responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3715

 

تفسیر عَیّاشی ، از تفسیرهای کهن امامی متعلق به عصر غیبت صغرا (260ـ329)، تألیف ابونصر محمدبن مسعود عیّاشی . در تفسیر عیّاشی ، همچون دیگر آثار امامیة این دوره ، جنبة روایی غالب است ؛ با این حال ، به دلیل توجه مؤلف به آیات الاحکام ، ویژگی فقهی این تفسیر بیشتر از دیگر تفاسیر کهن امامیه ، همچون تفسیرِ فرات کوفی * و تفسیرِ علی بن ابراهیم قمی * ، است (برای نمونه رجوع کنید به عیّاشی ، ج 1، ص 192، 238، 248).

عیّاشی نخست در مقدمه ای کوتاه به ذکر احادیثی در فضیلت قرآن کریم ، ترک روایت احادیث مخالف با قرآن ، مطالبِ مذکور در قرآن و لزوم مراجعه به ائمة اطهار علیهم السلام برای فهم و تفسیر قرآن ، پرداخته است (همان ، ج 1، ص 74ـ97). سپس آیاتی را تفسیر کرده که در آنها روایاتی از ائمه علیهم السلام در بارة اعتقادات و آموزه های شیعی ــ بویژه در فضائل اهل بیت علیهم السلام و منقصت دشمنان ایشان ــ رسیده است . بیشتر این روایات از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام نقل شده است . رجال شناسان امامی ، با وجود ستودن عیّاشی ، گفته اند که وی از افراد ضعیف روایت می کرده است (نجاشی ، ص 350؛ طوسی ، ص 317ـ320).

در تفسیر عیّاشی ، علاوه بر مطالب تفسیری و فقهی ، به مسائل کلامی نیز پرداخته شده است ؛ مثلاً عیّاشی در بحث از جبر و تفویض ، روایاتی دالّ بر رد هر دو نظریة جبر و تفویض

آورده و نظری موافق با «امر بین أمرین » ارائه کرده است (ج 2، ص 140ـ141). عیّاشی روایاتی در بارة فرقه های شیعی و دیگر فرق ، از جمله واقفه و خوارج و عِجلیّه و قَدَریه ، آورده است ( رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 55، 104، 112، 124ـ 125، 163؛ برای آگاهی از جنبه های قصصی رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 145ـ149، ج 2، ص 154ـ 155).

متن موجود تفسیر عیّاشی نوشته ای مرسل است که در آن اسناد احادیث ذکر نشده است و تفسیر قرآن کریم را از ابتدا تا سورة کهف در بر دارد، اما بر اساس مطالبی که از این تفسیر در آثار دوره های بعدی آمده ، احتمالاً در اصل شامل تمامی قرآن بوده است . نوشتة موجود ظاهراً اندکی پس از وفات مؤلف تدوین یافته است . تدوین کننده ، بنا بر گزارش خود وی اسناد را حذف کرده تا در فرصتی مناسب ، این متن را نزد کسی که آن را به طریق سماع یا اجازه از مؤلف یا احتمالاً از شاگردان وی به دست آورده ، برخواند (همان ، ج 1، ص 73؛ در بارة انتقاد محمدباقر مجلسی از این کار رجوع کنید به ج 1، ص 28). حاکم حَسْکانی در شواهدالتنزیل از متن مسنَدِ تفسیر استفاده کرده است و گویا متن مسندِ تفسیر تا زمان ابن طاووس (متوفی 664) در دست بوده است (ابن طاووس ، ص 79).

از مقایسة روایات دالّ بر وقوع تحریف در قرآن کریم در تفسیر عیّاشی با نسخة خطی قِرائات احمدبن محمد سَیاری ، بر می آید که این اثر منبع عیّاشی در نقل روایات بوده است (برای نمونه رجوع کنید به عسکری ، ج 3، ص 114ـ 115، 259، 262، 264)، حال آنکه رجال شناسان امامی روایات منقول از سیاری را بسیار ضعیف دانسته و در مسائل فقهی به آنها بی اعتنا بوده اند (خوئی ، ج 2، ص 282ـ284). بر اساس مطالب مشابه در تفسیر عیّاشی و تفسیر علی بن ابراهیم قمی ، احتمالاً این دو اثر منابع مشترکی داشته اند (برای نمونه رجوع کنید به عیّاشی ، ج 1، ص 109ـ113، 145ـ 149؛
قمی ، ج 1، ص 36ـ41، 55 ـ 58)، از جمله تفسیر جابربن یزید جُعْفی (متوفی 128) که عیّاشی روایات فراوانی از آن نقل کرده است . تفسیر ابوالجارود زیادبن مُنذر نیز از منابع مشترک این دو بوده است ، گواینکه بخشهای منقول از تفسیر مذکور در دو اثر همانند نیست و هریک از آنان از بخشهای مختلف آن استفاده کرده اند. نصوص بر جا مانده از تفسیر عیّاشی در شواهدالتنزیل نیز حاکی از آن است که عیّاشی از برخی منابع تفسیری اهل سنّت استفاده کرده است (برای نمونه رجوع کنید به عیّاشی ، ج 3، ص 153، 163ـ165).

از تفسیر عیّاشی نسخه های خطی و چاپهای مختلفی در

دست است ، از جمله چاپ هاشم رسولی محلاتی در 1340 ش (برای آگاهی بیشتر در بارة مشخصات نسخه ها و نیز منابع دیگر رجوع کنید به بکائی ، ج 6، ص 2352؛
سزگین ، ج 1، جزء 1، ص 99). بنیاد بعثت قم نیز این تفسیر را در 1379 ش / 1421 در قم چاپ کرده است . در تصحیح این چاپ از تمام نسخه های موجود استفاده نشده ، اما در آن 116 مورد از نصوص مفقود ــ که در دیگر متون امامی و غیرامامی نقل شده اند ــ گردآوری شده است که تفسیر کل قرآن را شامل می شود. همچنین در این چاپ اسنادها و طریق روایت عیّاشی به افراد مختلف ذکر شده است .


منابع :
(1) ابن طاووس ، سعدالسعود ، ( نجف 1369/1950 ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(2) محمدحسن بکائی ، کتابنامة بزرگ قرآن کریم ، تهران 1374 ش ـ ؛
(3) خوئی ؛
(4) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء 1، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛
(5) محمدبن حسن طوسی ، الفهرست ، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان 1271/1853، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد 1351 ش ؛
(6) مرتضی عسکری ، القرآن الکریم و روایات المدرستین ، تهران 1378 ش ؛
(7) محمدبن مسعود عیّاشی ، التفسیر ، قم 1421؛
(8) علی بن ابراهیم قمی ، تفسیرالقمی ، چاپ طیب موسوی جزائری ، نجف 1387، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(9) مجلسی ؛
(10) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهرب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.

/ محمدکاظم رحمتی /







نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3715
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست