responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 216

 

باسماچیان ، قیام ، حرکت جماعاتی از مسلمانان ترکستان ، برضد حکومت شوروی ، عمدتاً از 1918 تا 1930. «باسماچی » (املای ترکی : باصماچی ) در زبان روسی به معنای یاغی است و ریشة آن «باسماق » ترکی و به معنای هجوم آوردن و حمله کردن است . «باسماچگی » در تاجیکی ، یا به عبارت دقیقتر از نظر مقامات دولتی تاجیکستان ، به معنای حرکت ضدانقلاب شورایی بود. در واقع باسماچی لقب اهانت آمیزی است که روسها به قیام کنندگان مسلمان آن صفحات داده اند و این لقب توسّع معنی پیدا کرده و بمرور به بسیاری از انواع حرکتهای مسلحانة سیاسی نیز اطلاق شده است . صدرالدین عینی نیز از آن قیام کنندگان با نام «باسمه چیان » یاد کرده و دزد و تاراجگرشان خوانده است (ص 828 و بعد). احمد زکی ولیدی طوغان می گوید که باشقیرها باسماچیان را به اصطلاح خراسانی عیّار می نامیدند (1929ـ 1939، ص 361).

پس از پیروزی انقلاب اکتبر 1917 و سرنگون شدن حکومت مسلمانان خوقند * به دست شورویها و قحط و غلای ناشی از عوارض انقلاب و مصادره های بی رویّة اموال مردم و بی حرمتیهای روسها به سنن و آداب مردم مسلمان ،قیام باسماچیان نخست از درة فَرغانه در ترکستان ، که محصول با اهمیت پنبه اش نابود و ازینرو انگیزه های شورش در آنجا قوّت یافته بود، آغاز شد و سپس دامنة آن به سمرقند و بخارا و آمودریای (جیحونِ) سفلی و سیردریا (سیحون ) گسترش یافت و در 1918 به نقاط بسیاری در ترکستان ، یعنی منطقه ای که امروزه «آسیای میانه » خوانده می شود، کشیده شد. باید گفت که شورشهای ضدحکومت تزاری در صفحات ماوراءالنهر و ترکستان ، که قیام باسماچیان را گاه تداوم مستقیم آنها می دانند، سابقه ای طولانی دارد. کسانی به قیام باسماچیان پیوسته اند که در قیام دوکچی ایشان 1316/ 1898 و قیام 1335/1916 و در وقایع شورشهای اسحق بیگ و یعقوب بیگ شرکت داشته اند.

قیام باسماچیان دوازده سال ادامه داشت و سه مرحلة اصلی را گذراند:

مرحلة اول قیام از جمادی الاولی 1336/ فوریة 1918 با سقوط حکومت مسلمان خوقند علناً آغاز شد و تا محرم 1339/ سپتامبر 1920، که بخارا به تصرف ارتش شوروی درآمد، یعنی حدود دو سال ، ادامه داشت . نابسامانی اقتصادی موجب شدّت گرفتن اعمالی چون راهزنی و دزدی و آزار و قتل شده بود و دسته هایی به ربودن اموال و بستن راهها دست می زدند و طبعاً این تبهکاریها و سرکردگان تبهکاران نمی توانستند برای مردم سرمشق اخلاقی باشند، اما اشتباهات حکومت شوروی و تندرویها و تیربارانهای بی حسابِ دهقانان به ظنّ هواداری از باسماچیان و تعدیّات ارتش سرخ ، که در آغاز انضباط نظامی لازم را نداشتند، از حیثیت شورویها نزد مردم کاست و در عوض بر شهرت و اعتبار باسماچیان افزود، خاصه آنکه از میان اینان کسانی برخاسته بودند که به سبک عیّاران عمل می کردند و نام و آوازه یافته بودند. این افراد به روسها حمله می کردند و اموالشان را به تاراج می بردند و غنایم را میان مردم تقسیم می کردند، حال آنکه مسلمانان از تعرّضشان مصون بودند. باسماچیان در گروههای مختلف متشکل بودند و هر گروه به سرکرده ای نظامی ، که به او قورباشی می گفتند، وابسته بود. مناسبات خانوادگی و قومی و قبیله ای و نظایر آن در تشکیل این گروهها و چگونگی رفتار رهبر با افراد گروه بسیار مهم بوده است .

