی ، شواهدالتنزیل لقواعدالتفضیل ، چاپ محمدباقر محمودی ، تهران 1411/1990؛
(8) خوانساری ؛
(9) خوئی ؛
(10) مسلم داوری ، اصول علم الرجال ، قم 1416؛
(11) حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام ، ( بغداد 1370 ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(12) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1410/ 1981؛
(13) محمدبن علی علوی شجری ، فضل زیارة الحسین ( علیه السلام )، چاپ احمدحسینی ، قم 1403؛
(14) فرات بن ابراهیم فرات کوفی ، تفسیر فرات الکوفی ، چاپ محمدعلی غروی اوردبادی ، نجف 1354، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(15) همان ، چاپ محمدکاظم ، تهران 1410/1990؛
(16) عباس قمی ، فوائد الرضویه : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ?( 1327 ش ) ؛
(17) عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352؛
(18) عبداللّه موحدی محب ، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی »، آینة پژوهش ، سال 10، ش 6 (بهمن ـ اسفند 1378)؛


(19) Me'ir Mikha'el Bar- Asher, Scripture and exegesis in early Ima ¦ m i ¦ -Shiism , Leiden 1999;
(20) Wilferd Madelung, Der Imam al-Qa ¦ simibn Ibra ¦ h i ¦ m und die Glaubenslehre der Zaiditen , Berline 1965.

/ محمد کریمی زنجانی اصل /