تائیة دِعبِل ، قصیده ای در مدØ‌ Ùˆ رثای اهل بیت علیهم السلام سرودة دِعبِل خُزاعی * (متوفی 246). ÙˆÛŒ پس از سرودن قصیده ØŒ راهی مرو شد Ùˆ قصیده را، برای نخستین بار، در Ù…Ø‌ضر امام رضا علیه السلام خواند (کشّی ØŒ ص 504 Ù€ 505Ø› ابن بابویه ØŒ ج 2ØŒ ص 263Ø› طبرسی ØŒ ص 316)Ø› امام در اثنای شنیدن اشعار آنقدر گریست Ú©Ù‡ از هوش رفت (ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 20ØŒ ص 148Ù€149). آنگاه Ú©Ù‡ شاعر از قبور اهل بیت علیهم السلام در شعر خود نام برد، امام رضا علیه السلام با این دو بیت Ú©Ù‡ به قصیده افزود، مکان قبر خود را پیشاپیش مشخص نمود: «و قبرٌ بطوسٍ یالَها مِنْ مُصیبةٍ / تَوقّد فِی الاØ‌شاءِ بالØ‌َرَقاتِ // اِلَی الْØ‌َشْرِ Ø‌تّی یَبْعَثَ اللّهُ قائِما / یُفرِّجُ عَنَّا الْهَمَّ والکُرَباتِ» (ابن بابویه ØŒ ج 2ØŒ ص 263Ù€264Ø› طبرسی ØŒ ص 317). دعبل Ù…ÛŒ گوید آنگاه Ú©Ù‡ در اواخر قصیده به قیام امام دوازدهم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف اشاره کردم ØŒ Ø‌ضرت رضا گریست Ùˆ گفت Ú©Ù‡ روØ‌ القدس این دو بیت را بر زبان تو راند. آنگاه امام شروع به وصف امام عصر نمود Ùˆ ویژگیهای روزگار آن Ø‌ضرت را برشمرد (ابن بابویه ØŒ ج 2ØŒ ص 266Ø› اربلی ØŒ ج 3ØŒ ص 118).

به نقل برخی ØŒ امام رضا علیه السلام پس از شنیدن این ابیات ایستاد Ùˆ دست بر سر گذاشت Ùˆ برای فرج آن Ø‌ضرت دعا فرمود (امینی ØŒ ج 2ØŒ ص 361Ø› تستری ØŒ ج 4ØŒ ص 289Ù€290). امام پس از شنیدن قصیده ØŒ شاعر را بسیار تØ‌سین کرد (ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 20ØŒ ص 149) Ùˆ به ÙˆÛŒ جامه ای از خز Ùˆ صله

داد (کشّی ، ص 505؛ ابن بابویه ، ج 2، ص 264). مبلغ صله را، به اختلاف ، یکصد دینار رضوی ، ششصد دینار یا ده هزار درهم رضوی دانسته اند (ابن بابویه ؛ کشّی ، همانجاها؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 20، ص 120ـ121؛ برای جمع بین اقوال رجوع کنید به امین ، ج 6، ص 417). دعبل سپس با کاروانی عازم عراق شد.

در بین راه ØŒ دزدان به کاروان Ø‌مله کردند Ùˆ اموال را به سرقت بردند. سردستة دزدان به هنگام تقسیم اموال ØŒ بیتی از همین قصیدة دعبل را با صدای بلند Ù…ÛŒ خواند: دعبل در بارة سرایندة بیت پرسید، او گفت Ú©Ù‡ دعبل خزاعی ØŒ شاعر اهل بیت ØŒ است . سپس دعبل خود را معرفی کرد Ùˆ سردستة دزدان به اØ‌ترام ÙˆÛŒ تمام اموال را به صاØ‌بانشان بازگرداند (ابن بابویه ØŒ همانجا).

دعبل سپس به قم رفت Ùˆ اهالی قم ــ Ú©Ù‡ ملاقات ÙˆÛŒ را با امام رضا علیه السلام Ùˆ بخشش جامة Ø‌ضرت را به او شنیده بودند ــ درخواست کردند Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ در قبال دریافت هزار دینار (همانجا؛ به نوشتة ابوالفرج اصفهانی ØŒ ص 121: سی هزار درهم ) جامه را به آنان دهد، اما او نپذیرفت تا اینکه در Ø‌والی قم چند جوان جامه را بزور از دعبل گرفتند Ùˆ بالاخره دعبل با وساطت بزرگان قم راضی شد Ú©Ù‡ در قبال دریافت پول Ùˆ Ù†Ú¯Ù‡ داشتن تکه ای از جامه ØŒ آن را واگذارد (کشّی Ø› ابن بابویه Ø› ابوالفرج اصفهانی ØŒ همانجاها؛ ابن شهرآشوب ØŒ ج 4ØŒ ص 339Ø› شبراوی شافعی ØŒ ص 163Ù€164).