در اثنای انقلاب 1917، محمدامین بیگ در فرغانه و ایرگَش در خوقند از جملة سرکردگانی بودند که شهرت بسیار داشتند و با همکاری همرزمانشان از حکومتهای ملی و محلی که بر سرکار آمدند، پشتیبانی می کردند. جُنیدخان و جانی بیگ و خال خواجه و مدامن بیگ (شاید محمدامین بیگ ) و کورشیرمت (شیرمحمدبیگ ) از رهبران باسماچیان بودند. امین بیگ و ایرگش ، پس از واژگون شدن حکومت خوقند به دست بلشویکها و ارمنیها و به آتش کشیده شدن شهر، از آنجا گریختند. ایرگش در یکی از نبردها کشته شد. گینسبرگ ، که دربارة تاریخ قیام باسماچیان فرغانه ، تحقیق کرده است ، می گوید که ایرگش و امین بیگ با شعارهایی مانند «ترکستان از آن ترکستانیهاست »، «ترکستان را از یوغ بیگانه رها می کنیم »، «با روسهایی که آخرین پیراهن را از تن مردم فقیر درمی آورند می جنگیم » (طوغان ، 1368 ش ، ص 9) توانسته بودند عدة زیادی را دور خود جمع کنند. نخستین اقدام آنان حمله به روستاهایی بود که مهاجران روسی در آنها سکونت و به کشاورزی اشتغال داشتند. همة این مهاجران ، حتی زنانشان ، مسلّح بودند. در صفر 1337/ نوامبر 1918، خال خواجه با 700 تن باسماچی به چند قصبة روسی ، که به توپ مجهّز بودند، حمله بردند. در این حوادث ، بسیاری از مأموران بومی مشاغل و مسئولیتهای خود را رها کردند ـ یکی از آنان که به باسماچیان پیوست در زمرة رهبران برجستة قیام درآمد. کشاورزانِ مهاجرِ روسی در سایة اتحاد با بلشویکها توانستند روستاهای خود را در برابر حملات باسماچیان حفظ کنند؛ حتی قشونی تشکیل دادند که ستاد ارتش سرخ در فرغانه آن را به رسمیت شناخت و از آن پشتیبانی کرد؛ اما سپس ، در ماجرای انحصار دولتی غَلاّت ، بین آنها اختلاف افتاد و مقامات شوروی کوشیدند قشون راخلع سلاح کنند. قشون مهاجر روس در ذیقعدة 1336 خواستار لغو انحصار دولتی و انحلال دادگاههای انقلاب شد. پس از آنکه سرکردگان باسماچیان از این خواسته جانبداری کردند و با نیروی 000 ، 7 نفری خود به ارتش دهقانان پیوستند، توانستند در ذیحجه / سپتامبر متفقاً شهرِ اوش را در قرقیزستان تصرف کنند و دولتی موقّت به وجود آوردند. سپس خواستند شهر اندیجان را به تصرف درآورند، اما موفق نشدند. در محرم / سپتامبر «حکومت موقت فرغانه » را تشکیل دادند و سازمانی اداری و نظامی پدید آوردند. این حرکات اندک اندک رنگ طغیان و شورش مردمی به خود گرفت و روسها در ترکستان با وضعی سخت و ناگوار روبرو شدند. اما از اواخر آن ماه ، به عللی که عمدة آنها در این مقاله برشمرده می شود، ورق به زیان باسماچیان و به سود روسها برگشت .

نیروهای تازه نفس به دستور حکّام مسکو وارد ترکستان شد و در ماه محرم / سپتامبر چند شهری را که به دست شورشیان افتاده بود، بازپس گرفت . چند ماه بعد، در جمادی الا´خر 1337/ مارس 1919، کنگرة هشتم حزب کمونیست شوروی ، به موازات اقدامات شدید نظامی ، سیاست «نوازش شرقیها» را در زمینة ملیّت و مسایل شرق در پیش گرفت و کمیتة مرکزی حزب ، در پیامی خطاب به نهادهای انقلابی و دستگاههای حکومتی ، از آنها خواست تا حدامکان با مردم حسن سلوک داشته باشند. در این پیام بسیاری از تندرویها و رفتارهای نابجا تقبیح شده بود. باید در نظر داشت که حوادث ترکستان در آن سالها با تغییر اوضاع در افغانستان به زیان انگلیسیها و اقدامات امان اللّه خان در آن کشور و اقدامات آتاتورک در ترکیه و احیا و نضج آرمانهای پان ترکیسم مقارن شده بود و طبعاً این عوامل

مهمّ خارجی در تصمیمات کنگرة مرکزی بی تأثیر نبود. به هر حال ، مقامات شوروی ، که با توأم کردن سیاست تهدید

و تحبیب میان صفوف متحد مردم و باسماچیان تفرقه انداخته بودند، باسماچیان را منزوی و آنها را بتدریج ، ولی بشدّت ، سرکوب کردند.

