تَب ، افزایش دمای تن آدمی نسبت به دمای عادی آن (معمولاً ْ37 سانتیگراد) به علتهای گوناگون . در فارسی میانه نیز تَب ( مکنزی ، ص 81 ) ؛ هم ریشه با واژه های اوستایی tafta- «دچار تب » و tafnav- «تب ، گرمای تب » (رجوع کنید به بارتولومه ، ستون 632) به کار رفته و در عربی ، حُمّی ' ، جمع آن ، حُمَّیات ، معادل تب است .

ارزیابی آرای حکیمان قدیم در بارة انواع و علتهای تب با سنجش آنها با نظریات علمی کنونی میسّر می شود. امروزه تب را 1) ناشی از بعض حالات فیزیولوژیک (مثلاً، در دورة پیش از طَمْث در زنان ، دوران بارداری ، فعالیت شدید عضلانی ، ترشح بیش از حد هورمونِ تیرویید ، ضایعاتی در دستگاه عصبی مرکزی ) یا 2) ناشی از واکنش تن آدمی به هجوم خُرْد جاندارانِ عفونت زا (میکروبها، باکتریها، ویروسها) به تن و یا 3) ناشی از پیدایش مواد ریمزا در تن (مثلاً در مورد «سرطان خون » ) می دانند (برای توضیح و شرح ، مثلاً رجوع کنید به > فرهنگ مصور پزشکی درلند < ، ذیل " fever " ، یا > واژه نامة بزرگ دانشنامه ای لاروس < ، ذیل " fiةvre " ).

نظریات حکیمان دورة اسلامی در بارة تب عمدتاً برگرفته از، یا مبتنی بر، آرای دو پزشک نامدار یونانی ، بقراط ( ? 460ـ ? 377 ق م ) و، بویژه ، شارح او، جالینوس (سدة دوم میلادی ) است . مثلاً، بقراط در الفُصول (ص 5) تبهای «اَدواری » را یاد کرده ، با این توصیه که در «نَوائب » (جمعِ نائبة = نوبه ) باید از خوراک پرهیز کرد. جالینوس ، علاوه بر دو رساله ای که اختصاصاً در بارة تبها نوشته است و به عربی ترجمه شده اند ــ یعنی کتاب فی أصناف الحمّیات و کتاب فی أدوار الحمّیات و تَراکیبها (رجوع کنید به سزگین ، ج 3، ص 94، 114) ــ در بعض دیگر آثار خود هم ، مثلاً کتاب إلی ' غَلو'قَن فی التّأتّی لِشفاء الامراض ، به مناسبت ، مطالبی در بارة تبها بیان کرده است . مثلاً، وی در فی أصناف الحمّیات تبها را به سه «صِنْف » (جنس ) تقسیم کرده است : 1) تبهایی که عارض روح می شوند؛ 2) آنهایی که عارض اعضای اصلی تن («أعضای صُلبیّة ») می شوند؛ 3) آنهایی که عارض اَخلاط چهارگانه (یعنی خون ، بلغم ، صفرا و سودا) می گردند (به نقل حُنین بن اسحاق ، 1925، ص 15). وی در کتاب إلی ' غلوقن تبهایی چون تبِ رِبْع ، تب غِبّ ، و تبهای دَمَوی ، سوداوی و صفراوی را ذکر و شیوة درمان آنها را بیان کرده است (ص 55 به بعد). تقسیم مذکور جالینوس را خودِ حنین توضیح می دهد (1978، ص 260): تب عارض بر روح «حُمّی یَومٍ» (تب یک روزه ) ، عارض بر اخلاط «حمّی عَفِنَة » (تب عُفونی ) ، و عارض بر اعضای اصلی «حمّی الدِّقّ» (تب دِق ) است .

اَخَوینی بُخاری (سدة چهارم )، که به یک واسطه شاگرد محمدبن زکریا رازی (متوفی 313) بود، در هدایة المتعلّمین ، کهنترین پزشکینامة بازمانده به فارسی ، در تعریف واژه و مفهوم تب می گوید (ص 640): « تَبْ به پارسی مشتق بوَد از تاب و تَفْسیدن ، و چون تن چندان گرم گردد کَز کارهای طبیعی بمانَد، این را تب گویند». وی در بارة ماهیت تب نظری بسیار نزدیک به بعض آرای علمی جدید (مذکور در بالا) اظهار کرده است (همانجا): «جُملة تبها دو نوع بوَند: یکی به ذاتِ خویش بیماری نبوَد، چه عَرَض بوَد از بیماری دیگر... و دیگری به ذات خویش بیماری بوَد». نظر حکیم مَیسَری ، مؤلف پزشکینامه ای منظوم (سدة چهارم )، نیز در بارة سببهای تب به آرای جدید تا حدودی نزدیک است . او سبب شماری از تبها، نشانه ها و، سپس ، درمان آنها را ذکر کرده است (ص 239ـ 255)؛ ما در اینجا به ذکر علتها و نیز چند نوع تب بسنده می کنیم : «بیداری » (= بی خوابی )، «رنج »، «خشم بسیار»، «اندوه دراز»، «مَی خوردن »، «خورشید گرم » (= آفتاب زدگی )، «سَختْ گرما» (= گرمای شدید)، نشستن در «آب سرد»، «بسیار خوردن » (= پُرخوری )، «درد جایی ( در بدن ) » و «آماه » (= آماس )، «امتلاء»، «اسهال »، «هَیْضَه » ، «دود ( و ) درد دندان » (= درد ناشی از کِرم خوردگی دندان )، «تُخْمَه » ، گرسنگی ؛ «زکام و نزله »، «تبِ دقّ»، «تب متواتر» ، «تب غِب »، «تب سوزنده / مُحرِقه » ، «تب ربع »، «تبِ خون »، «تب بَلغَم » ، «تب خلط ( صفراوی ) » ، «تب خلط خام »، «تب گرم و سرد»، و «لرزه » (= تب و لرز) «تب وبایی » (به گفتة ابومنصور قَمَری بُخاری ( سدة چهارم ) ، ص 49، «تب وبایی از ( فساد ) هوا خیزد»). ابن هِندو (نیمة دوم سدة چهارم ـ اوایل سدة پنجم ) پس از تعریف تب («گرمایی خارج از طبع ( = غیرطبیعی ، غیرعادی ) که از قلب برمی خیزد و از طریق شریانها در همة تن می پراکَنَد»؛ ص 131)، تقسیم مذکور حنین بن اسحاق را چنین توضیح و بسط می دهد (ص 132ـ134): «تبها یا «مادّه »ای دارند یا ندارند. «مادّة » گروه اول یا «روح »ی موجود در بدن است ، که بر اثر آفتاب تُند، خشم و دیگر عوامل گرم کننده («مُسَخِّنة ») عارض همة تن می شود؛ این را تب یک روزه («حُمّی یومٍ») می گویند، یا یکی از اَخلاط چهارگانه که دچار عفونت بشود. عفونت خلط صفراوی دو گونه است : یکی «حمّی مُطْبِقة مُحرِقة » و دیگری «حمّی غِبّ»؛ تب ناشی از خلط بلغمی عَفِن ، که هر روز حادث می شود؛ تب ناشی از خلط دَمَوی (خونی )، که به آن «حمّی مُطبقة دَمَویّة » می گویند؛ و تب ناشی از خلط سوداوی عفن ، که «حمّی ربع » نام دارد، «زیرا یک روز می گیرد، دو روز رها می کند و روز چهارم باز می گیرد». گروه دوم ، یعنی «تب بدون مادّه »، تب دِقّی دایم است که عارض اعضای اصلی بدن (قلب و غیره ) شده اثری پایدار بر آنها می گذارد (مثلاً، «زُرْقَه » ( کبودی ) دایم چشم ). ابن هندو تبهای «مرکّب » را نیز یاد کرده است ، مثلاً، مرکّب از تب غبّ و تب بلغمی ، که جمعاً «شَطْر الغبّ» نامیده می شود (ص 133؛ در بارة اختلاف شدید دانشمندان در بارة «حمّی مطبقة » رجوع کنید به شلیمّر ، ص 197ـ200، و ص 283، ذیل "fiةvre inflammatoire" ).

چنانکه از بیانات این چند حکیم دیده می شود، اختلافهایی در بارة انواع و علتهای تبها وجود داشته است . محمدبن زکریا رازی در ارتباط با این موضوع می گوید مشابهتهایی میان تبهای گوناگون هست که گاهی سبب اشتباه می شود، در حالی که هریک درمانی جداگانه دارد. مثلاً، تبی ناشی از وجود مادّه ای سوزان در رگهای اطراف قلب ، که شبیه به تبی در رگهای اطراف معده است (ص 241). ظاهراً به دلیل همین مشابهات و مبهمات در بارة تبها بود که بعض حکیمان مانند ابن هندو (ص 58) اطلاع از علم منطق را از «أوجَب الفرائض » برای پزشکان می دانستند، و نظامی عروضی (سدة ششم ) برای تمثیل این فریضة واجب ، تقسیمی منطقی به «جنس » و «نوع » و «فصل » را در مورد تبها وصف کرده است (ص 64) : «تب جنس است و حمّی یوم و غبّ و شطر الغبّ و ربع انواع ( آن جنس ) ، و هریکی ( از این نوعها ) به فصلی ذاتی از یکدیگر جدا ( می ) شوند، چنانکه حمّی یوم جدا شود از دیگر تبها بدان که درازترین مدت او یک شبانروز بوَد و در او تکسُّر و گرانی و کاهلی و درد نباشد؛ و تب مُطبقه جدا شود از دیگر تبها بدان که یک روزی بیاید و دیگر روز نیاید ( ... ) ؛ و این هریکی باز جنس شوند و ایشان را انواع پدید آید، چون طبیب منطق داند و حاذق باشد و بداند که کدام تب است و مادّت آن چیست ، مرکّب است یا مفرد، زود به معالجت مشغول شود».

موضوعی مهم در مورد تبهایی «که به ذات خویش بیماری بوَد» (مذکور در بالا)، شامل تبهای «تیز» (حادّ، غیر مزمن ) ــ حمّی یوم ، حمّی عَفِنی ، حمّی دقّ و انواع آنها ــ مسئلة «بُحران » است ، که اخوینی بخاری بدرستی چنین تعریف کرده (ص 724): «بحران حالی بوَد که بیمار را افتد، به بیماری تیز، بیشتر و به بیماریهای مزمن ، کمتر؛ ( و ) آن حال دلیل بوَد بر بهتر شدن بیمار یا به هلاک شدن ( او ) » (قس تعریف ابن سینا ( 370ـ 428 ) ، ج 3، کتاب چهارم ، ص 1851: «البحران معناه الفصل الخِطاب ، و تأویله تغیّرٌ یکون دَفعةً اِمّا الی ' جانبِ الصحّة و امّا الی جانبِ المرض »). بحران بیماریهای «تیز» (انواع ، عوارض پیشین و سپسین ، نشانهای «خوبی » یا «بدی »، مدت بحران و جز اینها) را مؤلفان پزشکینامه های دورة اسلامی ، کماکان طبق آرا و تشخیصات بقراط و جالینوس ، به اختصار یا به شرح یاد کرده اند (برای توضیحات کمابیش کوتاه رجوع کنید به مثلاً، ثابت بن قُرَّة (221ـ288)، ص 162ـ163، و حکیم مَیْسَری (سدة چهارم )، ص 260ـ262؛ برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به اخوینی بخاری ، ص 714ـ 735، و برای وصف بسیار مشروح تبها و بحران و درمان آنها رجوع کنید به ابن سینا، ج 3، کتاب چهارم ، ص 1737ـ1906). در اینجا، به عنوان مثال ، نشانهای بحران بعض تبها را از اخوینی بخاری (ص 720) نقل می کنیم : «بحران حُمیات مُحرِقه و دَمَویه به رُعاف (= خونریزی بینی )...، ( آنِ حمّی ) محرقه ( گاهی ) ... به عَرَق ( = تعرّق ) ... و بحران ( حمّی ) غبّ الدایمه و... الدایره به عَرَق ...، غبّ غیرخالص به اسهال (= شکمروش ) وَ گَر تیز بوَد، به قَی ء، وَگَر علامات بلغم بیش بود، به ادرار بول یا به اسهال بلغمانی یا به قَی ء بلغمی ، و بحران ( تب ) رِبع به بول سیاه یا اسهال سیاه بوَد».

