باسْمِنْج ، دهستان و شهری در شهرستان تبریز.

1) دهستان ، در مشرق بخش حومة شهرستان تبریز، در آذربایجان شرقی ، و در قسمتی از دامنه های شمالی کوه سهند قرار دارد. منطقه ای سردسیر مشتمل بر یازده روستا که برخی از آنها در مآخذ قدیم جزو دهستان مهرانرود شمرده شده است . مهرانرود ـ که در دهستان باسمنج ، «باسمنج چای » (رود باسمنج ) و در شهر تبریز «میدان چای » خوانده می شود ـ از کوههای سهند سرچشمه می گیرد و در جهت شمال روان می شود و، پس از پیوستن رود لیقوان از سمت راست به آن ، تا جنوب شهر باسمنج جریان می یابد و سپس ، در جهت شمال غربی ، از آنجا می گذرد و وارد شهر تبریز می شود. محصول عمدة دهستان گندم و جوست و تره بار آن ، بویژه خیار، در شهر تبریز شهرت دارد. دارای دامداری و صنایع دستی قالیبافی و گلیم بافی است .

آبادیهای قدیم آن عبارت اند از: 1) کَنْدْرود در نوزده کیلومتری جنوب شرقی تبریز و کنار راه اصلی تبریز ـ بستان آباد (نام این آبادی در نزهة القلوب ، ص 79 آمده است )؛ 2) شادآبادِ مشایخ (شادآباد سفلی ) در شش کیلومتری جنوب شرقی شهر تبریز که گورستانی قدیمی دارد و تنی چند از زُهّاد و مشایخ در آن مدفون اند، از جمله بابااحمد شادبادی (متوفی 784) که مقبرة او مدتها زیارتگاه بود (ابن کربلایی ، ج 2، ص 4ـ5) و سلطان اویس (شیخ اویس )، دومین سلطان سلسلة جلایریان ، (متوفی 776، همان ، ج 2، ص 6ـ 8)؛ 3) زَرْنَق در چهارده کیلومتری جنوب شرقی شهر تبریز و فتح آباد در ده کیلومتری جنوب شرقی شهر تبریز، که نام آنها از قرنهای هفتم و هشتم در کتابهای قدیم آمده است (رشیدالدین فضل اللّه ، ص 268؛ کاشانی ، ص 116).

گردنة شِبْلی (ارتفاع : 654 ، 1 متر) در مسیر جادة قدیمی تبریز ـ بستان آباد در جنوب شرق باسمنج و ایل گلی از تفرجگاههای مردم ، در حدود هشت کیلومتری مغرب آن قرار گرفته است . دهستان باسمنج در منطقة زلزله خیز واقع است .

2) شهر ، (جمعیت براساس آمارگیری جاری 1370 ش ، حدود 188 ، 8 تن )، در پانزده کیلومتری جنوب شرقی شهر تبریز، در ارتفاع 750 ، 1 متری از سطح دریا واقع است . شهر بستان آباد در 45 کیلومتری جنوب شرقی آن قرار دارد. دمای آن در تیرماه به 38 درجه بالای صفر و در دی ماه به هیجده درجه زیر صفر می رسد. راه اصلی تبریز ـ بستان آباد از دو کیلومتری شمال شهر، و رود باسمنج از مشرق این شهر می گذرد. باسمنج به دو محلة قدیم و جدید تقسیم شده است . فعّالیّت عمدة شهر کشاورزی است و 39 درصد جمعیت فعّال آن کشاورزند. سنگ آسیابهایی که در این شهر تراشیده می شود شهرت دارد و سنگهای آن از معدنی در آبادی اسکندر، در 31 کیلومتری شمال غرب شهر بستان آباد، استخراج می شود.

پیشینه . از قرن هشتم به بعد، نام باسمنج به صورتهای دیه اوسبنج ، قریة وهوسفنج ، فهوسفنج ، اسفنج در بعضی متون دیده می شود (رشیدالدین فضل اللّه ، ص 268؛ حمداللّه مستوفی ، ص 79؛ اسکندرمنشی ، ج 1، ص 326). به نوشتة رشیدالدین فضل اللّه ، در دورة او قریة اوسبنج مشهور به ترک دیه از دیههای ناحیة مهرانرود شمرده می شد و حدودش متصل به شارع خراسان و به اراضی زرنق و به اراضی قریة شادباد علیا و شارع قریة مرده ناب و فتح آباد بود (ص 268). در یکی از قباله های مانده از 987، از همنام آن ، مزرعه یا ده اُسفنج در ناحیة بروانان (در مسیر جادة قدیمی میانه ـ اوجان ـ تبریز)، نام برده شده است (اصفهانی ، گ 107). در منابع تاریخی دورة صفویه نیز نام فهوسفنج آمده است . به نوشتة اسکندرمنشی ، در 989، شاه سلطان محمد از سعیدآباد کوچ کرد و وارد فهوسفنج شد (ج 1، ص 326).