مرحلة دوم قیام در پی اقدامهای نظامی شوروی در خیوه آغاز شد. جمهوری خلقِ خوارزم (خیوه ) در رجب 1338/ آوریل 1920 اعلام موجودیّت کرد و جمهوری خلق بخارا در محرم 1339/ سپتامبر 1920 تأسیس شد. رفتارِ خشن سربازان روسیِ مأمور مصادرة مواد غذایی ، و احضار ناگهانی مشمولان مسلمان در تابستان 1338 برای خدمت در ارتش سرخ آتش شورش باسماچیان را از نو برافروخت و سبب شد که مسلمانان دسته دسته به آنان بپیوندند. از یک سو، بر عدة نیروهای باسماچی افزوده می شد و، از سوی دیگر، واحدهای مسلمان ارتش سرخ روزبروز ناآرامتر می شدند، تا آنجا که دولت شوروی حتی فرمان خلع سلاح تیپ یکم سوار ارتش سرخ را صادر کرد، ولی همة افراد تیپ ، جز معدودی ، به باسماچیان پیوستند.

باسماچیان در آن وقت به نیرویی شش هزارنفری مجهّز بودند و منطقه را خوب می شناختند و دستگاه اطلاعاتی کارآمدی داشتند و از همه مهمتر اینکه مردم محل پشتیبان آنان بودند و اگر تعقیب می شدند، می توانستند در روستاها مخفی شوند. پیوستن یک تیپ سوار به آنها بر قدرت نظامیشان بسی افزود و سراسر درة فرغانه به دست باسماچیان افتاد و روسها فقط بر شهرهای اصلی و راه آهن تسلّط داشتند. ماهیت سیاست بلشویکها، که بنابر مصلحت شیوة ملایمت را به کار می بردند، بتجربه آشکار شده بود و این هم عاملی بود که عده ای را باز به سوی باسماچیان سوق داد.

در شهریور ـ مهر 1299/ اوت و سپتامبر 1920 میان روسها و باسماچیان مذاکراتی برای صلح انجام گرفت ، اما به نتیجه نرسید. در آبان 1299/ نوامبر 1920، احمدزکی ولیدی طوغان ، اولین رئیس جمهور منتخب مردم باشقیرستانِ خودمختار، از دست روسها گریخت و به خیوه پناه برد. در 23 اسفند 1299/ 14 مارس 1921 حکومت جوانِ خیوه سقوط کرد و اعضای آن به صحرا گریختند و به جُنیدخان ، یکی از سرکردگان فعّال باسماچی ، پیوستند (ریوکین ، ص 56). روسها در خیوه حکومتی گوش بفرمانتر بر سرِ کار آوردند و نام «جمهوری خلق »خیوه را به «جمهوری شوروی » تغییر دادند (همان ، ص 56ـ57). این اقدام گام بلندی در تکمیل الحاق صفحات ترکستان و تنگتر کردن حلقة محاصرة شورشیان بود. با اینهمه ، مقاومت ملیّون مسلمان بخارا در برابر روسها افزایش یافت و دامنة آن به کوههای تاجیکستان و حتی سراسر ترکستان کشیده شد. روسها خطر را جدّی دیدند و دست به اقدامات قاطع زدند. کامنف ، فرمانده ارتش سرخ ، برای طرّاحی عملیات جنگی بر ضد باسماچیان به ترکستان رفت . به ابتکار لنین ، خودمختاری ترکستان شوروی اعلام شد و، به دستیاری نمایندگان او در ترکستان ، اقداماتی که جنبة سیاسی و اقتصادی و نظامی داشت معمول شد. از جانب کمیتة مرکزی حزب کمونیست شوروی در مسکو، کمیسیونی با عضویت استالین (در آن زمان کمیسر خلق در امور ملیتها) و چیچرین (کمیسر خلق در امورخارجه ) و کوی بیشف ، که از ترکستان فراخوانده شده بود، بالفور تشکیل و دست به کار شد. حزب کمونیست بخارا زیرنظر مستقیم حزب کمونیست روسیه قرار گرفت . (همان ، ص 58). همة عملیات ضد باسماچیان در ترکستان هماهنگ شد. نیروهای باسماچی نیز همچنان در افزایش بود و در آذر 1300/ دسامبر 1921 به 000 ، 20 تن رسید. از این عده 000 ، 7 تن در فرغانه و نزدیک به 000 ، 7 تن در بخارا و 000 ، 1 تن در خیوه بودند. هیجان ملی گرایی حتی تاشکند را فراگرفت . در بهار 1301/ 1922، قیام به اوج خود نزدیک می شد. وضع به زیان دولت شوروی رو به وخامت می رفت ، چه افزایش قدرت باسماچیان شیوع تمایلات ملی را در میان مسلمانان در پی داشت .