به روایتی ØŒ دعبل این قصیده را بر پارچه ای نوشت Ùˆ با آن اØ‌رام بست Ùˆ سفارش کرد Ú©Ù‡ آن پارچه Ùˆ نیز بخشی از جامة Ø‌ضرت رضا را، Ú©Ù‡ در اختیار او بود، در کفن ÙˆÛŒ قرار دهند (ابوالفرج اصفهانی ØŒ همانجا؛ یاقوت Ø‌موی ØŒ 1355Ù€1357ØŒ ج 11ØŒ ص 103).

قصیدة تائیه را از بهترین اشعار دعبل (Ø‌ُصری ØŒ ج 1ØŒ ص 93) Ùˆ از زیباترین Ùˆ با شکوهترین اشعار در مدØ‌ اهل بیت علیهم السلام دانسته اند (ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 20ØŒ ص 120Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ همانجا). شهرت قصیده تا بدانجاست Ú©Ù‡ جملة تاریخ نگاران Ùˆ دانشمندان علم رجال از آن یاد کرده اند (امین ØŒ ج 6ØŒ ص 415). این قصیده با تشبیب آغاز Ù…ÛŒ شود، 120 بیت دارد Ùˆ در بØ‌رطویل است ØŒ با این مطلع : «تَجاوَبْنَ بِالْاِرنانِ وَالزَّفَراتِ / نَوائِØ‌ُ عُجْمُاللَّفْظِ وَالنَّطقاتِ». به گفتة برخی شارØ‌ان ØŒ قصیده مطلع دومی دارد با بیت «بَکَیْتُ لرسم الدار من عرفاتِ / وَاَذْرَیْتُ دَمْعَ الْعَیْنِ بِالْعَبَراتِ» (مجلسی ØŒ 1403ØŒ ج 49ØŒ ص 255). برخی نیز همین بیت را آغاز قصیده Ù…ÛŒ پندارند (دعبل خزاعی ØŒ 1989ØŒ ص 131ØŒ پانویس 1). در پاره ای منابع بیت «مدارسُ آیاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ / Ùˆ مَنْزِلُ ÙˆØ‌یٍ مُقْفِرُالعَرَصاتِ» آغاز قصیده معرفی شده Ùˆ قصیده با عنوان «مدارس آیات » شهره گشته است (مسعودی ØŒ ج 3ØŒ ص 308Ø› Ø‌صری Ø› ابوالفرج اصفهانی Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ همانجاها؛ ابن عساکر، ج 17ØŒ ص 249). دعبل نیز قصیدة خود را در Ù…Ø‌ضر امام رضا علیه السلام با همین بیت آغاز کرد Ùˆ وقتی علت را پرسیدند، گفت Ú©Ù‡ از امام خجالت کشیدم Ùˆ تشبیب را نخواندم (فتّال نیشابوری ØŒ ج 1ØŒ ص 227Ø› ابن شهرآشوب ØŒ ج 4ØŒ ص 338).

دعبل در این قصیده به معرفی اهل بیت علیهم السلام پرداخته Ùˆ به ظلمهایی Ú©Ù‡ برآنان رفته ØŒ اشاره کرده است . برخی ابیات قصیده چنان Ø‌زن انگیز است Ú©Ù‡ Ø‌تی مأمون عباسی (Ø‌Ú© : 198Ù€ 218) پس از شنیدن آنها سخت گریست (Ø‌صری ØŒ ج 1ØŒ ص 93Ù€94Ø› ابن عساکر، ج 17ØŒ ص 262).