در زمان سلطان محمد، در جنگ میان قزلباش * و عساکر عثمانی ، در کنار رود فهوسفنج عثمانیها شکست خوردند و عقب نشستند (حسینی استرآبادی ، ص 124). شاه عباس اول که در 998، بر اثر صلح با عثمانی ، قسمتهایی از آذربایجان و شیروان و بنادر دریای خزر و کردستان و لرستان ، یعنی متصرفات عثمانیها در فاصلة سالهای 985 و 998، را به آن دولت واگذار کرده بود، در 1012، برای بازپس گرفتن آذربایجان از عثمانیها، پیش از ورود به تبریز و پس از اقامت در کاروانسرای شبلی ، وارد فهوسفنج شد (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 261، ج 2، ص 639). در 1027 قوای عثمانی به سرداری خلیل پاشا * شهر تبریز و، در پی آن ، قریة فهوسفنج را مسخّر کرد (همان ، ج 3، ص 933). در جنگهای ایران و روس در عهد فتحعلی شاه ، قشون روس ، پیش از معاهدة ترکمانچای * (1243)، باسمنج را متصرف شد، ولی پس از مدتی عقب نشست . به نوشتة اعتمادالسلطنه ، در 19 شوال 1264 ناصرالدین شاه قاجار با اردویی مرکب از 000 ، 10 تن از شهر تبریز بیرون آمد و وارد باسمنج شد (ج 2، ص 959) و در سفر به اروپا (از راه میانه ـ ترکمانچای ـ باسمنج ) به شهر تبریز درآمد (همان ، ج 3، ص 1810). به نوشتة عبدالعلی ادیب الملک ، در دورة ناصری ، باسمنج یک حمام و دو مسجد و هفت خانوار رعیت وده دکان داشت و مالیات دیوانی آن به 160 تومان می رسید (ادیب الملک ، ص 108). باسمنج ، در جریان جنگهای انقلاب مشروطیت و لشکرکشی قوای دولتی به آذربایجان ، به لحاظ موضع سوق الجیشی ، مدتی مقرّ حکمفرمایی عین الدوله * بود و میان قوای ستّارخان و قشون دولتی بارها در آنجا زدوخورد روی داد. باسمنج بعدها مرکز بلوک مهرانرود شد (کیهان ، ج 2، ص 155) و جادة تبریز به بستان آباد از وسط آن می گذشت .

---

منابع :
(1) ابن کربلائی ، روضات الجنان و جنات الجنان ، چاپ جعفرسلطان القرائی ، تهران 1344ـ1349 ش ؛
(2) عبدالعلی ادیب الملک ، دافع الغرور ، چاپ ایرج افشار، تهران 1349 ش ؛
اسکندر منشی ، تاریخ

(3) عالم آرای عباسی ، تهران 1350 ش ؛
(4) محمدطاهر اصفهانی ، صریح الملک ، نسخة خطی دانشگاه تهران ، ش 855؛
(5) محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه ، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدّث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(6) ایران . وزارت جهاد سازندگی . واحد آمار و برنامه ریزی ، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان آذربایجان شرقی (1) ، تهران 1363 ش ؛
(7) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی ، تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1366 ش ؛
(8) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(9) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، ج 4 : استان 3 و 4 آذربایجان ،تهران 1355ش ؛
(10) رشیدالدین فضل اللّه ، وقفنامة ربع رشیدی ، چاپ مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران 1356 ش ؛
(11) عبداللّه بن محمد کاشانی ، تاریخ اولجایتو ، چاپ مهین همبلی ، تهران 1348 ش ؛
(12) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش ؛
(13) مرکز آمار ایران ، آمارگیری جاری جمعیت 1370: نتایج عمومی ، کل کشور ، تهران 1372 ش ؛
(14) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، نتایج تفصیلی شهرستان تبریز ، تهران 1368 ش ؛
(15) مهندسین مشاور زیستا، طرح توسعة شهری و روانبخشی روستایی باسمنج : گزارش مرحلة اول ، تهران 1361 ش (جزوة تکثیرشده ).

/ خسرو خسروی /