در بهمن 1301/ فوریة 1923، نیروی بزرگی از باسماچیان نزدیک بخارا قیام کرد و امنیت شهر را به خطر انداخت . روسها بناچار دست به اقدام جدّی زدند و در شرق بخارا نیرویی ویژه ، متشکل از یک تیپ پیاده و دو تیپ سوار و سه هنگ پیاده و یک هنگ سوار به اضافة قوای کمکی دیگر و نیروهای جمهوری خلق بخارا، در برابر باسماچیان سازمان دادند. حزب کمونیست روسیه ، برای هماهنگ کردن اقدامات حزبهای کمونیست ترکستان و بخارا و خیوه ، دفتری در آن صفحات تأسیس کرد. اورجُنیکیدزة گرجی تبار، که از رهبران برجستة حزب بود، از مسکو وارد بخارا شد و حکومت دست نشاندة بخارا را به تردید و تعلّل محکوم کرد و بشدّت به باد انتقاد گرفت . تدارکات نظامی با فرماندهی کامنف هماهنگ و ارتش سرخ برای سرکوبی نیروهای باسماچی وارد عمل شد. نیروهای طرفدار باسماچیان البته بیکار ننشستند واز جهات مختلف دست به مقابله زدند.

در زمستان 1300/ اواخر 1921 و اوایل 1922 جمعیتی به نام اتحادیة جمعیتهای انقلابی ملّی و مردمی مسلمان آسیای مرکزی (اورتا آسیا مسلمان ملّی عوامی اختلال جمعیتلرنک اتفاقی ) تشکیل شده بود. عده ای از اقوام مختلف مسلمان به آن پیوسته و موقتاً دربارة برنامة مشترکی توافق کرده بودند که رئوس آن به این شرح است : 1) ترکستان مستقل شود و مقدّرات آن را خودِ مردم ترکستان تعیین کنند؛ 2) ترکستان با حکومت جمهوری دموکراتیک اداره شود؛ 3) کسب استقلال با تأسیس ارتش ملی میسّر است و حکومت ملّی فقط می تواند به ارتش ملّی تکیه کند؛ 4) استقلال ترکستان همانا استقلال اقتصادی است و خط مشی اقتصادی را باید مردم ترکستان تعیین کنند؛ 5) پیشرفت فرهنگ و معارف و آشنایی با تمدّن اروپایی بدون وساطت فرهنگ روسی حاصل شود؛ 6) مسئله ملیت و بهره برداری از منابع طبیعی با اصول متناسب حل شود؛
7) در امور مذهبی آزادی کامل برقرار باشد (طوغان ، 1929ـ1939، ص 381ـ382).

بعدها نام و ترکیب جمعیت تغییر کرد، اما این برنامه ، که در سطح نسبتاً وسیعی با آن موافقت شده بود، تغییر نکرد. این جمعیت در برقرار کردن پیوند میان مردم و باسماچیان و جلب همفکری و همکاری عدة نسبتاً زیادی از روشنفکران و جوانان ترقی خواه و ملی گرا با باسماچیان شورشی نقش مؤثری داشت .

بویژه پس از 1300 ش /1921، که اقدامات مقامات شوروی امید بسیاری از روشنفکران ترک را نقش بر آب ساخت ، دامنة همکاری اینان با باسماچیان گسترش یافت . جمعیت ، که در نظر داشت به جنبشهای نامنظم و پراکندة باسماچیان نظم و استمرار بدهد، از میان اعضای خود عده ای را به عنوان مشاور و راهنما نزد باسماچیان گسیل داشت . شیرمحمدبیگ ، از سرکردگان باسماچیان ، در خاطرات خود به وابستگی و همکاری روشنفکران و جمعیت باسماچیان اشارات فراوانی دارد.