قصیدة تائیه در کشف الغمّة (اربلی ØŒ ج 3ØŒ ص 108Ù€117)ØŒ مجالس المؤمنین (شوشتری ØŒ ج 2ØŒ ص 520 Ù€524) Ùˆ بØ‌ارالانوار (مجلسی ØŒ 1403ØŒ ج 49ØŒ ص 245Ù€251) به طور کامل آمده Ùˆ در برخی منابع ØŒ به مناسبت ØŒ بیت یا ابیاتی از آن ذکر شده است Ø› برای مثال ØŒ ثعالبی (متوفی 429) ذیل عنوان «ذوالثَّفَناتِ» به دو بیت (1326ØŒ ص 233)ØŒ Ùˆ با عنوان «امثال سائره » به سه بیت از قصیده اشاره کرده است (1381ØŒ ص 89 Ù€90) Ùˆ مسعودی (متوفی 346) در یادکرد منطقة باخَمری 'ØŒ ابیاتی از قصیده را نقل کرده است (همانجا). برخی Ù†Ø‌ویان ØŒ مانند ابن جخجخ Ùˆ ابن Ù„ÙŽÙ†Ú©ÙŽÚ© ØŒ نیز این قصیده را روایت نموده اند (صفدی ØŒ ج 1ØŒ ص 156Ø› سیوطی ØŒ ج 1ØŒ ص 219). یاقوت Ø‌موی (متوفی 626) فقط 45 بیت از قصیده را، Ú©Ù‡ صØ‌ÛŒØ‌ Ù…ÛŒ دانسته ØŒ آورده (1355Ù€1357ØŒ ج 11ØŒ ص 103Ù€110) Ùˆ گفته است Ú©Ù‡ برخی شیعیان ØŒ ابیاتی به قصیده افزوده اند (همان ØŒ ص 103)Ø› این ادعا پذیرفتنی نیست ØŒ زیرا، خود او در معجم البلدان ــ Ú©Ù‡ پس از معجم الادباء تألیف شده ــ ابیاتی آورده Ú©Ù‡ در معجم الادباء نیاورده بوده است (امینی ØŒ ج 2ØŒ ص 362Ù€363Ø› برای نمونه رجوع کنید به معجم البلدان ØŒ ج 1ØŒ ص 458Ù€ 459). بعلاوه ØŒ برخی از بزرگان اهل سنّت ابیاتی از قصیده را آورده اند Ú©Ù‡ در معجم الادباء یافت نمی شود (رجوع کنید به سبط ابن جوزی ØŒ ص 205Ù€206). نقل متفاوت قصیده در منابع ØŒ به علت طولانی بودن قصیده است Ú©Ù‡ به آن تصریØ‌ شده (رجوع کنید به Ø‌صری ØŒ ج 1ØŒ ص 93Ø› شبراوی شافعی ØŒ ص 163Ø› شبلنجی ØŒ ص 311Ø› بروکلمان ØŒ ج 2ØŒ ص 40)ØŒ Ùˆ هر کس بخشی از آن را نقل کرده است (امین ØŒ ج 6ØŒ ص 418).

بر قصیدة تائیه چندین شرØ‌ نوشته شده Ú©Ù‡ برخی از آنها به چاپ رسیده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 3ØŒ ص 204Ù€ 205ØŒ ج 14ØŒ ص 11Ù€12Ø› امینی ØŒ ج 2ØŒ ص 362Ø› بروکلمان ØŒ همانجا؛ Ù…Ø‌دّث ارموی ØŒ ج 2ØŒ ص 904Ù€906). از مشهورترین شروØ‌ فارسی قصیده ØŒ شرØ‌ Ù…Ø‌مدباقر مجلسی (متوفی 1110 یا 1111) است Ú©Ù‡ پس از بیان نَسب Ùˆ اØ‌وال دعبل Ùˆ اسناد Ùˆ اخبار مربوط به قصیده (1359Ø´ ØŒ ص 13Ù€22)ØŒ به ترجمه Ùˆ شرØ‌ کامل آن پرداخته است (همان ØŒ ص 23Ù€78). ÙˆÛŒ مفردات قصیده را نیز به عربی شرØ‌ کرده است (رجوع کنید به 1403ØŒ ج 49ØŒ ص 251Ù€259). در دیوان دعبل (1403ØŒ ص 292Ù€314Ø› همو، 1989ØŒ ص 124Ù€145)ØŒ ابیات با شرØ‌ مفردات Ùˆ ذکر اختلاف نسخه ها آمده است .

برخی نیز به معارضه با قصیده برخاسته اند، از جمله عثمان بن سند Ù…Ú©Ù‘ÛŒ در 1217 (بروکلمان ØŒ ج 2ØŒ ص 41). چند تن نیز از قصیدة دعبل استقبال کرده اند، از جمله طلائع بن رُزّیک * (متوفی 556Ø› مدنی ØŒ ص 312Ù€313)ØŒ سید قوام الدین Ù…Ø‌مد Ø‌سینی ØŒ شاعر عهد صفوی (Ù…Ø‌دّث ارموی ØŒ ج 2ØŒ ص 921) Ùˆ میرزاابوالفضل تهرانی * (متوفی 1316Ø› ص 33Ù€47).