در ادب فارسی ، اشاراتی به بعض تبها یافت می شود، مثلاً، خاقانی شِروانی (سدة ششم ) تبْخال / خاله را که جوشی آبله مانند است که بر لب پدید می آید و آن را نشانة مفارقت تب می دانستند، ذکر کرده است (ص 265؛ برای شواهد منظوم دیگر رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه ).

---

منابع :
(1) ابن سینا، القانون فی الطب ، چاپ ادوار قش ، بیروت 1408/ 1987؛
(2) ابن هندو، مفتاح الطب و منهاج الطلاّ ب ، چاپ مهدی محقق و محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1368 ش ؛
(3) ابو منصور قمری بخاری ، کتاب التنویر: در ترجمه و تفسیر اصطلاحات پزشکی بزبان پارسی ، چاپ محمد کاظم امام ، تهران 1352 ش ؛
(4) ربیع بن احمد اخوینی بخاری ، هدایة المتعلّمین فی الطب ، چاپ جلال متینی ، مشهد 1344 ش ؛
(5) بقراط ، الفصول الابقراطیة فی الاصول الطبیّة ، ترجمة حنین بن اسحاق ، کلکته 1830؛
(6) ثابت بن قُرّه ، کتاب الذخیرة فی علم الطب ، چاپ صُبحی ، قاهره 1928؛
(7) جالینوس ، کتاب جالینوس الی ' غلوقن فی التّأتّی لشفاء الامراض : مقالتان شرح و تلخیص حنین بن اسحاق ، چاپ محمد سلیم سالم ، قاهره 1982؛
(8) حکیم میسری ، دانشنامه در علم پزشکی ، چاپ برات زنجانی ، تهران 1366 ش ؛
(9) حنین بن اسحاق ، رسالة حنین بن اسحاق الی علیّبن یحیی فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس بعلمه و بعض ما لم یترجم ، چاپ گ . برگشتراسر، لایپزیگ 1925؛
(10) همو، المسائل فی الطب ، چاپ محمدعلی ابو ریّان و دیگران ، قاهره 1978؛
(11) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1338 ش ؛
(12) دهخدا؛
(13) محمد بن زکریا رازی ، کتاب ما الفارق أو الفروق ، أو، کلام فی الفروق بین الامراض ، چاپ سلمان قطایه ، حلب 1398/ 1978؛
(14) احمد بن عمر نظامی ، کتاب چهارمقاله ، چاپ محمد بن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1327/ 1909، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛


(15) Christian Bartholomae, Altiranisches Worterbuch, Strasbourg 1904, repr., Berlin 1961;
(16) Dorland's illustrated medical dictionary 26th ed., Philadelphia 1984;
(17) Grand dictionnaire encyclopإdique Larousse, Paris 1982-1985;
(18) David N. MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary, Oxford 1990;
(19) Johann L. Schlimmer, Terminologie mإdico-pharmaceutique et anthropologique franµaise- persane , litho. ed., Tehran 1874, typo. repr., Tehran 1970;
(20) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, III: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca 430 H. , Leiden 1970.

/ مهدی محقق و هوشنگ اعلم /



رجوع کنید به