باسماچیانی که با شیرمحمدبیگ بودند راه آهن خوقند به اندیجان را منهدم کرده و کارخانه های پنبه پاک کنی را آتش زده بودند. پیوند باسماچیان و جمعیت سبب شده بود که سران باسماچی ، از طریق اعضای مطلع و ذی نفوذ جمعیت ، از همة اقدامات شورویها پیشاپیش باخبر شوند و جهات لازم را پیش بینی کنند. مقامات شوروی از آنچه می گذشت بیخبر نبودند و، چون هواداری مردم را از باسماچیان می دیدند، سیاست شدّت را توأم با ملایمت و رخنه و ایجاد نفاق ماهرانه تر به کار می بستند. مقامات شوروی وقت زیادی صرف گفتگو با سران مختلف باسماچی کردند. شیرمحمد در خاطراتش از مذاکراتی که با زینوویف معاون فرمانده ، و نذیر تورقولوف ، از اعضای حکومت ، داشته ذکری به میان آورده است (طوغان ، 1368 ش ، ص 49ـ50).

فرماندهی قوای سازمان یافتة باسماچی در آن وقت با ابراهیم بیگ و انورپاشا بود. انورپاشا داماد سلطان عثمانی و فرمانده قشون و وزیر جنگ سابق عثمانی و رهبر پان ترکیسم و ماجراجویی بود که ابتدا به درخواست روسها به شوروی و در مهر 1300/ اکتبر 1921 برای فیصله دادن به قیامها به بخارا رفته بود، اما، پس از مشاهدة اوضاع در محل ، ظاهراً ناگهان تصمیم گرفته بود تا به مخالفان روسها بپیوندد. شواهد حکایات از آن دارد که انورپاشا رؤیای تجدید «خلافت اسلامی » را در سر می پروراند و ازینرو خود را «فرمانده کل قوای اسلام و داماد خلیفة پیامبر» می خواند. او توانست دسته های پراکندة باسماچی را در ارتشی با حدود 000 ، 16 نفر متشکل کند. این ارتش در بهار 1301 ش /1922، بخش وسیعی از بخارا را تصرف کرد، ولی به رغم این پیروزی در عمل میان فرماندهان باسماچی اختلاف افتاد و، بر اثر آن ، سربازان روس توانستند شهر دوشنبه را پس بگیرند و فشار خود را بر قیام کنندگان تشدید کنند. انورپاشا در 13 مرداد 1301/ 4 اوت 1922، در درگیری مختصری ، به قتل رسید. اختلاف داخلی میان واحدهای ازبک و قرقیز نیز باسماچیان را ضعیف کرد و رشتة اتحادِ سران قیام را گسیخت . در تیر 1301/ ژوئیة 1922، یکی از سران باسماچی از ارتش روس شکست خورد. پس از این شکست ، باسماچیان قرقیزی تسلیم شدند و باسماچیان ازبکی ، که تنها مانده بودند، عقب نشستند و عدة باسماچیان ناحیه به 000 ، 2 تن کاهش یافت . عده ای از سران باسماچی به افغانستان و گویا برخی نیز به ایران گریختند. حدود پاییز 1301/ اواخر 1922، نیروهای اصلی باسماچی در فرغانه و خوارزم شکست خوردند.

مقامات شوروی احساس کردند که موقع مناسبی فرا رسیده است تا سیاست ایجاد رخنه را مؤثرتر اجرا کنند و بیدرنگ اقدامهای نظامی را با امتیازاتی سیاسی و اقتصادی همراه ساختند: اراضی موقوفة ضبط شده را مسترد و محاکم شرع را در درة فرغانه موقتاً دایر کردند و مالیاتها را به نصف کاهش دادند و آذوقة مردم را تأمین کردند و دست به اصلاحات ارضی و آبی زدند. این اقدامات نتیجه بخشید و دهقانانِ خسته از ناآرامیها کم کم به کارکردن علاقه مند شدند. اعلام عفو عمومی نیز بسیاری از دهقانان را از باسماچیان دور کرد. به موازات اینها، عملیات نظامی بر ضدّ باسماچیان همچنان ادامه داشت و حتی کامنف دستور داد که پایگاههای باسماچیان با حملات هوایی بشدت کوبیده شود.