منابع : آقابزرگ طهرانی Ø› ابن بابویه ØŒ عیون اخبارالرضا ØŒ چاپ مهدی Ø‌سینی لاجوردی ØŒ قم 1363Ø´ Ø› ابن شهرآشوب ØŒ مناقب آل ابی طالب ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی ØŒ قم ( بی تا. ) Ø› ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ØŒ ج 17ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت 1415Ù€1421/ 1995Ù€2000Ø› ابوالفرج اصفهانی Ø› علی بن عیسی اربلی ØŒ کشف الغمة فی معرفة الائمة ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی ØŒ بیروت 1401/1981Ø› امین Ø› عبدالØ‌سین امینی ØŒ الغدیر فی الکتاب والسنة والادب ØŒ ج 2ØŒ بیروت 1397/1977Ø› کارل بروکلمان ØŒ تاریخ الادب العربی ØŒ ج 2ØŒ نقله الی العربیة عبدالØ‌لیم نجار، قاهره 1968Ø› تستری Ø› عبدالملک بن Ù…Ø‌مد ثعالبی ØŒ التمثیل والمØ‌اضرة ØŒ چاپ عبدالفتاØ‌ Ù…Ø‌مد Ø‌لو، قاهره 1381/ 1961Ø› همو، ثمارالقلوب فی المضاف Ùˆ المنسوب ØŒ قاهره 1326/1908Ø› ابراهیم بن علی Ø‌صری ØŒ زهر الا´داب Ùˆ ثمرالالباب ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ قاهره 1372/1953Ø› دِعْبِل خُزاعی ØŒ دیوان ØŒ چاپ عبدالصاØ‌ب عمران دجیلی ØŒ بیروت 1989Ø› همو، شعر دعبل بن علی خزاعی ØŒ چاپ عبدالکریم اشتر، دمشق 1403/ 1983Ø› سبط ابن جوزی ØŒ تذکرة الخواص ØŒ بیروت 1401/1981Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ بُغیة

الوعاة فی طبقات اللغویین Ùˆ النØ‌اة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ مصر 1384Ø› عبداللّه بن Ù…Ø‌مد شبراوی شافعی ØŒ کتاب الاتØ‌اف بØ‌ب الاشراف ØŒ مصر 1316ØŒ چاپ افست قم 1363Ø´ Ø› مؤمن شبلنجی ØŒ نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار ØŒ بیروت 1409/1989Ø› نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ØŒ مجالس المؤمنین ØŒ تهران 1354Ø´ Ø› صفدی Ø› فضل بن Ø‌سن طبرسی ØŒ اعلام الوری باعلام الهدی ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ بیروت 1399/ 1979Ø› ابوالفضل بن ابوالقاسم طهرانی ØŒ دیوان ØŒ چاپ Ù…Ø‌دّث ارموی ØŒ ( تهران ) 1369Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن فتّال نیشابوری ØŒ روضة الواعظین ØŒ نجف 1368/ 1966ØŒ چاپ افست قم 1368Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر کشّی ØŒ اختیار معرفة الرجال ØŒ ( تلخیص ) Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن طوسی ØŒ چاپ Ø‌سن مصطفوی ØŒ مشهد 1348 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدباقربن Ù…Ø‌مدتقی مجلسی ØŒ بØ‌ارالانوار ØŒ بیروت 1403/1983Ø› همو، شرØ‌ تائیة دعبل خزاعی ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌دّث ØŒ تهران 1359Ø´ Ø› جلال الدین Ù…Ø‌دّث ارموی ØŒ تعلیقات نقض ØŒ تهران 1358Ø´ Ø› علی خان بن اØ‌مد مدنی ØŒ کتاب انوار الربیع فی انواع البدیع ØŒ چاپ سنگی ( تهران ) 1304Ø› علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ مروج الذّهب Ùˆ معادن الجوهر ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌ÛŒ الدین عبدالØ‌مید، مصر 1384Ù€ 1385/ 1964Ù€ 1965Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ معجم الادباء ØŒ مصر 1355Ù€1357/ 1936Ù€ 1938ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› همو، معجم البلدان ØŒ چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866Ù€ 1873ØŒ چاپ افست تهران 1965.

/ باقر قربانی زرّین /