پس از مرگ انورپاشا و سلیم پاشا، که او نیز ترک و دوست انورپاشا بود و مدتی جانشین او شده بود، ابراهیم بیگ بار دیگر خود را سرکردة باسماچیانِ تاجیکستان اعلام کرد؛
اما باسماچیان تلفات سنگینی داده بودند و وحدت رهبری از میان رفته بود. در اسفند 1301/ مارس 1923، قوای روس دژی را در اطراف بخارا با خاک یکسان کرد. قیام باسماچیان در منطقة سمرقند و بخارا به پایانش نزدیک می شد. تنها در بیابانهای خوارزم بود که باسماچیان هنوز توانایی گردآوردن نیروی بزرگی را داشتند. در دی 1302/ ژانویة 1924، نیروی بزرگی به فرماندهی جنیدخان به خیوه حمله کرد؛
اما حمله دفع شد و این در واقع آخرین عملیات وسیع باسماچیان در ترکستان بود.

در 1303/1925، تاجیکستان ، که مرکز قیامهای باسماچیان بود، متروک شده بود. بیش از 000 ، 200 تن از مردم نزدیک به دو سوم زمینهای کشاورزی را رها کرده و به افغانستان گریخته بودند. در ازبکستان ، که کمتر آسیب دیده بود، یک چهارم زمینها متروک مانده بود. ابراهیم بیگ بار دیگر می خواست آتش شورش را برافروزد، اما رمقی برای آن سرزمین نمانده بود و مردم ادامة مقاومت را بیحاصل می دیدند و دهقانان به هر قیمت صلح می خواستند. باسماچیان به دسته های کوچک و کوچکتر تقسیم شدند و بسیاری از آنان در جریان عفو عمومی خود را تسلیم کردند و رهبرانشان به افغانستان گریختند. در 1306/1927، بعضی از دسته های کوچک هنوز فعال بودند و یکی از رهبران ، به نام رحمان ، عملیات را از بیرون مرز رهبری می کرد، ولی در 1307/1928 حتی جنیدخان هم مجبور شد به افغانستان فرار کند. واحدهای سوار تازه نفسِ روس بازماندة نیروهای باسماچیان را در کوه و دشت تارومار کردند. رئیس جدید حکومت شورویِ تاجیکستان در آن زمان توانست 000 ، 33 تن از 000 ، 200 پناهنده را از افغانستان به تاجیکستان و سرزمینهای خود بازگرداند.

مرحلة سوم قیام باسماچیان ، پس از دو سال وقفه ، با اشتراکی کردن اجباری مزارع به دستور مقامات شوروی و ناخشنودی روستاییان آغاز شد. ابراهیم بیگ در 1310/1931 به دست سربازان روس افتاد، اما بازماندة گروههای باسماچی ، که غالباً به دسته های راهزن تبدیل شده بودند، تا 1312/1933 دوام آوردند. سرانجام ، پس از سالها مبارزة پرنشیب و فراز، آخرین آثار مقاومت مسلحانه از میان رفت و صلح و آرامش موافق نظر مقامات شوروی در ترکستان و صفحات آن برقرار شد.

مبارزة باسماچیان با سربازان روس در حقیقت مبارزة ضدکمونیست با کمونیست نبود، بلکه مبارزة مسلمان با روس بود. درست است که قیام باسماچیان نخست با یاغیگری و راهزنی آغاز شد و حتی پس از آنکه به صورت نهضت رهایی بخش ملّی درآمد، دوباره مدت کوتاهی به ماهیت اصلی خود بازگشت ، با این وصف و با وجود همپیمانیهای موقّت و حتی فرصت طلبانه با گروههای ضدکمونیست روسی ، نهضتی اسلامی بود. جز تعداد اندکی اوکراینی و تاتار، ارتشی که در تمام مدت با باسماچیان می جنگید از سربازان روس تشکیل شده بود. دایرة المعارف شوروی زمان استالین هدف قیام باسماچیان را «تجزیة جمهوری آسیای مرکزی از روسیة شوروی » دانسته و بر آن است که «مداخله جویان و اشغالگران انگلیسی عملاً الهامبخش و سازمان دهندة » آن بوده اند ( بولشایا ، ج 4، ص 286) و «محافل ارتجاعی عثمانی ، چین ، افغانستان و روسِ سفید از آن پشتیبانی کرده اند» > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ج 37، ص 57) و «بیلی فرمانده هیئت نظامی ـ سیاسی انگلیسی ، و تردول کنسول امریکایی ، در سازماندهی و تجهیز دسته های باسماچی شرکت داشته اند» (همانجا). اما زکی ولیدی طوغان می گوید که سرهنگ بیلی و سروان بلکر، از افسران ارتش انگلیس در هند، که به روسهای سفید نزدیک شده بودند، در ذیقعده 1336/ اوت 1918 وارد تاشکند شدند. در همان زمان ، عدة دیگری از افسران انگلیسی در تاشکند بودند، ولی اینها قصد مبارزه با تبلیغات آلمانیها و ترکها را داشتند و با مسلمانان و قوای باشقیر و قزاق و باسماچیان هیچ گونه تماسی برقرار نکردند (1929ـ1939، ص 395). شیرمحمدخان در خاطراتش نوشته است که اعظم خان هندی ، که در خدمت رایزن انگلیس در کاشغر بوده ، نزد وی رفته و پیشنهاد کرده است که با انگلیسیها تماس برقرار کند. شیرمحمد دو تن از نزدیکانش را به نام مظفر قاری و عبدالسلام قاری برای مذاکره به کاشغر می فرستد، ولی ظاهراً از این سفر نتیجه ای عاید نمی شود. خودِ عبدالسلام قاری به زکی ولیدی طوغان گفته است که به هر حال مراودة رایزن انگلیس با باسماچیان سرنگرفت (همان ص 396).

دایرة المعارف تاجیکستان در مقالة «باسماچگی » از این قیام به عنوان «حرکت ضدانقلابی ملی در آسیای میانه و مبارزة زمینداران و بیگها و کولاکها و ملاهای ارتجاعی و سرمایه داران ملی گرا بر ضد حاکمیّت شوروی ... به قصد جداکردن این جمهوری از روسیه و برقرار کردن حاکمیت خود» یاد کرده و چند سطر بعد از این مطلب افزوده است که «اساس مرام باسماچیان پان اسلامیسم و پان ترکیسم و سرمایه داری ملی بوده است » ( د. تاجیکی ، ج 1، ص 492).

در مطالبی که تاکنون دربارة قیام باسماچیان در شوروی منتشر شده از مرحلة دوم آن ، یعنی در واقع مهمترین مرحلة آن ، به طور جدّی ذکری به میان نیامده است . در این مطالب مقابلة روسها با مسلمانان را مبارزة انقلاب با ضدانقلاب و نظم در برابر شورش و دفاع نظام نوین در برابر تحریکات خارجی قلمداد کرده اند. تاریخنگاران شوروی در تحلیل حوادث این قیام بیشتر چنین استدلال کرده اند که ترکستان ، چون از لحاظ تاریخی در مرحلة نظام زمینداری و مرحلة ماقبل صنعتی و سرمایه داری بوده ، نمی توانسته است زمینة پیدایش جنبشهای اصیل ملی باشد. باسماچیان را ملّیّون احساساتی گمراه می شمردند که به نظام قبیله ای پای بند مانده و فاقد شعور طبقاتی بوده اند. در میان مورّخان سیاستمداران شوروی البته کسانی هستند که داوریهای معتدلتری دارند. واسیلیوسکیِ مورّخ ریشة قیام باسماچیان را در عصر تزاری سراغ گرفته و گفته است که آثار سرمایه داریِ روسی مزید بر فشار مالیاتها و ظلم وجور خوانین محلی شده و آنها را به راهزنی و شورشهای راهزنانه سوق داده است . به نظر او ماجرای باسماچیان دماسنجِ مناسبات روسیه با اهالی ترکستان است .

فرونزه ، که زمانی رهبری سرکوبی قیام باسماچیان را بر عهده داشت ، آن را «اعتراضی مسلّحانه به آغازی نوین » خوانده است . مورّخان غیرروس هم ، که دربارة باسماچیان تحقیق و مطالبی منتشر کرده اند، در بسیاری از نکات همعقیده نیستند. عده ای از اینان باسماچیان را راهزن ، عده ای نمایندة بعضی قشرهای اجتماعی ، گروهی نمایندة همة طبقات مردم ترکستان ، برخی قهرمانان قیام ملی یا اسلامی ـ ملی دانسته اند و این حرکت مسلحانه و پرحادثة چند ساله را به صورتهای مختلف تفسیر کرده اند. طبیعی است که دربارة حادثه ای تاریخی که دست چندین کشور، مستقیم و غیرمستقیم ، نیز در آن مداخله داشته و اهمّ اسناد و مدارک آن هنوز انتشار نیافته است نمی توان حکمی کرد که ارزش تحقیقی و سندیّت علمی داشته باشد. اما آنچه از سیر وقایع بوضوح معلوم می شود این است که قیام باسماچیان قطعاً قیامی جدّی و عمیق و وسیع بوده و در سرزمینهای اسلامی تصرف شده با سنتهای ریشه دار و کهنسال رخ داده است . شکست باسماچیان از قوای ارتش سرخ واقعیت تاریخی مسلّم است ؛
اما فقط نبردهای نظامی نبود که این قیام را خاموش کرد، بلکه آنچه سبب شد تا در صفوف رهبران و گردانندگان این قیام شکاف افتد و سرانجام آنها را از هم بپاشد مجموعة تدابیر سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و نظامی همراه با روشهای آزادمنشانه تر یا بظاهر توأم با تساهل و تسامح بود که حکومت شوروی در قبال مسلمانان در پیش گرفت و آن را با اقدامات و اصلاحات سریع عملی ساخت و این سیاست را مدام حساب شده تر و قوام یافته تر کرد. با این وصف و به رغم همة پیشگیریهای مقامات شوروی ، از آن سال به بعد بارها حرکاتی دیده شده است که نشان می دهد نطفة این گونه قیامها هنوز زنده است .


منابع :
(1) مایکل ریوکین ، حکومت مسکو و مسألة مسلمانان آسیای مرکزی شوروی ، ترجمة محمود رمضان زاده ، مشهد 1366 ش ؛
(2) احمد زکی ولیدی طوغان ، بوگونکی تورکستان و یاقین ماضیسی ، قاهره 1929ـ1939؛
(3) همو، قیام باسماچیان ، ترجمة علی کاتبی ، تهران 1368 ش ؛
(4) صدرالدین عینی ، یادداشت ها ، چاپ سعیدی سیرجانی ، تهران 1362 ش ؛


(5) F. M. Bailey, Mission to Ta sh kent , London 1946;
(6) Bol¨shaia Sovetskaya Ensiklopedia 2 , Moscow 1949-1958;
(7) Joseph Castagnإ, Les Basmachis. Le Mouvement national des indigةnes d'Asie Centrale , Paris 1925;
(8) Ensiklopediya Sovetii Tadjik , I, Dushanbe 1978, s.v. "Basma ch igi" (by Erkayev);
(9) P. T. Etherton, In the Heart of Asia , London 1925;
(10) Glenda Fraser, "Basmachi", Central Asian Survey , VI, 1 , 2 (1987), 1-37, 7-42;
(11) M. V. Frunze, Na frontakh gra zh danskoi voiny: sb. dokumentov , Moscow 1941;


(12) Gra zh danskaia Voina , III (Materialy po istorii ferganskogo besmachestva i boevykh operatsii v. Bu kh are ), Moscow 1924;
(13) Great Soviet Encyclopedia , NewYork 1973-1983, s.v. "Basmachi revolt" (by P.P. Nikishov);
(14) Inostrannaia voennaia interventsiia i gra zh danskaia voina v Srednei Azii i kazakhstane , I(May1918-september 1919),II (September 1919-December 1920), Alma-Ata 1963-1964, [Documents and materials(;
(15) M.Irkaev, Istoriia gra zh danskoi voiny v Ta dzh ikistane , Du- sh anbe 1963;
(16) Istoriia gra zh danskoi voiny v Uzbekistance , I, Ta sh kent 1946;
(17) Akdes Nimet Kurat, "Islam in the Soviet Union", in The Cambridge History of Islam , Vol. 1B, Cambridge 1980, 627-643;
(18) H. A. De Lageard, "The Revolt of The Basmachi According to Red Army Journals (1920- 1922)", Central Asian Survey , VI, 3 (1987), 1-35;
(19) V. I. Lenin, O Srednei Azii i Kazakhstane ,Tashkent 1960;
20- Ia.A.Mel'Kumov, Turkestantsy , Moscow 1960 )Memoirs];
(21) Iu. A.Poliakov, A.T. Tchu gunov, Konets Basma ch estva , Moscow, Nauka 1974;
(22) Sh. A. Sh amagdiev, O ch erki istorii grazhdanskoi voiny v fergaskoi doline , Ta sh kent 1961.

ریوکین و احمد زکی ولیدی طوغان / تلخیص از: /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 216
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست