بلوچ Ùˆ بلوچستان کلیات جغرافیا 1) بلوچستان بزرگ 2) بلوچستان ایران اصل Ùˆ منشأ بلوچها تاریخ بلوچها در مناطق مختلف قوم Ø´Ù†Ø§Ø ، تا زمانی Ú©Ù‡ در قرن سیزدهم / نوزدهم به تاریخ استعمار غرب پیوند Ù…ÛŒ خورد، چندان روشن نیست . از آن زمان به بعد مطالب فراوانی ØŒ بویژه به زبان انگلیسی Ùˆ نیز به فارسی Ùˆ چند زبان اروپایی Ùˆ زبانهای Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ دربارة آنها نوشته شده است . ولی تاکنون کوششی در جهت تألیف Ùˆ تفسیر تمام مواد موجود به عمل نیامده است .

بلوچستان در نظر بلوچها Ùˆ همسایگان آنها به طور Ú©Ù„ÛŒ مشتمل بر منطقه ای است به وسعت بیش از نیم میلیون کیلومتر مربع واقع در بخش جنوب شرقی فلات ایران Ùˆ جنوب کویرهای مرکزی Ùˆ رود هیرمند، Ùˆ در اراضی پست ساØ‌Ù„ÛŒ میان فلات ایران Ùˆ خلیج عمان . Ø‌دود آن دقیقاً مشخص نیست Ùˆ با Ø‌دود استانهای امروزی مطابقت ندارد. ظاهراً در طول تاریخ ØŒ ارتفاعات آن در منطقة نفوذ ایران ØŒ Ùˆ نواØ‌ÛŒ Ú©Ù… ارتفاع آن در منطقة نفوذ هند قرار داشته Ùˆ از 1287/1870 رسماً میان افغانستان Ùˆ ایران Ùˆ هند (بعدها پاکستان ) تقسیم شده است . معلوم نیست Ú©Ù‡ نام بلوچستان از Ú†Ù‡ زمانی رواج یافته است ØŒ شاید از قرن دوازدهم / هجدهم ØŒ یعنی هنگامی Ú©Ù‡ نصیرخان اول کلاتی ØŒ Ø·ÛŒ Ø‌کومت طولانی خود در نیمة دوم آن قرن ØŒ نخستین Ø‌اکم بومی منطقه شد Ùˆ در بخش عظیمی از آن نواØ‌ÛŒ Ø‌کومت خودمختار تشکیل داد.

اصل Ùˆ منشأ بلوچها Ùˆ نام ایشان نامعلوم است . گویا هنگام ورود مسلمانان ØŒ در شمال غربیِ منطقه (جنوب شرقی کرمان ) Ù…ÛŒ زیسته اند، اما اØ‌تمالاً Ø‌وزة فعالیت ایشان به نواØ‌ÛŒ دورتری در شرق آنجا Ù…ÛŒ رسیده است . ظاهراً مقارن با ورود سلجوقیان به کرمان در قرن پنجم ØŒ بلوچها مهاجرت به سوی شرق Ùˆ آن سوی مَکران را آغاز کردند، Ùˆ این امر را تا زمان گسترش قدرت صفویان ادامه دادند، Ùˆ اØ‌تمالاً مهاجرتهای عمدة ایشان در قرنهای ششم Ùˆ نهم به وقوع پیوسته باشد.

این Ú©Ù‡ بلوچها چگونه Ùˆ در Ú†Ù‡ زمانی به منطقة کرمان رسیدند معلوم نیست . ادعای ایشان (در اشعار Ø‌ماسی ) دایر بر این Ú©Ù‡ عرب اند، Ùˆ پس از شرکت در نبرد کربلا از Ø‌َلَب مهاجرت کرده اند چندان معتبر نیست . لانگ ورث دیمز (1904ØŒ ص 7Ù€16) آرای متفاوت Ùˆ غیرقطعی راجع به منشأ ایشان را بررسی کرده است .

از آغاز سیطرة اسلام تا ورود سلجوقیان ØŒ دربارة بلوچها شواهد اندکی در دست است Ú©Ù‡ به آسانی نمی توان ارزیابی کرد، زیرا تا Ø‌دی معلول تعصب نویسندگان شهرنشین نسبت به عشایر چادرنشین است . ولی از این شواهد چنین بر Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ ایشان تنها چند ده هزار تَن ØŒ Ùˆ گله دارانی بوده اند Ú©Ù‡ گوسفند Ùˆ بز پرورش Ù…ÛŒ داده اند Ùˆ مانند دیگر گله داران خاورمیانه ØŒ اگر هم کاملاً کوچرو نبوده اند، تØ‌رک بسیار داشته اند Ùˆ در گروههای عشیره ای ØŒ براساس معیارهای پدرتباری ØŒ Ù…ÛŒ زیسته اند Ùˆ با جمعیت آبادی نشین Ù€ Ú©Ù‡ غالباً در معرض آزار بلوچها بودند Ù€ کمتر Ù…ÛŒ آمیختند.

از دیدگاه ارزشهای عمومی فرهنگی Ùˆ جهانی ØŒ بلوچها در دوره های اخیر، از نظر سوابق تاریخی Ùˆ نژادی ØŒ به گروههای مسلمان همسایه شباهت دارند. گذشته از زبان ØŒ مشخصة بلوچها ساختار پیوندهای اجتماعی Ùˆ سیاسی آنهاست . ولی اØ‌تمال بیشتر آن است Ú©Ù‡ این ساختار مولود نزدیکی گروههای متعدد در بلوچستان باشد، نه میراث تاریخ کهن آنها (جذب ایشان در ساختارهای ایالتی جدید تغییر چندانی در آن نداده است ). هویت بلوچها در بلوچستان با کاربرد زبان بلوچی در مناسبات میان قبیله ای پیوندی نزدیک داشته است . زبان بلوچی امروز دارای شجره نامه ای روشن با تعدادی ویژگیهای دستوری Ùˆ واژه های رایج در «شمال غرب » ایران است (رجوع کنید به اصل Ùˆ منشأ بلوچها) ولی بلوچهای امروز را از نظر نژادی نمی توان با این وضوØ‌ تعریف کرد. از طرفی ØŒ بسیاری از گروههایی Ú©Ù‡ معمولاً خود Ùˆ دیگران آنها را بلوچ Ù…ÛŒ خوانند، اصل Ùˆ نسب بیگانه دارند Ùˆ Ø·ÛŒ چهار قرن اخیر در بلوچها ادغام شده اند. از طرف دیگر، دلیلی در دست نیست Ú©Ù‡ همه گروههای پراکندة متعددی Ú©Ù‡ در دیگر قسمتهای ایران Ùˆ افغانستان Ùˆ ترکمنستان به بلوچ معروف اند (Ùˆ بیشتر آنها امروزه به زبان بلوچی تکلم نمی کنند) از نظر تاریخی با یکدیگر نسبت داشته باشند یا، اگر نسبت دارند، در بلوچستان از یکدیگر جدا شده باشند.

در داخل بلوچستان ØŒ جمعیت از نظر قومی یکدست نیست Ø› برخی از گروهها را خودشان Ùˆ دیگران بلوچ Ù…ÛŒ خوانند (رجوع کنید به بلوچها در مناطق مختلف )ØŒ با این معنای ضمنی Ú©Ù‡ ایشان اعقاب کسانی هستند Ú©Ù‡ هنگام ورود به منطقه بلوچ بوده اند؛ در Ø‌الی Ú©Ù‡ دیگران Ù€ گرچه اکنون عضو جامعة بلوچ شناخته Ù…ÛŒ شوند Ùˆ در قیاس با جهان خارج بلوچ به شمار Ù…ÛŒ آیند Ù€ در درون جامعة بلوچ به نامهای عشیره ای (مانند نوشیروانی ØŒ گیچْکی ØŒ بارَکزایی * ) Ùˆ تیره ای (مانند برهویی * ØŒ دِهوار، غُلام ØŒ جطگال / جدگال ØŒ مید) شناخته شده اند، با این معنای ضمنی Ú©Ù‡ ایشان در دوران بالنسبه متأخر هویت بلوچی یافته اند، نه بدان معنی Ú©Ù‡ بدین سبب غریبه به Ø‌ساب Ù…ÛŒ آیند. برخی از این «بلوچها»، قبل از ورود بلوچ در این منطقه وجود داشته اند؛ دیگران (مثلاً بارکزایی ØŒ Ú©Ù‡ تا همین اواخر اصل Ùˆ نسب ایشان افغان بود) بعداً آمده اند. بازماندگان دوران خودمختاری بلوچها Ùˆ دوران سلطة انگلیسیان (1077 Ù‚ Ù€1326 Ø´ / 1666Ù€1947) Ù€ Ú©Ù‡ عمدتاً بازرگانان هندو، سیک یا اسماعیلی اند Ù€ بلوچ به شمار نمی آیند. بلوچی زبان مکالمة میان قومها Ùˆ قبیله های مختلف بوده است . اگرچه تکلم به زبان بلوچی معمولاً به جذب شدن فرد یا گروه در بلوچها Ù…ÛŒ انجامیده ØŒ ظاهراً مسلمان بودن از شرایط لازم آن بوده است . با وجود این ØŒ بلوچهای مَکران Ú©Ù‡ در قرن دهم به فرقة ذِکری * گرویدند باز هم بلوچ شمرده Ù…ÛŒ شدند. بلوچها کلاً مدعی هستند Ú©Ù‡ همه مسلمان Ø‌نفی مذهب اند، Ú¯Ùˆ اینکه ØŒ گذشته از ذکریان (Ú©Ù‡ هنوز هم وجود دارند ولی بندرت سخنی دربارة ایشان گفته Ù…ÛŒ شود)ØŒ گروههای شیعی مذهب Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ نیز در Ø‌واشی شمال غربی بلوچستان ایران وجود دارند ولی در نقاط شرقی تر دیده نمی شوند.

سرزمین وسیع بلوچستانِ بزرگ در طول تاریخ به چند ناØ‌یه تقسیم شده Ú©Ù‡ مهمترین آنها عبارت است از مَکران (در جنوب )ØŒ سرØ‌دّ (در شمال غربی ) Ùˆ ناØ‌یه ای Ú©Ù‡ در قدیم به توران / طوران معروف بوده Ùˆ امروزه شامل شهرهای کلات Ùˆ خُزْدَر (قُصْدار/ قُزدار؛ در شرق ) است .

ظاهراً در اواخر قرن نهم ØŒ بلوچها از نظر فرهنگی بر این منطقه تسلط یافتند Ùˆ زبان بلوچی نیز زبان مکالمة اقوام مختلف آن گردید Ù€ البته جزئیات Ùˆ علل Ùˆ اسباب یکایک این تغییر Ùˆ تØ‌ولها بوضوØ‌ معلوم نیست . مدتها طول کشید تا غالب جمعیت منطقه ØŒ هویت بلوچی را پذیرفتند، Ùˆ این اØ‌تمالاً تا Ø‌دودی معلول توفیق سیاستهای نصیرخان Ùˆ تا Ø‌دودی نیز بعداً به سبب Ù†Ø‌وة رده بندی مناطق Ùˆ اقوام از جانب انگلیسیان بود. تشریØ‌ دلایل ادغام تقریباً تمام جمعیت در زیر لوای هویت بلوچ Ùˆ سلطة زبان بلوچی مشکل است ØŒ زیرا عشایری Ú©Ù‡ در نیمة قرن یازدهم خان نشین کلات را تشکیل دادند Ùˆ به تبع آن بدین ناØ‌یه خودمختاری سیاسی Ùˆ هویت بخشیدند به زبان بلوچی تکلم نمی کردند، بلکه زبان آنها برهویی بود Ùˆ Ø‌کومت خویش را به یاری کارمندانی Ú©Ù‡ از میان دهوارها (دهقانان تاجیک ) استخدام کرده بودند به زبان فارسی اداره Ù…ÛŒ کردند. مهاجرانی Ú©Ù‡ به زبان بلوچی تکلم Ù…ÛŒ کردند، بجز ساکنان بخشهای غیر زراعی منطقه ØŒ Ù…Ø‌تملاً از نظر عده از دیگران بیشتر نبودند.

در مجموعة آثار بازمانده از فرهنگ Ùˆ زبان بلوچستان ØŒ گسستگیها Ùˆ خلاهایی وجود دارد. هر چند مواد موجود دربارة آن بمراتب از دیگر نواØ‌ÛŒ ایلی مشابه در ایران بیشتر است ØŒ عدم تجانس آنها مسائل بسیاری فرا راه بررسیهای روشمند دربارة بلوچستان Ùˆ بلوچها قرار Ù…ÛŒ دهد، Ùˆ هنوز نمی توان با قاطعیت به Ø‌Ù„ این مسائل پرداخت ØŒ زیرا پژوهشهای تاریخی Ùˆ قوم شناختی بسیاری لازم است . آنچه در سطور بعد خواهد آمد از نوعی جمع بندی مقدماتی فراتر نمی رود.

جغرافیا

1) بلوچستان بزرگ . جغرافی دانان عنایت چندانی به بلوچستان نکرده اند. گذشته از شرØ‌های مقدماتی ØŒ دانشمندانی چون وردنبرگ برای فرهنگهای جغرافیایی Ùˆ هریسون برای > راهنمای نیروی دریایی انگلیس (بخش ایران ) < ØŒ اسنید در 1338Ù€ 1339 Ø´ / 1959Ù€1960 در امتداد ساØ‌Ù„ مکران ØŒ Ùˆ ویتا فینتزی در اواسط دهة 1350 Ø´ / 1970 در نواØ‌ÛŒ غربی مکران به تØ‌قیق پرداختند (هر دوی آنها «زمین ریخت شناس » بودند)ØŒ Ùˆ شولتس ØŒ متخصص جغرافیای فرهنگی ،از پایگاه خود در کُویته به سفرهای مطالعاتی کوتاه مدت رفت . معتبرترین منبع دربارة جغرافیای افغانستان اثر هوملوم است ØŒ Ú©Ù‡ در آن چند صفØ‌Ù‡ ای را به نواØ‌ÛŒ بلوچ نشین در جنوب غربی آن کشور اختصاص داده است . شرØ‌ آتی عمدتاً مبتنی بر فرهنگهای جغرافیایی Ùˆ یادداشتهایی است Ú©Ù‡ مؤلف در سفرهای خود تهیه کرده است .

بیشتر سرزمین بلوچستان پستی Ùˆ بلندیهای بسیار دارد Ùˆ کوهستانی است . ارتفاع اراضی آن بین 500 ØŒ 1 تا 000 ØŒ 2 متر (در جلگة Ø‌اشیة فلات ایران ØŒ در قاعدة کوهها) تا بیش از 500 ØŒ 3 متر (در شمال Ùˆ شمال شرقی ) Ùˆ همسطØ‌ با دریا (در دشت ساØ‌Ù„ÛŒ ) متغیر است . در بخشی Ú©Ù‡ امروزه در جنوب غربی افغانستان قرار دارد، Ùˆ در منطقه ای به عرض پانصد کیلومتر میان مرز افغانستان Ùˆ پاکستان تا ساØ‌Ù„ ØŒ اراضی وسیع کویری Ùˆ نیمه کویری بدون هیچ مشخصه ای دیده Ù…ÛŒ شود. آب Ùˆ هوای ارتفاعات ØŒ برّی است Ùˆ نواØ‌ÛŒ Ú©Ù… ارتفاع Ùˆ ساØ‌Ù„ÛŒ ØŒ دمای مناطق نیمه Ø‌ارّه را دارند. گرمای مفرط تابستانی در مناطق Ú©Ù… ارتفاع Ùˆ دور از ساØ‌Ù„ ØŒ در دشت کِچّهی Ù€ سیبی Ùˆ دره های وسیع مکران دیده Ù…ÛŒ شود. بادهای تندی Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ وزد به پدیدة باد 120 روزة سیستان برمی گردد. میزان بارندگی در ارتفاعات Ùˆ کوههای بلند در شرق Ùˆ شمال شرقی ØŒ گاه چهارصد میلیمتر Ùˆ Ø‌تی در بعضی از بلندیهای شرقی بیش از آن است . در بیشتر نواØ‌ÛŒ دیگر، میانگین باران سالانه یکصد میلیمتر یا کمتر است Ù€ Ú¯Ùˆ اینکه به سبب وجود نوسانات شدید سالانه ØŒ ذکر Ø‌د متوسط گمراه کننده است . باران (Ùˆ برف در کوههای بلند) بیشتر در زمستان Ù…ÛŒ بارد. بادهای موسمی سبب رطوبت تابستانی Ùˆ گاهی باران فراوان در سواØ‌Ù„ Ùˆ اراضی Ú©Ù… ارتفاع Ù…ÛŒ شود. باران تابستانی گاهی سیل آسا است Ùˆ در کوهستانها خسارات فراوان به بار Ù…ÛŒ آورد. باران شدید، دشت ساØ‌Ù„ÛŒ را به باتلاقی از گلِ رس تبدیل Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ عبور از آن ØŒ گاه به مدت یک هفته ØŒ برای انسان Ùˆ Ø‌یوان Ùˆ وسایل موتوری ناممکن Ù…ÛŒ شود. در بعضی از آبگیرهای بالنسبه عمیقِ رودهای نهنگ Ùˆ سرباز، تمساØ‌ وجود دارد، Ùˆ در کوههای مرتفع بز کوهی . کبک Ùˆ پرندگان کوچکتر، مانند کبوتر Ùˆ باقرقره Ùˆ بلدرچین ØŒ در همه جای این منطقه یافت Ù…ÛŒ شود. قوچ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ آهو، خرس سیاه ØŒ گراز، گرگ ØŒ شغال ØŒ کفتار، روباه Ùˆ خارپشت نیز Ù…ÛŒ توان یافت . آب ØŒ جز در چند Ù…Ø‌Ù„ ØŒ در تمام سال وجود ندارد، ولی مشکلِ عمدة کشاورزی در کوهها، خاک است . خاک دشتهای ساØ‌Ù„ÛŒ غالباً مساعد است ولی گذشته از باران Ùˆ زهاب ØŒ آب دیگری موجود نیست ØŒ بندرها نیز دارای منابع آبی شایان اعتماد نیستند.

تاریخ اسکان در بلوچستان در نامگذاری جایهای آن منعکس است . اسامی جایها به سه نوع تقسیم Ù…ÛŒ شود: نامهایی Ú©Ù‡ از اصلِ بلوچی اند یا به آنها رنگ بلوچی داده شده است . این نامها، بیشتر به پدیده های طبیعی Ú©Ù… اهمیت تر مانند رودها Ùˆ ریزابه ها Ùˆ صخره ها Ùˆ کوهها اطلاق Ù…ÛŒ شوند؛ نام آبادیهای کهن Ùˆ پدیده های طبیعی مهمتر، Ú©Ù‡ به قبل از ورود بلوچها تعلق دارد؛ Ùˆ آبادیهای جدید، Ú©Ù‡ از نیمة قرن سیزدهم به بعد، در ایران Ùˆ از نیمة قرن چهاردهم در پاکستان ØŒ عموماً اسامی فارسی یا اردو دارند. امروزه ØŒ شهرنشینی در بلوچستان کلاً نتیجة اقدامات دولتهای ایران Ùˆ پاکستان Ùˆ (در ایام متأخرتر) فعالیتهای عمرانی است . بلوچها هرگز به شیوة زندگی شهری توجهی نداشته اند، Ùˆ اگر Ú†Ù‡ بسیاری از آنها اکنون در شهرها زندگی Ù…ÛŒ کنند، شهرها در اصل صبغة غیربلوچ دارند. بسیاری از آبادیهای زراعی بلوچ در Ù…Ø‌Ù„ شهرهایی قرار دارد Ú©Ù‡ قبل از ورود بلوچها وجود داشته است . از آن دوران ØŒ Ú†Ù‡ قبل Ùˆ Ú†Ù‡ بعد از ورود بلوچها، فعالیت کشاورزی متکی به Ø‌مایت Ø‌اکمان بوده است . معدودی پیشه ور نیز پیرامون قلعه ها گرد Ù…ÛŒ آمده اند، ولی گرانیگاه فرهنگی Ø‌یات بلوچها در میان چادرنشینانی قرار داشته Ú©Ù‡ بر نواØ‌ÛŒ وسیع میان آبادیها مسلط بوده اند.

از درون تنوع جغرافیایی Ùˆ فرهنگی بلوچستان ØŒ در طول تاریخ ØŒ چند ناØ‌یه با ویژگیهای جغرافیایی خود پدید آمده است . اگر از فلات ایران در شمال آغاز کنیم ØŒ این بخشهای مهم طبیعی Ùˆ فرهنگی را Ù…ÛŒ توان چنین نام برد (تقسیمات Ø‌کومتی امروز نیز Ú©Ù… Ùˆ بیش همین است ): فلاتِ سرØ‌دّ، هامونِ ماشکید (ماشکیل )ØŒ زهابِ ماشکید از سراوان Ù€ پنجگور، ارتفاعات شمال شرقی کویته ØŒ پِشین ØŒ ژوب ØŒ لورالایی Ùˆ سیبی ØŒ تپه های مَری Ù€ بوگطی ØŒ ارتفاعات شرقیِ سراوان Ù€ جهلاوان ØŒ هامون جزموریان * (جازموریان )ØŒ مَکران ØŒ اراضی Ú©Ù… ارتفاع کچّهی Ù€ سیبی ØŒ Ùˆ دشت ساØ‌Ù„ÛŒ شامل لَس بِلا Ùˆ دشتیاری .

نام «سرØ‌دّ» ظاهراً در قرون نخستین اسلام به «اراضی سرØ‌دّی » سیستان اطلاق شده است . سرØ‌د، فلاتی مرتفع است (به طور متوسط از 500 ØŒ 1 تا000 ØŒ 2 متر) Ú©Ù‡ Ø‌دود آن در طول تاریخ دقیقاً مشخص نبوده Ùˆ به نوسانات قدرت نسبی Ø‌کام Ù…Ø‌Ù„ÛŒ بستگی داشته است . گاهی گسترش Ø‌دود آن را تا بخش شمال شرقی هامون جزموریان Ùˆ زهابِ ماشکید از سراوان ØŒ Ùˆ در سمت غرب تا جنوب ایالات نیمروز Ùˆ هِلْمَند، Ùˆ چاغَی Ùˆ Ø‌تی تا خاران Ù…ÛŒ دانستند. در دو سوی مرزِ سرØ‌د Ùˆ افغانستان ØŒ نواØ‌ÛŒ وسیع شنی وجود دارد. گذشته از پوشش گیاهی جلگه ای ØŒ درختهای پسته Ùˆ بادام ÙˆØ‌Ø´ÛŒ در دشتها بویژه میان خاش (یا خواش ØŒ در بلوچی : واشت ) Ùˆ گُشت (گْوَشْت )ØŒ Ùˆ سرو کوهی در کوهستانها یافت Ù…ÛŒ شود. تپه های جدا از هم Ùˆ فروبارهایی Ú©Ù‡ به منزلة زهابهای داخلی عمل Ù…ÛŒ کنند، جنبه های شاخص ناØ‌یه اند. آب در فروبارهای وسیعتر («هامون ») شور Ùˆ در بعضی از فروبارهای کوچکتر («نَوار») شیرین است . آثاری از بندهای کهن در دشت جنوب غربی کوه تفتان Ùˆ جاهای دیگر دیده Ù…ÛŒ شود. خاش ØŒ در جنوب تفتان ØŒ تنها آبادی زراعی است Ú©Ù‡ قدمتی دارد. چند روستای کهن در دامنة کوه ØŒ عمدتاً در جانب شرقی آن ØŒ وجود دارد Ú©Ù‡ مهمترین آنها لادیز Ùˆ سَنگان است . اراضی خاش با قناتهایی آبیاری Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ گرچه اØ‌تمالاً از زمان قدیم اند، در زمان سلطنت رضاشاه (1304Ù€1320 Ø´ ) متخصصان یزدی آنها را مرمت کردند. در آن سوی مرز، در چاغَیِ پاکستان ØŒ نیز چند قنات هست .

از همان دوران قدیم ØŒ سرØ‌دّ بین چند ایل تقسیم شده Ú©Ù‡ مهمترین آنها عبارت اند از: اسماعیل زایی (در زمان رضاشاه نامشان به شه بخش تغییر یافت )ØŒ میربلوچ زایی ØŒ ریگی ØŒ یارمØ‌مدزایی (در زمان رضاشاه به شهنوازی تغییر نام یافت )ØŒ گمشادزایی ØŒ ناروئی Ùˆ گورگیچ . آن سوی مرزهای کنونی در افغانستان Ùˆ پاکستان ایلهای مهم عبارت اند از: سَنجَرانی ØŒ جمال الدینی ØŒ بادینی ØŒ Ù…Ø‌مد Ø‌سنی ØŒ Ùˆ مِنگَل Ú©Ù‡ به گویش برهویی تکلم Ù…ÛŒ کنند.

هامونِ رود ماشکید، در جانب جنوب غربی فروباری به وسعت Ø‌دود 000 ØŒ 38 کیلومتر مربع است Ú©Ù‡ ØŒ گرچه از نظر جغرافیایی ادامة سرØ‌دّ است ØŒ معمولاً زیر سلطة قلعه ای موسوم به خاران در جانب شمال شرقی آن بوده است . در دورة انگلیسیان ØŒ خاران امیرنشینی مجزا بود Ú©Ù‡ زیر نظر کلات قرار داشت Ø› قبل از آن زیر نظر قندهار بود؛ بیشتر آن کویر Ùˆ مشتمل بر ناØ‌یة وسیعی از تلماسه ها در قسمت جنوبی آن است . Ø‌د شمالی آن رأسکوه است Ú©Ù‡ آن را از چاغی جدا Ù…ÛŒ کند، Ùˆ در جنوب به رشته کوههای سیاهان Ù…Ø‌دود است Ú©Ù‡ آن را از پنجگور Ùˆ مکران مجزا Ù…ÛŒ سازد. در دو سوی قسمت سفلای رودی Ú©Ù‡ زمانی سدی بر آن بسته شده Ùˆ با آب آن زراعت در همه فصول سال ممکن است ØŒ پس از مرکز امیرنشین (خاران Ù€ کلات ) جنگل انبوهی از درختان گز وجود دارد. در قسمت غربی هامونِ ماشکید، در ناØ‌یة وسیعی ØŒ درختان خرما با کیفیتی نازل وجود دارد Ú©Ù‡ در بوم شناسی برخی از ایلهای سرØ‌دّ Ù€ Ú©Ù‡ در غرب آن در ایران زندگی Ù…ÛŒ کنند Ù€ نقش مهمی داشته است . تعدادی سد Ú©Ù‡ با قطعه سنگهای بزرگ ساخته شده Ùˆ امروزه در نوشته های باستان شناسان به «گَبَربَند» معروف اند ظاهراً در گذشته کشاورزی در زمینهای پلّکانی تپه های مشرف بر فروبار اصلی را ممکن Ù…ÛŒ ساخته است (استاین ØŒ ص 7ØŒ 15Ù€34ØŒ 145Ù€147Ø› ریکس ØŒ 1964Ù€1965). این نوع مهندسی هنوز هم در مقیاسی Ù…Ø‌دود در سراسر بلوچستان (Ùˆ دیگر قسمتهای افغانستان Ùˆ ایران Ùˆ پاکستان ) معمول است ØŒ ولی اØ‌تمالاً در دوره های متقدم اهمیت بیشتری داشته است .

نوشیروانیها، ایل Ø‌اکم در خاران ØŒ مدعی اند Ú©Ù‡ اصل آنها ایرانی است . ایلهای مهم دیگر عبارت اند از: رخشانی ØŒ Ù…Ø‌مدØ‌سنی ØŒ ساسُلی ØŒ سَمَلاری (دو ایل اخیر به گویش برهویی تکلم Ù…ÛŒ کنند).

ارتفاع فلات در جنوب کوه تفتان Ùˆ در امتداد مسیر رود ماشکید Ùˆ ریزابه های آن به پایینتر از هزار متر از سطØ‌ دریا کاهش Ù…ÛŒ یابد و، قبل از اینکه مجدداً به سمت شمال Ùˆ به خاران برود، بخشهای سراوان Ùˆ پنجگور را تشکیل Ù…ÛŒ دهد. در Ø‌ال Ø‌اضر، این رود فقط پس از بارندگی دارای آب Ù…ÛŒ شود. در جایی Ú©Ù‡ ریزابه های عمده به رودخانه Ù…ÛŒ پیوندند، رود از میان شنهای فرسایشی دشت Ùˆ دشتگونی Ù…ÛŒ گذرد Ú©Ù‡ ØŒ جز دسته هایی از «پیش » ( نوعی از خرما ) در وادیهای معدود، کاملاً خشک Ùˆ لم یزرع است . کوهِ بیرک ØŒ Ú©Ù‡ در جهت شمال غربی به جنوب شرقی 150کیلومتر ادامه دارد، سراوان را از هامون جزموریان جدا Ù…ÛŒ کند. مَگَس (Ú©Ù‡ در زمان رضاشاه به زابلی تغییر نام یافت ) در ارتفاع 200 ØŒ 1 متری در پایین منتهاالیه جنوبی کوه بیرک دارای بهترین خرمایی است Ú©Ù‡ در سمت ایرانی مرز به دست Ù…ÛŒ آید. در شرق آن ØŒ دو درة طولانی Ùˆ موازی وجود دارد Ú©Ù‡ در یکی آبادیهای زراعی قدیم پسکوه ØŒ سوران Ùˆ سیب ØŒ Ùˆ در دیگری گُشت ØŒ شَستُون (شهر امروزی سراوان ) Ùˆ دِزَک (Ú©Ù‡ در زمان رضاشاه به داورپناه تغییر نام یافت ) قرار دارد. آبادیهای قدیم دیگر در پایین آب این ناØ‌یه Ùˆ در کوههای دو سوی آن قرار گرفته اند Ú©Ù‡ عبارت اند از: کَلَّکَان ØŒ اِسفَندَک ØŒ کوهَک ØŒ ناهوک ØŒ جاْلق ØŒ کَنْت ØŒ هیدوچ ØŒ آشار، اَفشان Ùˆ ایرافَشان . بَمپُشت ØŒ یکی از نواØ‌ÛŒ عمدة چادرنشینی Ùˆ زراعتِ «آپ بند» (آب بند)ØŒ در جنوب ماشکید واقع است . هر دو بخش به قنات متکی اند Ùˆ جمعیت ساکن در Ù…Ø‌Ù„ اØ‌تمالاً در تمام طول تاریخ بر چادرنشینان کوچرو غلبه داشته اند. دهوارها قسمت اعظم زارعان سراوان Ùˆ سیب Ù€ سوران را تشکیل Ù…ÛŒ دهند. ایلهای دیگر مشتمل اند بر بارکزایی (Ú©Ù‡ اخیراً گروه غالب بوده است )ØŒ سلف ایشان در قدرت ØŒ یعنی بزرگزاده (Ú©Ù‡ یک شعبة آنها، میرمرادزاییها، قلعه های سیب ØŒ سوران ØŒ پسکوه ØŒ کَنْت ØŒ گَشْت Ùˆ هُوشَک Ùˆ شعبة دیگری ØŒ یعنی نعمت اللهی ها، جالق Ùˆ دِزَک را در اختیار داشتند)ØŒ نوشیروانی (در ناهوک ØŒ کوهک ØŒ اسفندک )ØŒ صاØ‌بزاده (Ú©Ù‡ سیّد هستند)ØŒ ملکزاده ØŒ لُری ØŒ نوتی زایی ØŒ سپاهی (Ú©Ù‡ تفنگچیان ایل بزرگزاده بودند)ØŒ ارباب (Ú©Ù‡ خرده مالک اند)ØŒ ایلهای بلوچ معروف به سیاهْبُر، چاکَربُر، عبدالزایی ØŒ چاریزایی ØŒ دُره زایی (در بمپشت Ùˆ هیدوچ )ØŒ کُرد (در مگس ). بلوچهای سلاهکوه Ùˆ کوههای مجاور عبارت اند از: آسکانی ØŒ پُرکی ØŒ Ùˆ سِیْپادَک ØŒ شهریها در ایرافشان عبارت اند از: رئیس Ùˆ وَتْکار.

در پنجگور Ù€ Ú©Ù‡ در آن سوی مرز در پاکستان قرار دارد Ùˆ از جهات بسیار شبیه سراوان است Ù€ جمعیت کمتر است . رود رخشان بیش از 240کیلومتر امتداد دارد ولی از ناگ در منتهاالیه شمال شرقی دره تا ملتقای ماشکید در نزدیکی مرز ایران (Ú©Ù‡ نواØ‌ÛŒ وسیع آبیاری کرتی وجود دارد) فقط در Ø‌دود پنجگور (Ú†Ù‡ به صورت مستقیم Ùˆ Ú†Ù‡ از طریق قنات ) به آبیاری مزارع Ú©Ù…Ú© Ù…ÛŒ کند. در Ù…Ø‌Ù„ÛŒ به نام بُنِستان در پایین پنجگور Ø‌دود صد سال پیش بقایای سدی متعلق به دوران قبل از ورود بلوچها موجود بوده است . سراوان ارتباط بسیار نزدیکی با سرØ‌دّ Ùˆ بمپور * داشته است . پنجگور با Ú©Ú† رابطة نزدیکی داشته Ùˆ ازینرو بخشی از مکران شمرده شده است ØŒ ولی خاران همواره با این نفوذ مکران به مقابله برخاسته Ùˆ تسلط خود را بر ناØ‌یة مرزی اسفندک Ùˆ کوهک Ø‌فظ کرده است .

بخشهای ژوب ØŒ لورالایی ØŒ پِشین Ùˆ کویته در شمال شرقی ØŒ در دره های رودخانه ای قرار دارند Ú©Ù‡ آب رودهای آن از کوههای پیرامون کویته تأمین Ù…ÛŒ شود؛ این کوهها شامل دو قله به ارتفاع بیش از 400 ØŒ 3 متر است . تا دویست سال پیش ØŒ این بخشها با قندهار رابطة نزدیکتری داشتند تا با کلات ØŒ Ùˆ بر اثر رابطة سیاسی میان کلات Ùˆ قندهار، به بخشی از بلوچستان تبدیل شدند. بلوچها، جز لورالایی ØŒ در هیچیک از این بخشها سکونت نکرده اند Ùˆ جمعیت آنها عمدتاً مرکب از پشتوهایی است Ú©Ù‡ جذب هویت بلوچ نشده اند. اگرچه میزان بارندگی در این ناØ‌یه بالنسبه زیاد است ØŒ تا همین اواخر Ú©Ù‡ باغداری به شیوة تجاری در آنجا آغاز شده ØŒ بلوچها عمدتاً به کار شبانی اشتغال داشتند. نواØ‌ÛŒ جنگلی مهمی بویژه از سروکوهی در ارتفاع دو تا سه هزار متری Ùˆ زیتون ÙˆØ‌Ø´ÛŒ هنوز در کوهها موجود است . در سالهای 1306 Ùˆ 1310 Ùˆ 1318 Ùˆ 1320 ( > فرهنگ جغرافیایی < ØŒ ج 5ØŒ ص 30Ù€31) Ùˆ نیز در 1315 Ø´ زلزله های عمده ای در این منطقه ثبت شده است . ایلهای مهم پشتو عبارت اند از: کاکَر، تَرین ØŒ Ù¾ÙŽÙ†ÛŒ Ùˆ آکاکزایی . ایلهای بلوچ در لورالایی عبارت اند از: بُزدار، لِیگَری Ùˆ غورچانی . در کویته Ù€ پِشین تنها معدودی شبان بلوچ یافت Ù…ÛŒ شوند Ú©Ù‡ بیشتر آنها از ایل رِنْد هستند (همان ØŒ ج 5ØŒ ص 77). امروزه در Ø‌والی کویته مهاجرانی از بسیاری از ایلهای بلوچ دیده Ù…ÛŒ شوند.

زبانه ای از مرتفعات Ùˆ کوهها در جنوب کویته تقریباً تا ساØ‌Ù„ ادامه دارد Ùˆ قسمت سفلای درة سند را از مکران جدا Ù…ÛŒ کند. رودهای عمده عبارت اند از: هِنگُل ØŒ پورالی ØŒ بَدّو، هَبّ. این منطقه همان توران دوران باستان است Ú©Ù‡ ØŒ نظیر سراوان Ùˆ جهلاوان ØŒ جایگاه عمده ای در تاریخ بلوچها دارد. معنای تØ‌ت اللفظی سراوان «بالازمین » Ùˆ جهلاوان «پایین زمین » است (در اردو: جهلوان )ØŒ ولی این اسامی به وضع طبیعی Ù…Ø‌Ù„ ربطی ندارد بلکه به دو گروه ایلهایی اشاره دارد Ú©Ù‡ در آنجا زندگی Ùˆ به گویش برهویی تکلم Ù…ÛŒ کنند. کلات مرکز سراوان ØŒ Ùˆ خُزدر مرکز جهلاوان است . نَلْ Ùˆ وَد از دیگر مراکز عمدة ایلی هستند. زلزلة 1315 Ø´ ØŒ قلعه اØ‌مدزایی (میری ) را در کلات Ùˆ نیز شهر کویته را ویران کرد (بلوچ ØŒ 1975ØŒ ص 121). اگرچه میزان بارندگی در این بخشها Ú©Ù…ÛŒ بیش از اغلب نواØ‌ÛŒ واقع در جنوب Ùˆ غرب کویته است ØŒ تا ایام اخیر Ú©Ù‡ شبکة برق سراسری بدانجا رسید Ùˆ سرمایه گذاری در Ø‌فر چاه Ùˆ نصب موتور Ùˆ زراعت Ùˆ یکجانشینی را ممکن ساخت Ùˆ به بی توجهی به بندها Ùˆ قناتهای سنتی منجر شد، بیشتر اهالی شبان Ùˆ چادرنشین بودند. Ú©ÙˆÚ† شبانان به اراضی Ú©Ù… ارتفاع کچّهی در غرب چون گذشته دارای اهمیت است . ایلهای عمده عبارت اند از: رئیسانی ØŒ شَهوانی ØŒ بنگلزایی ØŒ لِیهْری ØŒ لَنگَو، رُستَمزایی ØŒ مِنگل ØŒ بیزِنجو، کَمبَرانی (قَمبَرانی / قنبرانی )ØŒ میرورَی ØŒ گُرگْناری ØŒ نِچَتی ØŒ ساسُلی ØŒ خِدرانی ØŒ زارَکزایی Ùˆ زِیهری (تنها ایل اخیر به زبان بلوچی تکلم Ù…ÛŒ کنند).

Ø‌دود بیست کیلومتری شرق سراوان Ùˆ جهلاوان ØŒ دشتِ کوهپایة کچّهی قرار دارد Ú©Ù‡ قسمت شمالی آن متعلق به بخش سیبی است (دامنة کچّهی تا دره های کوههای شرق کویته ادامه Ù…ÛŒ یابد). وسعت کچّهی Ø‌دود دوهزار کیلومترمربع است Ùˆ ارتفاع آن از Ø‌دود 150 متر در سیبی در شمال به پنجاه متر در جیکوب آباد در جنوب کاهش Ù…ÛŒ یابد. از دهة 1310 Ø´ Ú©Ù‡ آبراهه ای از رود سند بدانجا کشیده شد، قسمت جنوبی آن از Ø‌اصلخیزترین قسمتهای بلوچستان شده است . بیشتر ساکنان آن را Ú©Ù‡ سراسر سال در آنجا اقامت دارند جَتّ * (جَطّ)ها تشکیل Ù…ÛŒ دهند. در کچّهی کشاورزی متکی بر ذخیره کردن سیلابهایی است Ú©Ù‡ بر اثر بارانهای موسمی تیر Ùˆ مرداد از تپه ها به سوی دشت سرازیر Ù…ÛŒ شود. میزان بارندگی در دشت ØŒ کمتر از یکصد میلیمتر است . رودهای عمده عبارت اند از: بولان Ùˆ ناری . مقدار آبی را Ú©Ù‡ مسیلهای فصلی به زمینهای کشاورزیِ سیبی ØŒ کچّهی ØŒ لَس بِلا، باهو Ùˆ بمپور Ù…ÛŒ ریخت ØŒ به طور سنّتی Ù€ همچون آبدهی هلمند به زمینهای دلتای سیستان (گرچه به اندازه ای کمتر) مهار Ù…ÛŒ کردند (تیت ØŒ 1909ØŒ ص 224Ù€226ØŒ مرمت سالانة بندهای سیستان را وصف کرده است ). در این کار Ù€ Ú©Ù‡ مهمترین رویداد سال به شمار Ù…ÛŒ آید Ù€ از تمام کارگران موجود استفاده Ù…ÛŒ شد. Ù…Ø‌صول عمدة کچّهی ذرت Ùˆ Ø‌بوبات Ùˆ کنجد است . جَتها آب بندهای عظیمی در بستر رودخانه ها Ù…ÛŒ سازند تا آب سیلهای خروشان را مهار Ùˆ مسیر آنها را منØ‌رف کنند. چون مزرعه ای پر از آب شد یکی از بندها را Ù…ÛŒ شکنند تا آب به مزرعه دیگر برود. ناریها بیش از پانزده بند از این نوع دارند Ú©Ù‡ بیشتر آنها هر ساله در زمستان نیاز به مرمت دارد. ایلهای عمده عبارت اند از: رِند، مَگَسی ØŒ دُمْبْکی ØŒ اُمْرانی ØŒ بُلیِدی ØŒ خُوسه ØŒ جاتویی ØŒ کِیباری ØŒ مُگاری ØŒ دیناری ØŒ چالْگْری ØŒ مَری ØŒ بوگطی .

ناØ‌یة جدا افتاده ای متشکل از تپه ماهورها در جنوب لورالایی به سمت جنوب تا کرانه های رود سند ادامه Ù…ÛŒ یابد Ùˆ در شرق نیز به منتهاالیه جنوبی رشته کوههای سلیمان Ù…Ø‌دود Ù…ÛŒ شود. اینها تپه های مری Ù€ بوگطی است Ùˆ به نام ایلهایی خوانده شده Ú©Ù‡ تا زمان Ø‌اضر با خودمختاری بالنسبه قابل ملاØ‌ظه ای سلطة خود را بر آنها Ø‌فظ کرده اند. دره های این منطقه به طور Ú©Ù„ÛŒ خشک Ùˆ بی آب Ùˆ علف است ØŒ ولی جای Ù€ جای ØŒ مرتعهای Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ یافت Ù…ÛŒ شود، چند دره را نیز زیر کشت برده اند. مَریها بزرگترین ایل بلوچ اند Ùˆ جمعیت آنها شصت هزار تن تخمین زده شده بود (پرسون ØŒ ص 2). آنها به هویت بلوچی خود Ù…ÛŒ بالند Ùˆ خود را از اخلاف شعبه ای از ایل رند Ù…ÛŒ دانند. به گویش ویژه ای از زبان بلوچی سخن Ù…ÛŒ گویند، Ùˆ همواره استقلال خود را در برابر جامعة بلوچها، بویژه در برابر کلات ØŒ با توجهی قریب به وسواس Ø‌فظ کرده اند. در سازمان سیاسی آنها جنبه هایی نظیر شورای ایل دیده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ یادآور همسایگان پشتون ایشان است .

در شمال غربی ØŒ مرز تاریخی میان بلوچستان Ùˆ کرمان ØŒ سرزمینی است در هامون جزموریان با Ø‌دودی نامشخص Ú©Ù‡ در Ø‌یطة گروه خاصی قرار ندارد. جزموریان ØŒ هامون وسیعی به طول تقریبی سیصد کیلومتر Ùˆ مساØ‌ت هفتاد هزار کیلومترمربع است Ú©Ù‡ رود بمپور از شرق Ùˆ هلیلرود از غرب به آن Ù…ÛŒ ریزد. رشته کوههای Ú©Ù… ارتفاعی آن را از نرماشیر Ùˆ دشت لوت در شمال جدا، Ùˆ ناØ‌یة وسیعی از تلماسه ها راه مواصلاتی با آن را از سوی جنوب شرقی سد Ù…ÛŒ کند. در کرانه های رود بمپور در قسمت سفلای شهر بمپور بیشه زارهای متراکمی وجود دارد Ú©Ù‡ عمدتاً از درختان گز تشکیل شده است . قسمت اعظم باقیماندة آن بیابانی Ùˆ هموار است . ( در اوایل قرن چهاردهم / بیستم از طایفة برهان زایی ØŒ دامنی Ùˆ Ú©Ù„Ú¯ÛŒ به عنوان ایلاتِ اطراف ایرانشهر * (فَهرَجِ سابق ØŒ پَهرَه در بلوچی ) نام برده Ù…ÛŒ شد ) . در ایرانشهر Ùˆ بمپور تعدادی روستای کشاورزی غنی وجود دارد Ú©Ù‡ اَپتَر بزرگترین آنهاست . این روستاها از آب قنات Ùˆ نیز از آب سدی استفاده Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ در بالای بمپور، Ù…Ø‌Ù„ بزرگترین قلعة بلوچستان غربی ØŒ واقع است . مرکز ایل بامری ØŒ در Ø‌اشیة شمال شرقی هامون مرکزی Ùˆ یکصد کیلومتری غرب بمپور است . این ایل سریعترین جمازه ها را پرورش Ù…ÛŒ دهند، مختصر زراعتی نیز دارند Ùˆ آب را از چاههای Ú©Ù… عمق با اهرمهایی Ú©Ù‡ وزنه ای در یک سر آن تعبیه شده است (عربی : شادوف ØŒ بلوچی : شَدُف ) تأمین Ù…ÛŒ کنند.

در جنوب جزموریان Ùˆ سراوان ØŒ کوههای مکران در منطقه ای به پهنای 150 تا 220 کیلومتر از بَشاگِرْد * در غرب تا مَشکای در جهلاوان در شرق امتداد دارد. چندین رشته کوه Ùˆ دره های متوازی به پله هایی شباهت دارند Ú©Ù‡ گویی از فلات ایران به سوی ساØ‌Ù„ کشیده شده اند. این کوهها Ù€ گرچه ارتفاع قله هایشان بندرت از دوهزار متر تجاوز Ù…ÛŒ کند Ù€ بسیار صعب العبورند. مهمترین رودهای این منطقه عبارت اند از: جاگین ØŒ گَبْریگ ØŒ سَدیچ ØŒ راپیچ سرباز، کِچ Ùˆ ریزابة آن نهنگ . رودهای غربی از طریق تنگه های عمیق از میان کوهها عبور Ù…ÛŒ کنند Ùˆ سرباز از این نظر دیدنی ترین آنهاست . در مشرق ØŒ رود عمده کِچ است Ú©Ù‡ 150کیلومتر به طرف غرب از میان دو رشته کوه جریان دارد، سپس به نهنگ Ù…ÛŒ پیوندد Ùˆ به سوی جنوب تغییر مسیر Ù…ÛŒ دهد Ùˆ از میان تنگی به دریا Ù…ÛŒ ریزد. میزان بارندگی اندک Ùˆ نامرتب ØŒ Ùˆ دما در تابستان بالاست ØŒ ولی بادهای موسمی شبه قارة هند رطوبت هوا را افزایش Ù…ÛŒ دهد Ùˆ گاهی اندک بارانی نیز همراه Ù…ÛŒ آورد Ú©Ù‡ موجب کاهش دما Ùˆ تجدید Ø‌یات گیاهی Ù…ÛŒ شود. کوههای مکران سکونتگاه چوپانان کوچروِ بلوچ است ØŒ Ùˆ ایشان بخشی از وقت خود را صرف دامداری (عمدتاً بز) Ùˆ «آپ بند» Ù…ÛŒ کنند. معدودی آبادی Ú©ÙˆÚ†Ú© دایمی در کرانة رودها قرار دارد. مراکز عمده عبارت اند از: بِنْت ØŒ فَنّوج ØŒ گِه (از زمان رضاشاه نیکشهر)ØŒ قصرقند، بُگ ØŒ راسک ØŒ چامپ ØŒ لاشار، اِسپَکَه ØŒ مَنْد، وتُمْپ . در هر سوی تنگه ای Ú©Ù‡ رود سرباز از آن Ù…ÛŒ گذرد، بیش از پنجاه روستا وجود دارد، Ùˆ بر کرانه های رود Ú©Ú† نیز رشتة به هم پیوسته ای از واØ‌Ù‡ ها با مزارع Ùˆ نخلستانها قرار دارد Ú©Ù‡ با کاریزها Ùˆ نهرهایی (بلوچی : کَورجو، کَور در بلوچی به معنای رود است ) Ú©Ù‡ آب آنها را آبگیرهای وسیع بستر رودها تأمین Ù…ÛŒ کنند، آبیاری Ù…ÛŒ شود. تُمپ Ùˆ مَند نیز وضع مشابهی دارند. کُلْوَه ادامة طبیعی دره Ú©Ú† به سمت مشرق است Ú©Ù‡ 130 کیلومتر طول دارد Ùˆ با آب پخشانی از آن جدا شده است . بیشترین مقدار کشاورزی دیم مکران در این ناØ‌یه است . رودهای Ú©Ú† Ùˆ نهنگ به هم Ù…ÛŒ پیوندند Ùˆ از درة دشت به سوی ساØ‌Ù„ Ùˆ دریا جریان Ù…ÛŒ یابند. در درة بلیده واقع در شمال تُربَت ØŒ Ùˆ نیز در برخی از نواØ‌ÛŒ تپه های زَمُرن در شمال رود نهنگ Ú©Ù‡ آب بهاره دارند، کشاورزی مختصری دیده Ù…ÛŒ شود. از اینها گذشته ØŒ Ùˆ جز پَرُم Ùˆ بَلگَتَّر Ú©Ù‡ شوره زارند، در مکران تنها گله داری ممکن است . Ù…Ø‌صول عمده در مناطق کوهستانی برنج Ùˆ خرماست . انواع مختلف میوه Ùˆ سبزی نیز به مقدار اندک به دست Ù…ÛŒ آید، Ùˆ بویژه از انبه باید یاد کرد. در > فرهنگ جغرافیایی < مکران ØŒ غیر از گونه های ÙˆØ‌Ø´ÛŒ خرما («کُروچ »)ØŒ از 109 گونه خرمای پرورشی («نَسَبی ») نام برده شده است . «پیش » برجسته ترین نمونة خرمای مکران است . ایلهای عمده در کوهستانهای مکران عبارت اند از: گیچکی ØŒ بُلیدی ØŒ هُوت ØŒ بیزِنجو، نوشیروانی ØŒ میرواری ØŒ رِند، رئیس ØŒ لانْدی ØŒ کَتَّه وار، کِینه گیزایی ØŒ مُلاّ زایی ØŒ شیرانی ØŒ مبارکی ØŒ لاشاری ØŒ آهُرانی ØŒ جَطگال ( جدگال ) ØŒ Ùˆ سردارزایی . گِه Ùˆ فَنّوج Ùˆ بنت در دست شیرانیهاست Ø› مبارکیها، Ú©Ù‡ شعبه ای از شیرانیها هستند، چامپ Ùˆ لاشار را در اختیار دارند. قلعه های راسک ØŒ قصرقند، بُگ Ùˆ هیت در دست بلیدیها بود Ùˆ بَرها تفنگچیان («زات » جنگی ) آنها بودند. کَتْریها Ùˆ باپاریها سوداگران غیر بلوچ اند. غالب کشاورزان مکران صاØ‌ب زمین نیستند.

عرض دشت ساØ‌Ù„ÛŒ تقریباً از صفر تا یکصد کیلومتر در دشتیاری Ùˆ بیش از یکصد کیلومتر در لس بلا در نوسان است . منابع مطمئن آب در آن نیست ØŒ ولی مقدار زیادی بیشه Ùˆ جنگل درختان کهور Ùˆ کُنار Ùˆ آکاسیا وجود دارد. خط ساØ‌Ù„ را خلیجهای متعدد عمیقاً مُضَرّس کرده Ùˆ لنگرگاههای مناسبی برای بندرها، از جمله چابهار * (قبلاً تیز، ( طیس کنونی ) Ú©Ù…ÛŒ بالاتر از آن ) Ùˆ گوادَر فراهم آورده اند. باد Ùˆ باران ØŒ ماسه سنگها را به شکلهای خارق العاده ای در آورده است . در برخی جاها، این سنگها در نزدیکی آب بر اثر فرسایش به وضعی در آمده Ú©Ù‡ عبور Ùˆ مرور از روی آنها مشکل است . زنجیره ای از گِلفِشانها در امتداد ساØ‌Ù„ وجود دارد Ú©Ù‡ بزرگترین آنها Ù†ÙŽÙ¾ÙŽÚ¯ (شانزده کیلومتری شمال رأس تنگ )ØŒ بر اثر فوران دایم گِلی سبز رنگ ØŒ قلة مخروطی Ø´Ú©Ù„ÛŒ به ارتفاع پنجاه متر دارد ( > ایران < ØŒ ص 141). در خلیج گواتَر Ùˆ رودهای غرب آن ØŒ زمینهای باتلاقی وسیعی وجود دارد Ú©Ù‡ درخت کرنا در آن روییده است . خاک دشتیاری Ùˆ بلا نظیر خاک کچّهی ØŒ Ùˆ قسمتهایی از مکران مانند پَرُم Ùˆ در امتداد رودِ دشت ØŒ دارای خاصیت عجیب Ø‌فظ رطوبت است ØŒ یعنی پس از بارندگی کافی آنقدر رطوبت را در خود Ø‌فظ Ù…ÛŒ کند تا Ù…Ø‌صول ذرت به دست آید. دشتیاریها برای آبیاری اراضی خود به کارجوکَور Ùˆ باهوها به مَزَنکوَر (دنبالة رودسرباز) متکی بودند. ولی Ø‌دود یک قرن پیش ØŒ آب این دو رود کاهش یافت و، جز هنگام سیلهای استثنایی ØŒ آب آنها به اراضی کشاورزی نمی رسید. منبع سنتی آب تمام اهالی این منطقه ØŒ باران Ùˆ آبگیرهایی بوده Ú©Ù‡ از آب باران پر Ù…ÛŒ شده است .

برای مآخذ این قسمت رجوع کنید به منابع مندرج در پایان بخش قوم شناسی در ادامة همین مقاله .

/ اسپونر ، تلخیص از ( ایرانیکا ) /

2) بلوچستان ایران . در جنوب شرقی ایران ØŒ شامل قسمت اعظم استان سیستان Ùˆ بلوچستان است . از شمال به سیستان ØŒ از مشرق به مرزهای ایران Ù€ افغانستان ØŒ Ùˆ ایران Ù€ پاکستان ØŒ از جنوب به دریای عمان Ùˆ از مغرب به استانهای هرمزگان Ùˆ کرمان Ù…Ø‌دود، Ùˆ جز شهرستان زابل مشتمل بر همه شهرستانهای استان (زاهدان ØŒ خاش ØŒ سراوان ØŒ ایرانشهر، نیک شهر Ùˆ چابهار) است .

بلوچستان در گذشته به چند ناØ‌یة عمده (هر ناØ‌یه به چند بلوک ) تقسیم Ù…ÛŒ شد:

الف ) ناØ‌یة سرØ‌د . کمابیش مطابق با شهرستانهای کنونی خاش Ùˆ زاهدان در شمال منطقة بلوچستان ØŒ از شمال به سیستان ØŒ از مشرق به افغانستان Ùˆ پاکستان ØŒ از جنوب به سراوان Ùˆ بلوچستان مرکزی (شهرستان ایرانشهر) Ùˆ از مغرب به استان کرمان Ù…Ø‌دود است . این Ù…Ø‌دوده ØŒ به Ù„Ø‌اظ کوهستانی بودن از مناطق ییلاقی Ùˆ خوش آب Ùˆ هوای بلوچستان شمرده Ù…ÛŒ شود Ùˆ دارای مراتع فراوان است . رشته کوه پیرشوران ØŒ ادامة کوههای شرقی ایران (خراسان )ØŒ در مغرب آن امتداد دارد. کوه تفتان (مرتفعترین قله : Ø‌ 940 ØŒ 3 متر) در آن واقع است . در شمال Ùˆ مشرق آن کوههای ملک سیاه (مرتفعترین قله : Ø‌ 600 ØŒ 1 متر)ØŒ میرجاوه Ú©Ù‡ خط رأس آن مرز ایران Ùˆ پاکستان را تشکیل Ù…ÛŒ دهد، Ùˆ کوه کازو قرار گرفته است . کوههای یک سر Ùˆ مارپیچ Ùˆ ژیلی کوه (مرتفعترین قله ها: 464 ØŒ 1 تا 976 ØŒ 2 متر) مشرق این ناØ‌یه را پوشانده است . رود لادیز در شمال آن جریان دارد. به نوشتة قاینی ØŒ در 1297 در سرØ‌د جز بلوچها، تیره هایی از عشایر فارس زبان ØŒ مانند تَمینی ØŒ تَمَندان ØŒ لادزی ( لادیزی ) ØŒ کرَم زهی Ùˆ هاشم زهی Ùˆ خاشی ØŒ نیز زندگی Ù…ÛŒ کردند (ص 177Ù€ 178). آبادیهای مهم آن زاهدان (مرکز استان سیستان Ùˆ بلوچستان Ú©Ù‡ تا 1315 Ø´ دُزدآب نام داشت )ØŒ خواش (خاش )ØŒ Ùˆ میرجاوه است .

ب ) ناØ‌یة بلوچستان مرکزی (ناØ‌یة بمپور). کمابیش مطابق با شهرستان ایرانشهر، در شمال ناØ‌یة مکران ØŒ از شمال به ناØ‌یة سرØ‌د، از مشرق به ناØ‌یة سراوان Ùˆ از مغرب به استان کرمان Ù…Ø‌دود است . این ناØ‌یة عمدتاً در مشرق جزموریان قرار گرفته است . جزموریان آبهای غربی این ناØ‌یه را زهکشی Ù…ÛŒ کند. قسمت شرقی بلوچستان مرکزی کوهستانی است Ùˆ کوه بَزمان (مرتفعترین قله : Ø‌ 490 ØŒ 3 متر) در شمال آن قرار دارد. دشت فَنّوج در جنوب شرقی Ùˆ دشت بمپور در Ø‌اشیة شرقی جزموریان واقع است . قسمتهایی از جنوب جزموریان کویری است Ú©Ù‡ ظاهراً اسکندر در راه رفتن به گدروسیا (جیرفت ) از آنجا گذشته است (گابریل ØŒ ص 29). رشته کوه نمداد در قسمت شمالی آن ØŒ بلوچستان را از دشت لوت جدا Ù…ÛŒ کند. رود سرباز Ùˆ رود بمپور (با جهت شرقی Ù€ غربی ) در آن جریان دارد. آبادیهای قدیمی آن عبارت اند از: شهر بمپور (نام قدیم آن : بَن فَهل Ú©Ù‡ مرکز Ùˆ ضابط نشین بلوچستان شمرده Ù…ÛŒ شد)Ø› ایرانشهر (نام قدیم آن : فهره / فهرج ) Ùˆ قصر قند Ú©Ù‡ در قدیم مرکز مکران بود.

ج ) ناØ‌یة سراوان . در مشرق بلوچستان مرکزی (کمابیش مطابق با شهرستان امروزی سراوان )ØŒ از شمال به ناØ‌یة سرØ‌د، از مشرق به پاکستان ØŒ از جنوب به پاکستان Ùˆ مکران ØŒ Ùˆ از مغرب به بلوچستان مرکزی Ù…Ø‌دود است . این ناØ‌یه ØŒ کوهستانی است Ùˆ رشته کوه بَمْپشت (مرتفعترین قله : Ø‌ 700 ØŒ 1متر) در آن قرار دارد. کوه بیرگ (یا بیرک ØŒ مرتفعترین قله : 740 ØŒ 2 متر) در Ø‌د فاصل ناØ‌یة سراوان Ùˆ ناØ‌یة قدیمی بمپور قرار گرفته است . رود ماشکید (یا ماشکیل ) در شمال کوه بم پشت با جهت شرقی Ù€ غربی در آن جریان دارد Ùˆ وارد پاکستان Ù…ÛŒ شود. در قدیم اراضی آن با 26 قنات آبیاری Ù…ÛŒ شد. از آبادیهای قدیمی آن دِزَک ØŒ در Ø‌دود شش کیلومتری مشرق سرباز (رجوع کنید به ادامه مقاله ) است Ú©Ù‡ در قدیم قلعه داشت Ùˆ اقامتگاه Ø‌اکم ناØ‌یه بود. یکی از آبادیهای آن ØŒ کوهک در دهستان کوهک اِسفَندک ØŒ نزدیک مرز پاکستان است Ú©Ù‡ زیارتگاهی در کنار چاهی به عمق Ø‌دود هشتاد متر دارد. در 1013ØŒ نواب امیر Ù…Ø‌مد Ú©Ù‡ از هندوستان به ایران فرستاده شده بود، در این آبادی اقامت گزید. در 1290ØŒ قشون ایران به فرماندهی وکیل الملک ØŒ قلعة کوهک را Ú©Ù‡ از ایران جدا شده بود، پس گرفت ( جغرافیای بلوچستان ØŒ ص 284 Ù€ 285). از جمله آبادیهای دیگر آن ØŒ سرباز در جنوب شرقی Ùˆ زابلی است Ú©Ù‡ در جنوب غربی شهر سراوان (مرکز شهرستان ) قرار دارد. ده سوران در جنوب غربی شهر سراوان ØŒ دهکدة گشت در قسمت شمالی آن در دامنة کوه سفید، Ùˆ دهکدة ایرافشان بر روی تپه ای (در Ø‌دود 65 کیلومتری جنوب آبادی سوران ) واقع است . در 1280ØŒ اهالی ایرافشان بر ضد قاجاریه شورش کردند (همان ØŒ ص 286). پیشین ØŒ مرکز دهستانی به همین نام ØŒ در این ناØ‌یه قرار دارد.

د) ناØ‌یة مکران . در جنوب بلوچستان (امروزه مشتمل بر شهرستان چابهار Ùˆ نیک شهر)ØŒ از شمال به بلوچستان مرکزی Ùˆ سراوان ØŒ از مشرق به بلوچستان انگلیس یا قسمت شرقی مکران (پاکستان )ØŒ از جنوب به دریای عمان ØŒ Ùˆ از مغرب به شهرستان جاسک (استان هرمزگان ) Ù…Ø‌دود است . کوههای مکران ØŒ Ú©Ù‡ ادامة کوههای بشاگرد است ØŒ با جهت غربی Ù€ شرقی آن را از دیگر مناطق بلوچستان جدا Ù…ÛŒ کند. نام قدیم این کوهها کُوفچ بوده است ( Ø‌دود العالم ØŒ ص 30Ù€31). این کوهها آب پخشان (مقسم المیاه ) شهرستانهای چابهار Ùˆ نیک شهر Ùˆ مناطق شمالی (بلوچستان مرکزی ) است . آبهای سطØ‌ÛŒ این منطقه به دریای عمان Ù…ÛŒ ریزد Ùˆ رودهای مهم آن از مشرق به مغرب ØŒ باهوکَلات * ØŒ Ùˆ راپیچ است . دشتهای باهوکلات ØŒ نَگور Ùˆ کهیر در آن قرار دارد. دشتهای قصرقند Ùˆ نیک شهر (نام قدیم آن : گِه ) Ú©Ù‡ سابقاً در قسمت مکران قرار داشت ØŒ امروزه بر اثر تغییر در تقسیمات کشوری ØŒ از شهرستان چابهار (مکران ) جدا شده است . خلیجهای گواتر Ùˆ چابهار Ùˆ چندین خور Ùˆ خلیج Ú©ÙˆÚ†Ú© در ساØ‌Ù„ آن دیده Ù…ÛŒ شود Ùˆ بندرهایی به نام چابهار Ùˆ طیس (تیز) Ùˆ گالَک Ùˆ لنگرگاه دارد.

زاهدان ، مرکز استان سیستان و بلوچستان ، در منطقة بلوچستان واقع است و با راه اصلی به بیرجند (در استان خراسان )، به زابل (در سیستان ) و بم (در استان کرمان )، و از طریق شهرهای خاش و ایرانشهر به بندر و شهر چابهار مرتبط است . راه آهن زاهدان از طریق میرجاوه به راه آهن پاکستان متصل است . شهر زاهدان فرودگاه بین المللی دارد.

طبق قانون تقسیمات کشوری در 1316 Ø´ ØŒ Ø‌وزه بلوچستان با شهرستانهای تابعه (زاهدان ØŒ سراوان ØŒ ایرانشهر Ùˆ چابهار) در استان کرمان تشکیل شد. در مرداد 1326ØŒ Ø‌وزة بلوچستان به صورت فرمانداری Ú©Ù„ Ù€ مشتمل بر سه فرمانداری جزء Ù€ تشکیل Ùˆ مرکز آن شهر زاهدان شد.

طوایف بلوچستان ایران . بلوچستان تنها جایی در ایران بود Ú©Ù‡ تا Ø‌دود یک دهه قبل برای چادرنشینان Ùˆ آبادی نشینان آن ØŒ اصطلاØ‌ «طوایف » به کار Ù…ÛŒ رفت (قس «ایل »، «قبیله » Ùˆ «عشایر» در دیگر جاهای ایران )ØŒ اما از 1366 Ø´ ØŒ برای طوایف بلوچ ØŒ «ایل » به کار رفته است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران ØŒ 1368 Ø´ الف Ùˆ ب ). در بلوچستان جز بلوچها طوایف چادرنشین Ùˆ آبادی نشین دیگری نیز به سر Ù…ÛŒ برند Ú©Ù‡ خاستگاه اجتماعی Ùˆ زبان آنان با بلوچها فرق دارد. برخی از آنان به فارسی ØŒ Ùˆ برخی مانند جَدگالها Ùˆ جَتها Ú©Ù‡ از هند آمده اند، به زبان بومی خود سخن Ù…ÛŒ گویند. در برخی جاها، بلوچها تیره هایی از چادرنشینانِ کوه نشین را «کوچ » Ù…ÛŒ نامند. برخی طوایف بلوچ ØŒ علاوه بر بلوچستان ØŒ در مناطق ییلاقی Ùˆ قشلاقی (از شمال تا سیستان ØŒ Ùˆ از مغرب تا کرمان Ùˆ هرمزگان ) نیز به سر Ù…ÛŒ برند. تیره هایی از بلوچها (کوچها) در کوههای بارِز * Ùˆ دامنه های آن ØŒ Ùˆ در شهرستانهای کرمان (مثلاً جیرفت Ùˆ بافت Ùˆ بم ) Ùˆ هرمزگان ییلاق Ùˆ قشلاق Ù…ÛŒ کنند، Ùˆ دسته هایی نیز به استان گلستان (بویژه گرگان ) Ùˆ خراسان (تربت Ùˆ نیشابور) مهاجرت کرده اند. از قدیم در برخی نواØ‌ÛŒ بلوچستان ØŒ مانند سرØ‌د، تیره های آبادی نشین شیعه ØŒ Ùˆ چادرنشینان سنّی بوده اند. بیشتر طوایف کوچندة بلوچ دامدارند Ùˆ پرورش گوسفند Ùˆ بز Ùˆ اسب Ùˆ شتر در میان آنان رواج دارد (متوسط دام هر خانوار در ییلاق ØŒ 34 رأس گوسفند Ùˆ بز Ùˆ بزغاله ØŒ Ùˆ در قشلاق ØŒ 39 رأس ). 3ر5% شترهای جامعة عشایری کشور، به «ایل » بلوچ اختصاص دارد. از صنایع دستی ØŒ بافتِ قالی ØŒ پلاس ØŒ چادر، گلیم Ùˆ زیلو در میان آنان رایج است . فروش دام Ùˆ مبادلة فراورده های دامی در میان آنان رونق فراوانی دارد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی (22 بهمن 1357) خانوارهای ایل بلوچ از امکانات آموزشی بیشتری برخوردار شدند Ùˆ از بلوچها طایفة پلنگی Ú©Ù‡ Ø‌دود 3ر10% جمعیت ایل بلوچها را تشکیل Ù…ÛŒ دهد، از بیشترین امکانات آموزش برخوردار است (مرکز آمار ایران ØŒ 1368 Ø´ الف ØŒ ص 3). بنابر مطالب جزوة فرهنگ عشایری ØŒ در 1366 Ø´ جمعیت ایل کوچندة بلوچ به 308 ØŒ 12 تن (236 ØŒ 2 خانوار) Ù…ÛŒ رسیده است (همان ØŒ ص 1). ایل بلوچ مشتمل بر هفده طایفه Ùˆ 213 رده بوده است ØŒ هر طایفه به چند تیره Ùˆ هر تیره به چند اØ‌شام تقسیم Ù…ÛŒ شود. جز ایل بلوچ ØŒ طوایف مستقل دیگری در بلوچستان به سر Ù…ÛŒ برند Ú©Ù‡ عمدتاً در بلوچستان ییلاق Ùˆ قشلاق دارند. ساختار طایفه ای در بلوچستان عبارت است از: طوایف بزرگ «ایل » بلوچ ØŒ شاملِ طایفه های آبدوغی Ú©Ù‡ بیشتر در شهرستان بافت به سر Ù…ÛŒ برند؛ پوراØ‌مدی Ú©Ù‡ در شهرستانهای جیرفت Ùˆ کهنوج Ùˆ مشیز (بردسیر) Ùˆ بافت زندگی Ù…ÛŒ کنند؛ پلنگی در شهرستانهای بم Ùˆ جیرفت Ùˆ کهنوج Ø› جلالی Ùˆ Ø‌سنخانی Ùˆ شیهکی در شهرستانهای بم Ùˆ جیرفت Ø› Ù…Ø‌مدرضاخانی در شهرستانهای بافت Ùˆ بم Ùˆ بندرعباس Ùˆ جیرفت Ùˆ کهنوج Ùˆ بردسیر؛ مسافری در شهرستانهای بم Ùˆ بردسیر؛ نمدادی در شهرستان کهنوج Ø› بلوچ سیرکانی در شهرستان جیرفت Ø› Ùˆ شوله بُر (شُه ولی بُر یا شُرومی بُر؟) در شهرستانهای بم Ùˆ جیرفت Ùˆ کهنوج .

طوایف مستقل Ùˆ بزرگ بلوچ به پنج دسته تقسیم Ù…ÛŒ شوند: 1. طوایف مستقل Ùˆ بزرگی Ú©Ù‡ در شهرستان ایرانشهر ییلاق Ùˆ قشلاق Ù…ÛŒ کنند Ùˆ عبارت اند از: اِسکانی ØŒ بامری ØŒ بلوچ توتان ØŒ سرکوهی ØŒ لاشاری ØŒ بلوچی ØŒ Ø‌ÙŽÙ…ÙŽÙ„ÛŒ (هَملی )ØŒ دامِنی ØŒ درزاده ØŒ زین الدینی ØŒ سایکی ØŒ سردار زهی ØŒ شوله بر، صالØ‌ زهی (صلاØ‌ زهی )ØŒ Ùˆ فولادی . 2. طوایف مستقل Ùˆ بزرگی Ú©Ù‡ در شهرستان چابهار ییلاق Ùˆ قشلاق Ù…ÛŒ کنند Ùˆ عبارت اند از: هَنزَم ØŒ بلوچی ØŒ Ùˆ نوØ‌انی . 3. طوایف مستقل Ùˆ بزرگی Ú©Ù‡ در شهرستان خاش ییلاق Ùˆ قشلاق Ù…ÛŒ کنند Ùˆ عبارت اند از: ریگی ØŒ بامری ØŒ دامِنی ØŒ سوری زهی ØŒ شه بخش ØŒ عَمَرزهی ØŒ کُرد، گمشادزهی (قمشادزهی )ØŒ Ùˆ مزار زهی . 4. طوایف مستقل Ùˆ بزرگی Ú©Ù‡ در شهرستان زاهدان زندگی ØŒ Ùˆ در همانجا ییلاق Ùˆ قشلاق Ù…ÛŒ کنند Ùˆ عبارت اند از: ریگی ØŒ سالارزهی Ù€ سالاری ØŒ شه بخش ØŒ قنبرزهی ØŒ کرد، گمشادزهی ØŒ Ùˆ نارویی . 5. طوایف مستقل Ùˆ بزرگی Ú©Ù‡ در شهرستان سراوان ییلاق Ùˆ قشلاق Ù…ÛŒ کنند Ùˆ عبارت اند از: ارضی زهی (ارززهی )ØŒ پُرَکی ØŒ خاکی زهی ØŒ دُهانی ØŒ سیاهانی / سیاØ‌انی ØŒ گمشادزهی ØŒ Ùˆ مزارزهی (مرکز آمار ایران ØŒ 1369Ø´ ØŒ ص 28Ù€ 38).

برای اطلاع بیشتر دربارة رویدادهای بلوچستان ایران رجوع کنید به سیستان و بلوچستان * ، استان .

منابع : ایـران . وزارت کشـور، قانون تقسیمـات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، تهران ( بی تا. ) ؛ عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ،

تهران 1368 ش ؛ جغرافیا و تاریخ بلوچستان ، تألیف سال 1289

قمری ØŒ در فرهنگ ایران زمین ØŒ ج 28 (1368 Ø´ )Ø› جغرافیای بلوچستان ØŒ نوشتة سال 1304 قمری ØŒ در فرهنگ ایران زمین ØŒ ج 28 (1368 Ø´ )Ø› امان الله جهانبانی ØŒ عملیات قشون در بلوچستان ØŒ تهران 1336 Ø´ Ø› Ø‌دود العالم من المشرق الی المغرب ØŒ چاپ منوچهر ستوده ØŒ تهران 1340 Ø´ Ø› مهدی قاینی ØŒ کتابچة سیاØ‌تنامة بلوچستان ØŒ چاپ ایرج افشار، در فرهنگ ایران زمین ØŒ ج 28 (1368 Ø´ )Ø› آلفونس گابریل ØŒ تØ‌قیقات جغرافیائی راجع به ایران ØŒ ترجمة فتØ‌علی خواجه نوری ØŒ چاپ هومان خواجه نوری ØŒ تهران 1348 Ø´ Ø› مرکز آمار

ایران ، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: فرهنگ عشایری ایل بلوچ ، تهران 1368 ش الف ؛ همو، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: نتایج تفصیلی ایل بلوچ ، تهران 1368 ش ب ؛ همو، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: نتایج تفصیلی استان سیستان و بلوچستان ، تهران 1369 ش .

/ خسرو خسروی /

اصل و منشأ بلوچها

قدیمترین منبع موجود ( شهرستانهای ایران ØŒ متنی به زبان پهلوی Ú©Ù‡ در قرن دوم نوشته شده ØŒ ولی اØ‌تمالاً مبتنی بر تألیفی متعلق به دوران پیش از اسلام است Ø› رجوع کنید به مارکوارت ØŒ ص 5ØŒ 15ØŒ 74Ù€76) بلوچها را یکی از هفت گروه کوه نشین خودمختار (کوفیار) Ù…ÛŒ خواند ( Ú©Ù‡ طبق افسانه ای در دورة ضØ‌اک کوهها را مسخّر Ùˆ در مقابل ÙˆÛŒ مقاومت کردند (هدایت ØŒ ص 423Ù€424ØŒ بند 29Ù€30) ) . نویسندگان مسلمان قرون سوم Ùˆ چهارم (بویژه ابن خُرداذبه ØŒ ص 49ØŒ 55ØŒ مسعودی ØŒ ص 90ØŒ اصطخری ØŒ ص 158ØŒ 164ØŒ 167ØŒ مقدسی ØŒ ص 470Ù€472 Ùˆ مؤلف Ø‌دود العالم ØŒ ص 127) از آنها در عداد ایلهای ناØ‌یة میان کرمان Ùˆ خراسان Ùˆ سیستان Ùˆ مکران یاد Ù…ÛŒ کنند. مسعودی (همانجا) بلوچ را با کوفچ در کنار هم قرار Ù…ÛŒ دهد. مقدسی مکران غربی Ùˆ شرقی را سرزمینی واØ‌د وصف Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ زبان سکنة آن «بلوصی » Ùˆ مرکز آن بَنَّجْبور بود (ص 478) Ú©Ù‡ شاید همان واØ‌Ø© پنجگور در مکران پاکستان کنونی باشد. طبری در زمرة دشمنان خسرو انوشیروان اول (Ø‌Ú© : 531 Ù€ 579 میلادی )ØŒ پادشاه ساسانی ØŒ از بلوچها ذکری نمی کند. بنابراین ØŒ اشارة شاهنامه («کوچ Ùˆ بلوچ »؛ ج 8ØŒ ص 188) جنبة تاریخی ندارد، زیرا منابع تاریخی فردوسی همان منابع مورد استفادة طبری بوده است (رجوع کنید به ایرانیکا ØŒ ذیل «بلوچستان . 3: زبان Ùˆ ادبیات بلوچی »). ساکنان این ناØ‌یه از تمام این ایلها (Ú©Ù‡ جز بلوچها از دیگران فقط نامشان برجاست ) ÙˆØ‌شت داشته اند. جزئیات دیگری نیز در منابع آمده است ØŒ ولی معنای دقیق آنها روشن نیست . بلوچها ظاهراً بخش مجزّایی از کرمان را در اختیار داشته اند، ولی در دو بخش سیستان نیز Ù…ÛŒ زیسته اند Ùˆ در ناØ‌یه ای Ú©Ù‡ با شرق فهرج (مرز شرقی کرمان )ØŒ اØ‌تمالاً خَرَن (خاران ) یا چاغی امروزی ØŒ فاصله ای داشته است هم دیده شده اند (ابن خرداذبه ØŒ ص 55). اصطخری (ص 164) ایشان را مردمی آرام Ù…ÛŒ خواند، ولی مقدسی (ص 471) مدعی است Ú©Ù‡ کوچها، یعنی کسانی Ú©Ù‡ غالباً نامشان در کنار بلوچها آمده است ØŒ از آنها Ù…ÛŒ ترسیدند (برای منابع رجوع کنید به دیمز، 1904 الف ØŒ ص 26Ù€33 Ú©Ù‡ Ø‌اوی بØ‌Ø« مفصلتری نیز هست ).

فرض Ú©Ù„ÛŒ بر این است Ú©Ù‡ بلوچها از شمال ایران به کرمان Ú©ÙˆÚ† کرده اند (مثلاً دیمز، همان ØŒ ص 29Ù€30). این فرض بر دودلیل استوار است : یکی طبقه بندی زبان بلوچی در شمار زبانهای «شمال غربی ایران » Ùˆ این Ú©Ù‡ در شاهنامة فردوسی از آنها همراه با گیلان نام برده شده است (ج 8ØŒ ص 168). دلیل دیگر آن Ú©Ù‡ بلوچها در مسیر Ú©ÙˆÚ† خود از شمال به جنوب ØŒ آثاری از زبان خود را در واØ‌Ù‡ های کویرهای مرکزی فلات ایران بر جای گذاشته اند (مینورسکی ØŒ 1957Ø› فرای ØŒ 1961). برای تعیین تاریخ یا تأیید نظریة Ú©ÙˆÚ† بلوچها به سوی جنوب منبعی در دست نیست .

این Ú©Ù‡ نواØ‌ÛŒ کویری شرق Ùˆ جنوب شرقی کرمان به طور Ú©Ù„ÛŒ در قسمت اعظم تاریخ مکتوب ناامن بوده ØŒ امری واضØ‌ است . نویسندگان مسلمان متقدم از قابل پیش بینی نبودن رفتار مردمانی Ú©Ù‡ تØ‌ت Ø‌کومت مستقیم Ø‌کام قرار نداشته اند Ùˆ نیز نسبت به خطری Ú©Ù‡ از جانب ایشان متوجه مسافران بوده ابراز نگرانی کرده اند. طبق شرØ‌ آنان دربارة ساکنان این نواØ‌ÛŒ ØŒ این مردم به گله داری اشتغال داشته اند Ùˆ در چادرهای بافته شده از موی بز Ù…ÛŒ زیسته اند. زبان بومی ایشان فارسی نبوده است . ظاهراً در کوههای بالنسبه Ø‌اصلخیز جنوب شرقی کرمان مجتمع بوده اند Ùˆ بتناوب در راههای کویری شمال Ùˆ شمال شرقی به تاراج Ù…ÛŒ پرداخته اند. وضع امنیت راهها ظاهراً وخیم بوده است ØŒ زیرا در 361 عضدالدوله دیلمی (Ø‌Ú© : 338Ù€372) تصمیم به مقابله با آنها گرفت ØŒ بلوچها شکست خوردند، ولی در دورة غزنویان Ùˆ سلجوقیان نیز به گردنه گیری ادامه دادند. پس از آنکه اموال فرستادة Ù…Ø‌مود را در کویر شمال کرمان بین طبس Ùˆ خَبیص ( شهداد ) سرقت کردند، Ù…Ø‌مود پسرش مسعود را به جنگ ایشان فرستاد (دیمز، 1904 الف ØŒ ص 32Ù€33). اگرچه پس از این تاریخ ØŒ Ú©ÙˆÚ† بلوچها به سوی شرق ظاهراً سریعتر شده است ØŒ هنوز هم در منطقة شرق کرمان بلوچ یافت Ù…ÛŒ شود.

گفتنی است Ú©Ù‡ در منابع به نام هیچیک از رهبران ایشان اشاره نشده است . بعید نیست Ú©Ù‡ در این دوره بلوچها مجموعه ای از گروههای ایلی بوده اند Ú©Ù‡ هیچگونه Ø‌س قومیت مشترکی با هم نداشته اند. به اØ‌تمال زیاد، نام بلوچ را مردم آبادی نشین (Ùˆ بویژه شهرنشین ) به گروههای ایلی یاغی در سراسر ناØ‌یه ای بسیار وسیع اطلاق Ù…ÛŒ کرده اند. وجه اشتقاق نام بلوچ ØŒ نظیر نام Ú©ÙˆÚ† (یا کوفِچ / کُوفْچْ یا معرّب آن : قُفْصْ) Ú©Ù‡ گفته شده نام ایل مشابهی در همسایگی ایشان در اوایل دورة اسلامی بوده است ØŒ معلوم نیست . شاید نویسندگان شهرنشین ØŒ بلوچ را به مثابة نام عموم چادرنشینان وارد متون تاریخی کرده باشند، زیرا به سبب اهمیت فعالیتهای آنان در این دوره بتدریج به عنوان نمونة دقیق چادرنشین در این بخش از دنیای اسلام شناخته Ù…ÛŒ شوند. برای مثال ØŒ ممکن است بلوچ Ùˆ Ú©ÙˆÚ† ØŒ نامهایی بوده است Ú©Ù‡ به جماعتهای بخصوصی اطلاق Ù…ÛŒ شده Ú©Ù‡ تØ‌ت سلطة دولتهای Ø‌اکم نبوده اند Ùˆ خودِ این جماعتها این نامگذاری را پذیرفته اند تا خود را جزو Ù…Ø‌دودة فرهنگیِ جامعة بزرگتر Ùˆ سازمان یافته تری Ú©Ù‡ در سرزمینهای عمدة زراعی مستقر شده بود، بشمارند ولی آنان ØŒ Ú†Ù‡ در گذشته Ú†Ù‡ هم اکنون ØŒ مجموعه ای از جوامع قبیله ای / عشیره ای بااصل Ùˆ نسبهای گوناگون باقی مانده اند. گروههای ایلی دیگری Ú©Ù‡ به وجود آنها در جنوب شرقی کرمان اشاره شده ولی نام آنها برجای نمانده ØŒ ممکن است از نظر هویت در بلوچها جذب شده باشند. از ممیزات مهم تاریخ بلوچ تا قرن Ø‌اضر یکی توانایی ایشان در جذب عوامل متعدد Ùˆ متفاوت است . تکوین هویت قومی بلوچها مولود ناامنی ناØ‌یة کویری وسیعی بوده است Ú©Ù‡ دولتهای زمان ØŒ به رغم نیاز به عبور Ùˆ مرور از آنجا، علاقه ای به تسلط بر آن نداشته اند. ولی نباید فراموش کرد Ú©Ù‡ چنین نظریه ای دربارة منشأ بلوچها مسئله ای را Ø‌Ù„ نشده باقی Ù…ÛŒ گذارد، Ùˆ آن چگونگی Ùˆ زمان نشر زبان آنها به صورت زبان تخاطب (ولی نه زبان مادری ) تمام کسانی است Ú©Ù‡ در بلوچها جذب شده اند.

تاریخ نخستین این ناØ‌یه . ناØ‌یة میان ایران Ùˆ هند، در سراسر تاریخ خود، زیرنفوذ نواØ‌ÛŒ Ø‌اصلخیزتری چون کرمان Ùˆ سیستان Ùˆ قندهار Ùˆ پنجاب Ùˆ سِند Ùˆ عمان Ù€ Ú©Ù‡ آن را اØ‌اطه کرده اند Ù€ قرار داشته است . بلوچستانِ امروز مدتها توجه پژوهندگان را به عنوان اراضی دورافتادة جوامع آبادی نشین درة سند Ùˆ فلات ایران Ùˆ ماوراءالنهر جلب کرده است . چندین کاوش باستان شناختی نشان داده است Ú©Ù‡ از هزارة چهارم قبل از میلاد این ناØ‌یه سکونتگاه انسان بوده است (رجوع کنید به قسمتِ باستان شناسیِ مقاله ). باستان شناسان Ùˆ زبان شناسان در جستجوی نشانه هایی Ø‌اکی از وجود اتصال از راه خشکی میان تمدنهای متقدم درّة رود سند Ùˆ ماوراءالنهر بوده اند. اسناد سومری Ùˆ اَکَدی متعلق به سه هزار تا دوهزار سال قبل از میلاد Ø‌اکی از وجود مناسبات بازرگانی میان درّة دجله Ùˆ فرات Ùˆ جاهایی به نامهای دِلْمُن ØŒ Ù…ÙŽÚ©ÙŽÙ† ØŒ Ùˆ مِلُخَّه ( ملوخ ) است Ú©Ù‡ ØŒ اگرچه Ù…Ø‌Ù„ دقیق آنها مورداختلاف است ØŒ مسلّماً در Ø‌والی خلیج فارس Ùˆ دورتر از آن قرار داشته اند. Ù…ÙŽÚ©ÙŽÙ† را عموماً به مکران منتسب Ù…ÛŒ دانند (ایلرز Ø› هانسمن ). ظاهراً نام Ù…ÙŽÚ©ÙŽÙ† در دوره های متقدم عمدتاً به سواØ‌Ù„ جنوبی خلیج عمان اطلاق Ù…ÛŒ شده است . این پیوند مهم است ØŒ چون تا زمان Ø‌اضر نیز ادامه یافته است ØŒ Ú¯Ùˆ اینکه در ایام اخیر الزامات Ø‌دود Ùˆ ثغور کشورهای مستقل تماس نزدیک میان اهالی سرزمینهایی را Ú©Ù‡ امروزه بلوچستان Ùˆ عمان خوانده Ù…ÛŒ شود کاهش داده است .

از اواسط هزارة اول قبل از میلاد، این منطقه به ایالاتی ØŒ هر یک با نام جداگانه ØŒ در Ø‌کومتهای ایرانی تقسیم شد. Ù…ÙŽÚ©ÙŽÙ‡ Ùˆ زْرَنْکه در کتیبه های داریوش در بیستون Ùˆ تخت جمشید ذکر شده است . این Ù…ÙŽÚ©ÙŽÙ‡ مسلّماً مکران امروزی (نیمة جنوبی بلوچستان ) است ØŒ زرنکا (زَرَنْگ در فارسی جدید، «زَرَنگای » هرودوت ØŒ «دَرَنگیانِ» آریان Ùˆ جز آنها) سیستان است Ú©Ù‡ ظاهراً در آن زمان Ùˆ بعداً مشتمل بر قسمت اعظم اراضی شمال ناØ‌یه Ùˆ گاهی Ø‌تی قسمتهایی از مکران بوده است . نویسندگان یونانی ØŒ Ú©Ù‡ بر اثر جنگهای ایران Ùˆ یونان ØŒ به خلیج فارس علاقه مند شدند، جزئیات بیشتری در اختیار ما گذاشته اند (هرودوت ØŒ 3/93). لشکرکشیهای اسکندر به سرزمینهای ورای Ø‌کومت ایران در اواخر قرن چهارم پیش از میلاد به ثبت جزئیات بیشتری منجر شد. کنجکاوی نسبت به منابع کالاهای تجملی مختلف ØŒ بویژه ادویه Ùˆ مواد رنگی ØŒ Ú©Ù‡ از اقیانوس هند به مدیترانة شرقی Ù…ÛŒ رسید، این علاقه را بیشتر کرد.

ایالتی Ú©Ù‡ اسکندر در راه بازگشت از هند از آن عبور کرد گدروسیا نام داشت . وصف آریان از آنچه بر لشکریان Ùˆ ناوگان اسکندر رفت جالب توجه است ØŒ زیرا اوضاع طبیعی بلوچستان در Ø·ÛŒ 300 ØŒ 2 سالِ گذشته تغییر چندانی نکرده است . بندرگاههایی در خلیج سُنْمیانی ØŒ شمال غربی کراچی کنونی ØŒ Ùˆ در گوادَر (بَدَرَه ) Ùˆ تیز (تِسا، قبلاً تالْمِنا) وجود داشته است . جمعیت ناØ‌یه Ú©Ù… Ùˆ پراکنده بوده است : بخشی هندی ØŒ مشتمل بر اَربیها Ùˆ اُریِته ها، Ùˆ بخشی ایرانی ØŒ شامل میسی (Ú©Ù‡ تصور Ù…ÛŒ شود منسوب به Ù…ÙŽÚ©ÙŽÙ‡ باشد). بدون راهنماهای کارآمد، یافتن آب Ùˆ موادغذایی مشکل بوده است . در درّه های دور از ساØ‌Ù„ ØŒ با استفاده از شیوه های پیشرفتة مهندسی ØŒ آبیاری به میزان Ú©Ù… ØŒ عمدتاً مبتنی بر ثمرات بارانهای تابستانی ØŒ تسهیلاتی در امر کشاورزی فراهم آورده بود. درّة کِچ Ø‌اصلخیزترین ناØ‌یه Ùˆ دارای جمعیت زیادی بود. راه اصلی ØŒ پایتخت آنجا یعنی «پورا» را به رود سند Ù…ÛŒ پیوست ØŒ پورا شاید همان بمپور امروزی ØŒ یا درة Ú©Ú† باشد، یا Ø‌تی اØ‌تمالاً در یکی از دره های تنگتر چون درّة رود سرباز واقع شده باشد. هندیانِ هندو Ùˆ بودایی در پورا Ù…ÛŒ زیستند.

اسکندر در Ù…Ø‌Ù„ اصلی سکونت اوریته ها در لَس بلای امروزی اسکندریه ای بنا نهاد. او هرچه بیشتر به سوی غرب رفت ØŒ به علت مشکلات عبور از اراضی ساØ‌Ù„ÛŒ ØŒ بیشتر از ساØ‌Ù„ فاصله گرفت . بدترین قسمت راه در طول لشکرکشی ÙˆÛŒ فاصلة میان بلا Ùˆ پَسنی بود. گذشته از گرمای طاقت فرسا Ùˆ فقدان غذا Ùˆ آب Ùˆ هیزم ØŒ یک بار نیز سیلی ناگهانی بیشتر زنان Ùˆ کودکانی را Ú©Ù‡ به دنبال لشکر Ù…ÛŒ آمدند، Ùˆ تمام خیمه Ùˆ دستگاه امپراتور Ùˆ Ø‌یوانات بارکش را Ú©Ù‡ تا آن زمان زنده مانده بودند باخود برد. از پسنی در امتداد دشت مسطØ‌ ساØ‌Ù„ÛŒ به گوادر Ùˆ از آنجا به پورا رفتند. ناوگان اسکندر به فرماندهی نئارخوس نیز وضع مشابهی داشت . Ø‌اصل جستجوهای روزانه برای تهیة غذا Ùˆ آب بندرت چیزی بیش از خوراک ماهی Ùˆ خرما بود، گاهی نیز هیچ به دست نمی آوردند. در کنار ساØ‌Ù„ به مردمانی برخوردند Ú©Ù‡ بدنهایشان پر از مو بود Ùˆ نیزه های چوبی داشتند Ùˆ با تورهایی از پوست درخت خرما در جایی Ú©Ù‡ عمق آب Ú©Ù… بود ماهی Ù…ÛŒ گرفتند Ùˆ آن را خام Ù…ÛŒ خوردند یا در آفتاب خشک Ù…ÛŒ کردند Ùˆ Ù…ÛŒ کوبیدند Ùˆ تبدیل به غذا Ù…ÛŒ کردند؛ پوست ماهی به تن Ù…ÛŒ کردند Ùˆ کلبه های خود را از صدف Ùˆ استخوان نهنگهایی Ú©Ù‡ از آب به ساØ‌Ù„ افتاده بودند Ù…ÛŒ ساختند (رجوع کنید به آریان ØŒ > آناباسس < ØŒ کتاب 6ØŒ بند 21Ù€26ØŒ > هند < ØŒ کتاب 8ØŒ بند 23Ù€33).

اطلاعات مهم دیگری Ú©Ù‡ در دست است به دوران ساسانیان ØŒ زمانی Ú©Ù‡ این ناØ‌یه بار دیگر به صورت Ø‌کومتی ایالتی درآمده بود، تعلق دارد. یکی از شاهان مکران هنگام جلوس نرسی (پسر شاپور اول )ØŒ Ú©Ù‡ در زمان سلطنت پدرش عنوان افتخاری (ØŸ) «شاه سکستان Ùˆ تورستان Ùˆ هند تا ساØ‌Ù„ دریا» را داشت ØŒ به اطاعت او درآمد، Ùˆ بعدها پسر بهرام در لوØ‌ پایکولی شاه سکاها خوانده شده ØŒ Ùˆ این امر Ø‌اکی از اهمیت آن ایالت است (هومباخ Ùˆ شِروو ØŒ ج 3ØŒ بخش 2ØŒ ص 10Ù€11). شاپور اول در این ناØ‌یه چهار واØ‌د Ø‌کومتی به عنوان ضمایم سکستان (سیستان ) به وجود آورد Ú©Ù‡ عبارت بودند از تُگران (بعدها توران ( طوران ) ØŒ Ùˆ در Ø‌ال Ø‌اضر سراوان یا کلات )ØŒ پارَدان (اØ‌تمالاً خارانِ کنونی )ØŒ هند (Ù…Ø‌تملاً سند، یا زمینهایی Ú©Ù‡ رود سند آنها را مشروب Ù…ÛŒ کند)ØŒ Ùˆ نیز مکران . مرز شرقی ایالت ساسانی کرمان را بندر تیز در کرانة دریا، Ùˆ در پُهْلْپَهرَج (فَهْرَج )ØŒ ایرانشهر کنونی ØŒ Ú©Ù…ÛŒ بالای بمپور در منتهاالیه ناØ‌یة قابل آبیاری فروبار جزموریان ØŒ قرار داده بودند. بعد از آن ØŒ قلمرو مکران بود Ú©Ù‡ در امتداد ساØ‌Ù„ تا بندر دیبل در دماغة رود سند ادامه داشت . سرزمین پارَدان به سمت شرق از بمپور تا توران را فرامی گرفت . سرزمین تُگْران اØ‌تمالاً از کیزکانان (کلات امروزی ) Ùˆ تنگة بولان (Ú©Ù‡ والِشتان ØŒ کویتة کنونی ØŒ را به اراضی Ú©Ù… ارتفاع سیبی Ùˆ کچّهی Ù…ÛŒ پیوندد) از طریق بخش بودَهه Ùˆ رشته کوههای کِرثار Ùˆ پَب به مرز مبهمی با مکران Ùˆ هند در نزدیکی دیبل Ù…ÛŒ رسید. ظاهراً جمعیت بالنسبه زیادی داشته Ú©Ù‡ به زبان غیرایرانی Ù€ شاید مانند امروز، برهویی Ù€ تکلم Ù…ÛŒ کرده اند. شهر عمدة آن بائوتِرنا (قصدار کنونی ) نام داشته است (برای منابع Ùˆ تفصیل بیشتر رجوع کنید به برونر ØŒ ص 772Ù€777Ø› شومون ØŒ ص 130Ù€ 137).

عربها در زمان خلافت عمر به مکران Ø‌مله کردند (23)ØŒ Ùˆ پس از شکست دادن Ø‌اکم Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ تقریباً تا رود سند پیش رفتند، سپس به عمر گزارش دادند Ú©Ù‡ منطقة مطلوبی نیست ØŒ در نتیجه عمر نیز دستور داد Ú©Ù‡ از رود سند پیشتر نروند (ابن اثیر، ج 3ØŒ ص 23Ù€24).

اندکی پس از استقرار مسلمانان ØŒ بیشتر این ناØ‌یه به وضع معمول خود، یعنی خودمختاری داخلی ØŒ بازگشت Ùˆ بویژه باز هم پناهگاهِ کسانی شد Ú©Ù‡ ناگزیر نواØ‌ÛŒ Ø‌اصلخیزتر ایران Ùˆ هند را ترک کرده بودند. سیستان از مراکز عمدة خوارج بود، ازینرو Ø·ÛŒ چند قرن اول اسلام ØŒ بسیاری از ایشان به مکران رفتند (بازورث ØŒ 1968ØŒ ص 37Ù€41).

Ø‌کومت غزنویان در قرن پنجم الگویی به وجود آورد Ú©Ù‡ تا ایام اخیر برقرار بوده است . منافع جغرافیایی Ù€ سیاسی غزنویان در شمال شرق ناØ‌یه متمرکز بود، Ùˆ این امر به زوال سیستان Ú©Ù…Ú© کرد Ùˆ خزدر، Ùˆ از طریق آن قسمت اعظم مکران ØŒ را به قندهار متکی ساخت .

در Ø·ÛŒ سه قرن بعدی Ú©Ù‡ سلجوقیان Ùˆ مغولان بر ایران Ø‌کومت Ù…ÛŒ کردند، نفوذ ایران چندان از کرمان فراتر نمی رفت ØŒ Ùˆ بار دیگر مکران نسبتاً مستقل شده بود. مارکو پولو (652Ù€752/ 1254؟ـ 1324ØŸ) آنجا را کِسمَه کوران (کِچ Ù€ مکران ) خوانده ØŒ Ùˆ اشاره کرده Ú©Ù‡ آبادیهای کشاورزی کرانه های رود Ú©Ú† آبادترین بخش این ناØ‌یه Ùˆ مواد غذایی آن فراوان Ùˆ دارای کیفیتی مطلوب بوده است (او انواع غذاهای معمول را از برنج Ùˆ گندم Ùˆ گوشت Ùˆ شیر ذکر کرده است ). Ú©Ú† ØŒ Ø‌کمرانِ («مَلِک ») خاص خود را داشته است Ùˆ مردم آن ØŒ Ú©Ù‡ غیرمسلمان نیز در میان آنان بوده ØŒ به بازرگانی Ùˆ کشاورزی اشتغال داشته اند Ùˆ به زبانی سخن Ù…ÛŒ گفته اند Ú©Ù‡ مارکو پولو آن را نشناخته است . گفتنی است Ú©Ù‡ مارکو پولو، کسمه کوران را آخرین بخش هند دانسته ØŒ نه نخستین بخش ایران (ج 2ØŒ ص 401Ù€403). در این دوران ØŒ مهاجرت بلوچها افزایش یافت Ùˆ این ناØ‌یه Ú©Ù… Ú©Ù… به بلوچستان تبدیل شد، Ùˆ گروههایی Ù¾ÛŒ درپی بدانجا وارد شدند Ú©Ù‡ بلوچها نه نخستین آنان بودند Ùˆ نه آخرینشان .

مهاجرت بلوچها به سوی شرق . اگرچه از قرن پنجم به بعد عدة کثیری بلوچ به مکران رفتند یا از آن گذشتند، اØ‌تمالاً بعضی دیگر در آن زمان در Ø‌والی نواØ‌ÛŒ شرق کرمان Ø‌ضور داشته اند. شواهدِ دال بر Ú©ÙˆÚ† بلوچها اندک ØŒ Ùˆ عمدتاً دو نوع است : مجموعه آثار شعر سنتی بلوچها Ùˆ تاریخهای متأخر مغول .

در شعرها آمده است Ú©Ù‡ بلوچها اخلاف میرØ‌مزه (میر در بلوچی عنوانی است Ú©Ù‡ به رهبران اطلاق Ù…ÛŒ شود)ØŒ عموی پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم اند (رجوع کنید به زبان Ùˆ ادبیات بلوچی ØŒ ترانه های تاریخی ). این تاریخ Ø‌ماسی را به دو صورت Ù…ÛŒ توان تفسیر کرد: نخست اینکه گروههای ایلی دنیای اسلام ØŒ نوعاً شجره نامة خود را تا زمان پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم دنبال Ù…ÛŒ کردند Ùˆ بدین ترتیب Ù…ÛŒ خواستند اسلام آوردن خود را در چارچوب ایلی (به عبارت دیگر، تبارشناختی ) توجیه کنند.

دوم اینکه ØŒ گروههای عرب Ù€ خواه اجداد ایشان در کربلا جنگیده باشند یا نه (رجوع کنید به ادامه مقاله ØŒ بخش ترانه های تاریخی ) Ù€ به چند طریق Ù…ÛŒ توانستند به گروههای ایلی گوناگونی Ú©Ù‡ سرانجام هویت بلوچ یافتند بپیوندند. این مکان وجود دارد Ú©Ù‡ برخی از لشکریان اصلی عرب در این ناØ‌یه باقی مانده باشند؛

دربارة مهاجرت در نخستین قرون اسلامی از عربستان به منطقة کرمان از طریق خلیج فارس شواهدی موجود است . در اشعار، از ورود بلوچها به سیستان Ùˆ مهمان نوازی پادشاهی ØŒ Ùˆ مردم آزاری پادشاهی دیگر سخن رفته ØŒ Ùˆ اشاره های پراکنده به نام جایهایی در مکران شده است (رجوع کنید به زبان Ùˆ ادبیات بلوچی ØŒ ترانه های تاریخی ). اØ‌تمالاً این نوع Ø‌رکت به سوی شرق ØŒ معلول استفاده های برخی از Ø‌کام جزء از لشکریان اجیر

بوده است .

نخستین مدارک مهاجرت بلوچها به سند، به قرون هفتم Ùˆ هشتم تعلق دارد. تقسیم بندیهای عمدة ایلات بلوچ Ú©Ù‡ در این اشعار آمده اØ‌تمالاً رویدادهای این دوره را منعکس Ù…ÛŒ کند. بر مبنای این اشعار، از شخصی به نام میرجلال خان Ú©Ù‡ رهبر تمام بلوچها بود چهار پسر به نامهای رِنْد، لاشار، هوُت ØŒ کورایی Ùˆ یک دختر به نام جاتو، Ú©Ù‡ با عموزاده اش مراد ازدواج کرد، باقی مانده بود Ú©Ù‡ پنج ایل عمدة یاد شده در اشعار، یعنی رندها Ùˆ لاشاریها Ùˆ هوتها Ùˆ کوراییها Ùˆ جاتوییها، از فرزندان این پنج نفرند. در اشعار، از چهل Ùˆ چهار ایل (موسوم به «تُمَن » یا «بُولَکَ») یاد شده Ú©Ù‡ از آنها چهل ایل بلوچ ØŒ Ùˆ چهار ایل خدمتکار Ùˆ متّکی بدانها بوده اند. نامهای مهم دیگری Ú©Ù‡ تا امروز باقی مانده عبارت است از دْریشَکْ، مَزاری ØŒ دُمْبْکی ØŒ Ùˆ خوسا. ظاهراً هوتها پیش از دیگران در این ناØ‌یه بوده اند. این Ú©Ù‡ برخی از نامها برگرفته از اسامی جایها در بلوچستان است ØŒ اØ‌تمالاً دارای اهمیت است . در اشعار، از بسیاری از ایلهای برجستة کنونی Ù€ مانند بوگْطی ØŒ بُلِیدی ØŒ بُزدار، کَسرانی ØŒ لِیگَری ØŒ لُنْد، Ùˆ مَری Ù€ یاد نشده است . از آنجا Ú©Ù‡ این ایلها اØ‌تمالاً در قرن نهم در بلوچستان بوده اند، نیامدن نام آنها در اشعار به این معنی است Ú©Ù‡ یا این ایلها شاخه های متأخرتر ایلهای قدیم اند، یا در آن زمان بلوچ نبوده اند Ùˆ پس از آن جذب بلوچها شده اند.

در قرن نهم ØŒ مقارن با دورة میرچاکَر (یا چاکُر) رند Ù€ Ú©Ù‡ بزرگترین قهرمان بلوچستان بود Ù€ موج دیگری بلوچها را به جنوب پنجاب برد. گروههایی از ایل رند از سیبی به پنجاب Ú©ÙˆÚ† کردند Ùˆ در دره های رودهایِ چِناب Ùˆ رَوی وسَتْلِج پراکنده شدند. دُوداییها (اØ‌تمالاً ایلی سندی Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ دویست سال قبل از آن Ø´Ú©Ù„ گرفته بود) Ùˆ هُوتها به سمت قسمت علیای رود سند Ùˆ جِهْلَم رفتند. بابر (Ø‌Ú© : 899 Ù€937)ØŒ نخستین سلطان مغولی هند، در 925 در پنجاب بلوچهایی را یافت Ùˆ هم او Ùˆ هم جانشین او، همایون ØŒ ایشان را استخدام کردند. نخستین استقرار بلوچها در پنجاب ØŒ در زمان شاه Ø‌سین (874 Ù€ 908) در ملتان واقع شد. ÙˆÛŒ (اØ‌تمالاً به پاس خدمات نظامی ) به ایشان «جاگیر»ی اعطا کرد Ùˆ همین امر بلوچهای بیشتری را بدین ناØ‌یه جلب کرد. در قرن دهم ØŒ عده کثیری از ایشان در پنجاب به آبادی نشینی Ùˆ کشاورزی پرداختند (رجوع کنید به دیمز، 1904 الف ØŒ ص 34Ù€43). بلوچهایی Ú©Ù‡ در سرزمینهای Ú©Ù… ارتفاع مستقر شدند بتدریج زبان رایج پیرامون خود را به کار گرفتند Ùˆ پیوندشان با بستگان ساکن ارتفاعات قطع شد، گواینکه بسیاری از آنها (Ú©Ù‡ تعیین نسبت آنها به Ú©Ù„ ممکن نیست ) هویت بلوچی خود را Ø‌فظ کرده اند.

رویدادهایی Ú©Ù‡ به تأسیس خان نشین بلوچ در کلات انجامید. در قرن دهم ØŒ قدرت صفویان در ایران Ùˆ مغولان در هند گسترش یافت Ùˆ کشتیهای اروپایی به دریای عمان Ùˆ خلیج فارس وارد شدند. منافع Ùˆ مناقشات میان این سه قدرت خارجی ØŒ ناگزیر در سیاست داخلی بلوچها Ùˆ گروههای دیگری Ú©Ù‡ در میان ایشان قرار داشتند مؤثر بود. رویدادهای عمده ای Ú©Ù‡ شالودة شعر Ø‌ماسی بلوچ را تشکیل Ù…ÛŒ دهد Ùˆ به عنوان جنگهای میان ایلهای رند Ùˆ لاشاری به یاد مانده است ØŒ در این دوره پیش آمد (رجوع کنید به زبان Ùˆ ادبیات بلوچی ØŒ ترانه های قهرمانی ).

صفویان ØŒ عمدتاً از طریق بمپور Ùˆ دزَک Ùˆ سیستان ØŒ نظارت دقیقتری بر امور مکران اعمال کردند (روهربورن ØŒ ص 12ØŒ 74ØŒ 82 Ù€83). در 921ØŒ شاه اسماعیل Ù€ Ú©Ù‡ فاقد نیروی دریایی بود Ù€ ناچار سلطة پرتغالیها را بر هرمز پذیرفت Ùˆ با فرمانده آنان ØŒ آلفونسو دوآلبوکرک ØŒ عهدنامه ای منعقد کرد Ú©Ù‡ در آن پرتغالیها متعهد شده بودند در سرکوب هرگونه شورش در مکران به شاه Ú©Ù…Ú© کنند. ولی این همکاری ØŒ Ú©Ù‡ در صورت تØ‌قق یافتن ØŒ در نوع خود اولین قرارداد با نیروهای اروپایی در ناØ‌یه به شمار Ù…ÛŒ آمد، به سبب مرگ آلبوکرک به جایی نرسید. پرتغالیها در 989 به دلایل نامعلوم بندرهای گوادر Ùˆ تیز ( طیس ) را ویران کردند (لوریمر ØŒ ج 1ØŒ بخش 1 Ù€ الف ØŒ ص 7Ù€ 8).

در اوایل قرن یازدهم ØŒ هلندیها Ùˆ Ú©Ù…ÛŒ پس از آن انگلیسیان به هرمز وارد شدند. در 1022 سِر رابرت شرلی ØŒ Ú©Ù‡ سر راه خود به اصفهان به عنوان سفیر در گوادر توقف کرده بود، نزدیک بود به دست گروهی از بلوچها Ú©Ù‡ به کشتی او شبیخون زدند کشته شود. ولی بعدها ÙˆÛŒ در نامه ای به کمپانی هند شرقی در لندن (تأسیس : 1009/ 1600) توصیه کرد Ú©Ù‡ کارخانه ای در گوادر تأسیس کنند، زیرا Ù…Ø‌Ù„ÛŒ است خراجگزار ایران Ùˆ از دست پرتغالیها در امان ØŒ Ùˆ به آنها اطمینان داد Ú©Ù‡ «پربارترین داد Ùˆ ستد را در جهان » خواهد داشت . در 1061ØŒ نیروهای بلوچ از جانب پرتغالیها از مسقط دفاع کردند (Ú¯Ùˆ اینکه چندی بعد در همان سال امام مسقط پرتغالیها را بیرون راند؛ رجوع کنید به لوریمر، ج 1ØŒ بخش 1 Ù€ الف ØŒ ص 39). همة اروپاییان ØŒ با میل ØŒ گروههای مختلف بلوچ را به صورت سربازان اجیر یا برای Ù…Ø‌افظت از خود استخدام Ù…ÛŒ کردند. بلوچها در برابر این بیگانگان غیرمسلمان با یکدیگر متØ‌د نشدند. بلوچ Ùˆ بیگانه ØŒ به مقتضای منافع Ùˆ خصومتها، همکاری Ù…ÛŒ کردند یا Ù…ÛŒ جنگیدند.

در تمام این مدت ØŒ مَلِکِ Ú©Ú† از عبور Ùˆ مرور از راه خشکی عوارض Ù…ÛŒ گرفت . او Ú©Ù‡ بر گوادر نیز مسلط بود، به گفتة پیترو دلا واله با دولت ایران نیز مناسبات دوستانه داشت . ولی در Ø‌دود 1029ØŒ ایل بلیدی ØŒ Ú©Ù‡ ظاهراً از پیروان فرقة ذکری بودند، Ú©Ú† را تصرف کردند Ùˆ تا 1153 بر سراسر مکران مسلط بودند (لوریمر، ج 1ØŒ بخش 2ØŒ ص 2150Ù€2151).

شیوع بدعتگذاری در مکران در این دوره ممکن است آن را بیش از Ø‌د معمول از رویدادهای نواØ‌ÛŒ کوهستانی جدا کرده باشد. قندهار Ùˆ ناØ‌یة کویته Ù€ پشین چندبار بین صفویان Ùˆ مغولان هند دست به دست شد، ولی اگرچه صفویان سرانجام بر قندهار استیلا یافتند Ùˆ نسبت به مناطق کوهستانی تا کلات مدعی بودند (روهربورن ØŒ ص 13)ØŒ نفوذ مغولان در تاریخ بلوچها اهمیت بیشتری داشت . به روایتی همایون ØŒ شال (کویته ) Ùˆ مَسْتُنْگ را به بلوچی به نام لَوَنْگ خان داد ( > فرهنگ جغرافیایی < ØŒ ج 5ØŒ ص 34)ØŒ شخصی به نام میرقمبرانی (کَنْبَرانی )ØŒ با Ú©Ù…Ú© مغولها، جَتها را از جهلاوان در جنوب بیرون راند، ولی پسرش ØŒ میرعمر، با ارغونهای قندهار درگیر شد. زمانی Ú©Ù‡ بابر قندهار را گرفت (929)ØŒ شاه بیگ ارغون به سند رفته بود Ùˆ میرعمر با استفاده از فرصت ØŒ کلات را تسخیر کرد. رندها Ùˆ لاشاریهای مکران Ù€ Ú©Ù‡ شخصیتهای ممدوØ‌ در ترانه های قهرمانی از قبیل میرشیخ رند Ùˆ پسرش میرچاکر رند Ùˆ میرگوَهْرام لاشاری از جملة آنان بودند Ù€ میرعمر را از کلات بیرون راندند Ùˆ کشتند. ولی بلوچها در آنجا نماندند؛ میرمَندو، پدرزن میرچاکر، را در کلات گذاشتند Ùˆ خود به کچّهی رفتند. ظاهراً میرچاکر در ناØ‌یة سیبی Ùˆ تنگ بولان مانده بوده است . گفته Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در 964ØŒ Ú©Ù…ÛŒ قبل از مرگش ØŒ دست نشاندگی مغولان را پذیرفت . چندی نگذشت Ú©Ù‡ افراد ایل برهویی به سرکردگی میربِجَّر، پسر عمر، مندو را در کلات شکست دادند. پس ازمیربِجَّر، کلات بار دیگر به دست مغولان افتاد ولی ایشان نتوانستند بر ایلات پیرامون آن مستولی شوند. قدرت مغولها، پس از اینکه قندهار را از دست دادند، در نواØ‌ÛŒ کوهستانی نیز ضعیف شد Ùˆ برهوییها به سرکردگی میرابراهیم خان میرواری بار دیگر کلات را تصرف کردند. میرابراهیم از قبول Ø‌کومت سرباز زد، Ùˆ منصب خانی به برادرزن او، میرØ‌سن ØŒ واگذار شد. میرØ‌سن نخستین «خان بلوچها» بود. واژة بلوچ (به معنایی Ú©Ù‡ در این نوشته به کار Ù…ÛŒ رود) به افراد جامعه ای اطلاق Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ تØ‌ت Ø‌کومت او Ùˆ جانشینانش به وجود آمد. میرØ‌سن ØŒ اندکی پس از نیل به مقام خانی ØŒ بدون بر جای گذاشتن فرزندی ØŒ درگذشت Ùˆ Ø‌کومت در 1077 به میراØ‌مدخان قمبرانی ØŒ مؤسس خاندان اØ‌مدزایی Ø‌کومتِ کلات ØŒ رسید (بلوچ ØŒ ص 69Ù€75Ø› رومن ØŒ ص 28Ù€ 29).

خان نشین اØ‌مدزایی کلات تا ورود انگلیسیان (1077Ù€ 1255/ 1666Ù€1839). عوامل عمده در تاریخ کلات در این دوره عبارت بود از: گسترش قلمرو کلات Ø·ÛŒ Ø‌کومت خانهای نخستین Ø› آثار اقدامات نادرشاه در هند Ùˆ خلیج فارس Ø› قدرت اØ‌مدشاه ابدالی جانشین نادرشاه در قندهار؛ زوال قدرت این خان نشین پس از مرگ میرنصیرخان اول در 1210Ø› جاه طلبیهای Ù…Ø‌مدشاه قاجار؛ Ùˆ گسترش منافع انگلیس . اگر Ú†Ù‡ موفقیتهای نصیرخان اول در نیمة دوم قرن دوازدهم تا Ø‌دی موجب ادغام نواØ‌ÛŒ کوهستانی با نواØ‌ÛŒ پست شد، ولی هر یک از این دو ناØ‌یه مانند گذشته تاریخ سیاسی خاص خود را داشت . از این زمان به بعد، تاریخ این ناØ‌یه را Ú©Ù… Ùˆ بیش با تاریخ بلوچستان یکی شمرده اند، Ú¯Ùˆ اینکه مرزهای آن غالباً مبهم بوده است .

توجه Ø‌کومتهای خارجی به ناØ‌یه ØŒ مانند عمان (در گوادر) Ùˆ افغانستان (در پشتونستان )ØŒ مداخله شمرده شده است . در نواØ‌ÛŒ کوهستانی Ùˆ سرزمینهای پستِ کلات ØŒ ارتباط مستØ‌Ú©Ù…ÛŒ وجود نداشت : اولی دنبالة قندهار بود Ùˆ دومی پیوندی نزدیک با عمان داشت (برای بØ‌ثهای مفصلتر رجوع کنید به بلوچ ØŒ لاکهارت ØŒ رومن ØŒ Ùˆ فرهنگهای جغرافیایی ).

تداوم قدرت در کلات از زمان جلوس میراØ‌مد قمبرانی آغاز Ù…ÛŒ شود. میراØ‌مد سی سال Ø‌کومت کرد Ùˆ با اورنگ زیب عالمگیر اول ØŒ سلطان مغول هند، هم پیمان شد. تمام عمر خود را صرف نبرد با افغانهای باروزایی در شمال Ùˆ Ø‌کام کلهره سند در جنوب کرد تا بتواند قلمرو خود را Ø‌فظ کند Ùˆ گسترش دهد. سرانجام برسیبی Ùˆ کویته Ù€ پشین استیلا یافت . ولی پسرش ØŒ میر Ù…Ø‌راب خان اول ØŒ ناگزیر بود با کلهره ها بجنگد؛ آنها را در 1107 شکست داد، ولی خود نیز در Ø‌ین جنگ مرد. میر سمندرخان ØŒ برادرزاده Ùˆ جانشین Ù…Ø‌راب ØŒ از تØ‌قق امیال خاندان کلهره جلوگیری کرد Ùˆ نیز سپاهی را Ú©Ù‡ به فرماندهی طهماسب بیگ به منظور پیوستن بلوچستان غربی به ایران آمده بود شکست داد. به پاداش این خدمات ØŒ دربار مغولها بندر کراچی را با هدایای دیگر به سمندر داد.

افتادن قدرت به دست رهبری Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ Ú©Ù‡ قادر بود سلسله ای در کلات تشکیل دهد Ùˆ امکان انتقال قدرت را پس از خود آماده سازد، اقتصاد سیاسی منطقه را تغییر داد Ùˆ زمینه را برای رویدادهای بعدی جامعة بلوچ فراهم آورد. Ø·ÛŒ دو قرنی Ú©Ù‡ در پایان آن انگلیسیان زمام امور کلات را به دست گرفتند تصویر Ú©Ù„ÛŒ مناسبات خارجی خان عبارت بود از: وفق دادن خود با قدرت سیاسیِ قندهار Ùˆ دهلی ØŒ خصومت با سند، Ùˆ اغتشاش در روابط با کرمان . ایلات بلوچ مکران غربی Ùˆ سرØ‌د غالباً Ù€ بویژه در زمان سلطان Ø‌سین صفوی (1105Ù€ 1135) Ù€ به منظور تاراج به داخل ایران Ø‌مله Ù…ÛŒ کردند (لوریمر، ج 1ØŒ بخش 2ØŒ ص 2152). در 1134ØŒ چهارهزار سوار بلوچ به کارخانه های انگلیسیان Ùˆ هلندیان در بندرعباس Ø‌مله کردند. این افراد Ú©Ù‡ ظاهراً به سبب هجوم افغانها به ایران دلیر شده بودند ایالت کرمان را گرفتند Ùˆ به طرف غرب تا لارستان رفتند.

اعتلای ایل غلزایی ( غلجایی ) به سرکردگی میرویس در قندهار در اوایل قرن دوازدهم ØŒ اوضاع سیاسی بلوچستان را تغییر داد. در 1121 کویته Ù€ پشین مجدداً به قندهار منضم شد. میراØ‌مدخان دوم ØŒ پسر میرمØ‌راب خان ØŒ Ú©Ù‡ عیاشیهایش سرداران بلوچ را آزرده خاطر ساخته بود، به دست جانشین Ùˆ برادر Ú©ÙˆÚ†Ú©Ø´ میرعبدالله خان کشته شد. میرعبدالله خان (Ø‌Ú© : 1126Ù€1147)ØŒ Ú©Ù‡ به قهارخان معروف بود، یکی از Ø‌کام بالنسبه قدرتمند اØ‌مدزایی بود Ùˆ تا زمانی Ú©Ù‡ نادرشاه به قندهار آمد، آزادانه اهداف نظامی Ùˆ سیاسی خود را دنبال کرد Ùˆ موفق شد Ú©Ù‡ کچّهی را در جنوب ØŒ هرند Ùˆ دَجیل را در شمال شرقی ØŒ پنجگور Ùˆ Ú©Ú† را در مشرق Ùˆ Ø‌تی تا غرب بندرعباس ØŒ Ùˆ شوراوَک را در شمال غربی تسخیر کند. فتØ‌ Ù…Ø‌Ù„ اخیر او را به رویارویی مستقیم با شاه Ø‌سین خلجی قندهاری (Ø‌Ú© : 1138Ù€1151) کشاند Ùˆ شاه Ø‌سین با کلهره های سند هم پیمان شد تا او را شکست دهد. میر عبدالله خان شکست خورد Ùˆ خواست از کلهره ها انتقام بگیرد، اما مجدداً شکست خورد Ùˆ در کچّهی به قتل رسید.

اگر Ú†Ù‡ هم پیمانی اØ‌مدزاییها با مغولان به سودشان تمام شده بود، سازش اجباری با قدرت نادرشاه Ùˆ جانشینش در قندهار، اØ‌مدشاه ابدالی ØŒ برایشان Ø‌تی سودمندتر بود. درگیری نادرشاه Ùˆ مغولها به اØ‌مدزاییها فرصت داد تا وضع خود را تثبیت کنند Ùˆ در نتیجه ØŒ با اینکه قدرتشان رو به کاهش بود، بعدها انگلیسیان تصمیم گرفتند Ú©Ù‡ از طریق آنها Ø‌کومت کنند.

میرعبدالله خان با تمرکز قوای خود در جنوب به مغولها خدمات شایانی کرده بود، Ùˆ این امر خشم نادرشاه را برانگیخت . نادر، عبدالله را والی بلوچستان کرده Ùˆ به او مأموریت داده بود Ú©Ù‡ ØŒ همزمان با لشکرکشی نادر از سمت غرب ØŒ او نیز از سمت جنوب به ابدالیهای قندهار Ø‌مله کند. ولی عبدالله به سبب درگیری با کلهره ها، Ú©Ù‡ به مرگ او انجامید، نتوانست دستور نادر را عملی کند. پیش از آنکه نادر بتواند کلات را تنبیه کند، سرداران بلوچ ØŒ Ú©Ù‡ میرمØ‌بت خان پسر عبدالله را مناسب مقام خانی نیافتند، برادرش میر اَهْلْتاز خان را به جای ÙˆÛŒ نشاندند. ولی چندی نگذشت Ú©Ù‡ سرداران دریافتند میراَهلتازخان نیز کفایتی ندارد Ùˆ بنابراین مجدداً Ù…Ø‌بت خان را به مقام سابقش گماشتند (Ú¯Ùˆ اینکه به نظر Ù…ÛŒ رسد اهلتاز در میان دهوارهای مَسْتُنگ باز هم مقام Ùˆ قدرتی داشته است ). نادرشاه ØŒ پیرمØ‌مد را Ú©Ù‡ بیگلربیگی هرات بود، به جنگ کلات فرستاد. در 1149 Ù…Ø‌بت Ùˆ اهلتاز به جای اینکه بجنگند به قندهار رفتند Ùˆ خود را به نادرشاه تسلیم کردند. نادر هم برادر بزرگتر، یعنی Ù…Ø‌بت ØŒ را به خدمت خود درآورد Ùˆ او را والی بلوچستان Ùˆ مکران کرد. نادر دشتهای کچّهی را نیز Ù€ Ú©Ù‡ در آن زمان تØ‌ت Ø‌کومت کلهره های سند بود Ù€ به عنوان خونبهای مرگ میرعبدالله خان به ایشان داد. در نتیجه ØŒ خان نشین بر مراتع کوهستانی Ùˆ نواØ‌ÛŒ پست Ùˆ نیز اراضی بیشتری Ú©Ù‡ در سراسر سال قابل کشت بود دست یافت . منابع ایشان روز به روز افزایش یافت Ùˆ زمینه برای وقایع سیاسی داخلی آماده تر شد.

پس از قتل نادرشاه در 1160ØŒ اØ‌مد شاه ابدالی Ú©Ù‡ بعدها به دُرّانی معروف شد Ùˆ وارث Ø‌قوق پادشاهی نادر بر کلات بود، Ù…Ø‌بت خان را خلع کرد Ùˆ برادر Ú©ÙˆÚ†Ú© دیگرش را به نام میرنصیرخان ØŒ Ú©Ù‡ از 1150 به اتفاق مادرش به صورت گروگان در اردوی نادر به سر Ù…ÛŒ برد، به جای او نشاند. از نظر تاریخی ØŒ نصیر مهمترین Ø‌اکم اØ‌مدزایی است . او نزدیک به نیم قرن Ø‌Ú©Ù… راند Ùˆ سازمان Ø‌کومت کلات را در باقیماندة موجودیت آن Ù¾ÛŒ افکند. نصیر تنها خانی بود Ú©Ù‡ بسهولت از دایرة وفاداریهای ایلی فراتر رفت Ø› نیمی از زمینهایی را Ú©Ù‡ تا این زمان نصیب Ø‌کومت کلات شده بود، به عنوان خالصه به اØ‌مدزاییها تخصیص داد Ùˆ نیم دیگر را میان ایلهایی از سراوان Ùˆ جهلاوان Ú©Ù‡ نیروی جنگی دولت را تشکیل Ù…ÛŒ دادند تقسیم کرد. تخصیص زمین از سوی خان برای ایلها دو صورت داشت : زمینهای «غَم » Ùˆ زمینهای «جاگیر». زمینهای غم به نسبت تعداد جنگاورانی Ú©Ù‡ هر ایل تأمین Ù…ÛŒ کرد تخصیص داده Ù…ÛŒ شد، با این شرط Ú©Ù‡ از Ù…Ø‌صول زمین برای تأمین نیازهای جنگاوران استفاده شود. چون این زمینها ملک مشترک همة افراد بود، قابل انتقال نبود. یک دوازدهم درآمد آنها را سرکردة هر ایل جمع Ù…ÛŒ کرد Ùˆ به عنوان مالیات به خان Ù…ÛŒ داد. برعکسِ جاگیر، خان Ù…ÛŒ توانست زمینهای غَم را در صورتی Ú©Ù‡ ایل به تکالیف خود عمل نمی کرد مصادره کند. برخلاف آنچه غالبا گمان Ù…ÛŒ رود، این ملک عمومی را، در اصل ØŒ خان به ایل Ù…ÛŒ داد Ùˆ خودِ ایل آن را تهیه نکرده بود. دهوارها در املاک خالصة خان کار Ù…ÛŒ کردند، Ø‌ال آنکه ایلها از جتها Ú©Ù‡ کارشان کشاورزی بود استفاده Ù…ÛŒ کردند.

نصیر نیروی جنگی خود را به سه فوج تقسیم کرد: فوج سراوان ØŒ فوج جهلاوان Ùˆ فوج ویژه ای Ú©Ù‡ مستقیماً تØ‌ت فرماندهی خود او قرار داشت . او یک ایل از سراوان Ùˆ یکی هم از جهلاوان انتخاب کرد (همین امر ممکن است مبنای درجه بندی بعدی ایلها باشد) تا سربازگیری را در منطقة خود رهبری کنند Ùˆ مسئولیت آن را بر عهده بگیرند. او ضمناً به تشکیلات اداری هم دست زد: مناصب وزیر، وکیل ØŒ داروغه Ùˆ «شاه ( Ø¢ ) قاسی » (به تقلید از «اشیک آقاسی » نادر) به وجود آورد Ùˆ برای هر یک وظیفه ای تعیین کرد. دو شورا نیز به وجود آورد. عضویت در یکی از این شوراها («مجلس مصاØ‌بین ») انتصابی بود Ùˆ اعضای آن عمدتاً از خویشاوندان نزدیک او بودند، ولی دو رهبر ایلهای سراوان Ùˆ جهلاوان را نیز شامل Ù…ÛŒ شدند. دومی شورای سرداران («مجلس مشاورت ») بود. اعضای شورای نخست ØŒ یا نمایندگان ایشان ØŒ موظف بودند Ú©Ù‡ همواره به اتفاق یک دوازدهم عده سربازانی Ú©Ù‡ از هر ایل فراهم شده بود («غمه پَشْکَر») در کلات Ø‌اضر باشند. امور قضایی به سردارها سپرده شده بود. در این امور ایشان مکلف بودند Ú©Ù‡ از راهنماییهای قضات بر مبنای قانون شرع پیروی کنند، مگر در مورد زنا Ùˆ قتل نفس Ú©Ù‡ عرف Ù…Ø‌Ù„ اولویت داشت . زبان مکتوب در امور Ø‌کومتی فارسی بود، Ùˆ مقامات اداری از میان جامعة دهقانان «دهوار» فارسی زبان انتخاب Ù…ÛŒ شدند.

هنگامی Ú©Ù‡ نادرشاه قندهار را گرفت ØŒ کویته نیز به دست او افتاد. در مدتی Ú©Ù‡ کلات در دست میرمØ‌بت خان بود، نادر کویته را به نصیر Ùˆ مادرش داده بود. گفته شده است Ú©Ù‡ سرانجام اØ‌مدشاه ØŒ پس از اینکه نصیر در 1165 در نبردی در شرق ایران به او Ú©Ù…Ú© کرد، کویته را به عنوان «شال » برای مادر او بی بی مریم ØŒ به کلات بخشید. ولی پشین تØ‌ت Ø‌کومت درّانیها باقی ماند. کلات هنوز هم دست نشاندة دربار ابدالیهای قندهار بود. پس از آنکه نصیر فرمان اØ‌ضار خود را به قندهار نادیده گرفت Ùˆ اØ‌مدشاه ابدالی نیز در جنگ نتوانست او را کاملاً شکست دهد، پیمان جدیدی به امضا رسید. چون اØ‌مدشاه در جای دیگر به Ú©Ù…Ú© نصیر نیازمند بود، در پیمان جدید تساوی بیشتری میان طرفین ایجاد شد. خان نشین از پرداخت خراج Ùˆ Ø‌فظ نیرو در قندهار معاف شد. در عوض ØŒ مقرر شد Ú©Ù‡ هر گاه افغانها خارج از قلمرو خود بجنگند کلات نیرویی در اختیار ایشان بگذارد ولی پول Ùˆ مهمات را افغانها به خان بدهند. پیمان جدید را با تعهد وفاداری نسبت به قندهار Ùˆ ازدواج برادرزادة خان با پسر اØ‌مدشاه ابدالی مهر کردند. در توافق با قندهار مقرر شد Ú©Ù‡ شاه به نصیر لقب بیگلربیگی بدهد Ùˆ او نیز سیادت اØ‌مدشاه را به رسمیت بشناسد.

با امنیت Ùˆ آزادی عملی Ú©Ù‡ پیمان با قندهار به ارمغان آورد Ùˆ به ثبات مرزهای شمالی Ùˆ شرقی انجامید، نصیر توانست به سرزمینهای مجاور یعنی خاران Ùˆ مکران Ùˆ لس بلا Ø‌مله کند. گیچکیها (Ú©Ù‡ در 1153 در مکران تفوق یافته بودند) بیشتر بلیدیهای ذکری مذهب بودند. نصیر نُه بار به آنها یورش برد. منازعه ØŒ ظاهراً قبل از 1192ØŒ به سازشی انجامید Ú©Ù‡ ضمن آن مقرر گردید عایدات آن سرزمین به تساوی میان رهبران گیچکی Ùˆ خان تقسیم شود، Ùˆ Ø‌کومت مستقیم آنجا در دست گیچکیها بماند. گیچکیها هم به دو شعبه تقسیم Ù…ÛŒ شدند: شعبة مهتر Ú©Ù‡ در پنجگور، Ùˆ شعبه کهتر Ú©Ù‡ در Ú©Ú† Ùˆ گوادر بودند.

نصیر در زمان Ø‌کومت خود Ø‌دود بیست Ùˆ پنج بار لشکرکشی کرد. علاوه بر گیچکیهای مکران ØŒ لس بلاها Ùˆ خارانها Ùˆ مریها Ùˆ خاندان بلوچی تالپور Ú©Ù‡ در سند جانشین کلهره شده بودند، نیز دست نشاندة او شدند. نصیر با سیکهای پنجاب Ùˆ علیمردان خان در تون Ùˆ طبس در شرق ایران جنگید. در پایان Ø‌کومتش ØŒ قلمرو او تقریباً به گستردگی ایالت بلوچستان پاکستان بود، گواینکه به اندازة ایالت امروزی در جهت شمال Ùˆ شمال شرقی ادامه نداشت ØŒ Ùˆ تنها بخشهای مرکزی آن تØ‌ت Ø‌کومت مستقیم او بود.

در عین Ø‌ال ØŒ مسیر جریانات در اراضی پست مکران تغییر کرد، Ùˆ این بر اثر فعالیتهایی در عمان Ùˆ علاقه ای بود Ú©Ù‡ نادرشاه به خلیج فارس داشت Ù€ Ú¯Ùˆ اینکه مأموران نادر بی لیاقت Ùˆ فاسد بودند Ùˆ از گیچکیها شکست خوردند. امام عمان ØŒ طبق رسمی Ú©Ù‡ اØ‌تمالاً پرتغالیها گذاشته بودند، به استخدام بلوچهای مکران ادامه داد. دست Ú©Ù… یک گروه کاملاً بلوچ Ú©Ù‡ در Ø‌ال Ø‌اضر در سواØ‌Ù„ عمان زندگی Ù…ÛŒ کنند از آن دوران در عمان بوده اند. اØ‌مدبن سعید، Ø‌اکم سُهَر، در 1153 سر به شورش برداشت Ùˆ سلسلة آل بوسعید را بنیان گذاشت . اØ‌مد Ú©Ù‡ بازرگان Ùˆ صاØ‌ب کشتی بود نمی توانست به پیوندهای قبیله ای متکی باشد Ùˆ ناگزیر بلوچها Ùˆ غلامان افریقایی را به عنوان سرباز اجیر کرد. در 1199ØŒ یکی از مدعیان Ø‌کومت عمان به نام سیدسلطان بن اØ‌مد به مکران پناهنده شد. بر اساس روایات Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ سیدسلطان نخست به کلوه ØŒ به روستای زک Ú©Ù‡ مجهز به برج Ùˆ بارو Ùˆ متعلق به ایل میرواری بود، آمد Ùˆ از آنجا به اتفاق دادکریم میرواری به خاران رفت . در آنجا میرجهانگیر، یکی از سرکردگان نوشیروانیها، از او Ø‌مایت کرد. سپس آنها به اتفاق به Ø‌ضور میرنصیرخان در کلات رفتند. ظاهراً نصیر نخست پذیرفت Ú©Ù‡ به او Ú©Ù…Ú© کند تا در عمان مستقر گردد ولی در نهایت تنها گوادر را به او داد. در آن ایام گوادر از رونق افتاده بود Ùˆ روستای ماهیگیریِ بی اهمیتی شمرده Ù…ÛŒ شد. مدارکی Ø‌اکی از قصد واقعی نصیر موجود نیست . بعدها عمان مدعی شد Ú©Ù‡ گوادر هدیه ای دایمی بوده است . گیچکیها بدین امر اعتراض کردند Ùˆ مدعی شدند Ú©Ù‡ نصیر Ø‌Ù‚ داشته تنها نیمی از عایدات را Ú©Ù‡ به خود او متعلق بوده انتقال دهد، نه نیمی را Ú©Ù‡ به ایشان تعلق داشته است . تا 1207ØŒ Ú©Ù‡ سیدسلطان سرانجام به Ø‌کومت عمان رسید، ظاهراً گوادر را پایگاهی برای Ø‌ملات خود به ساØ‌Ù„ عمان قرار داده بوده است . ÙˆÛŒ ØŒ پس از استقرار در عمان ØŒ گوادر را ضمیمة قلمرو خود کرد Ùˆ نماینده ای با عده ای نیرو برای تصرف آن ناØ‌یه Ùˆ ساختن دژی بدانجا فرستاد؛ سپس نیرویی به چابهار فرستاد Ú©Ù‡ ØŒ با Ú©Ù…Ú© بازرگانان اسماعیلی آنجا، با تظاهر به اینکه به ماهیگیری مشغول اند، به بندرگاه وارد شدند Ùˆ آنگاه با Ø‌مله ای ناگهانی شهر را تصرف کردند. چابهار تØ‌ت Ø‌کومت شخصی به نام شفیع Ù…Ø‌مد از ایل بلیدی بود Ú©Ù‡ ربع درآمد خود را به میر سبØ‌ان ØŒ Ø‌اکم جطگالی ( جدگالی ) باهو، Ù…ÛŒ داد Ùˆ مدتی بود Ú©Ù‡ ربع دیگری نیز به عمان Ù…ÛŒ پرداخت . ظاهراً چابهار پس از مرگ سیدسلطان در 1219ØŒ به دست عمان افتاد، ولی پس از مدت کوتاهی پس گرفته شد. در 1224ØŒ درآمد آن پنجهزار روپیه در سال بود Ú©Ù‡ هنوز هم تمام آن به سلطان عمان داده Ù…ÛŒ شد. دربارة گوادر Ùˆ چابهار جز اینکه از نظر رونق Ùˆ آبادانی بسرعت از بندرهای مجاور یعنی پَسنی Ùˆ جوانری پیشی گرفت اطلاع چندانی در دست نیست . در Ø‌دود 1280ØŒ پیشروی انگلیسیان توجه Ø‌کومت ایران را جلب کرد. Ø‌کام آبادیهای عمدة مکران دربارة وضع Ùˆ امنیت بندرها همیشه با عمان تماس داشتند.

میرنصیرخان مسلمانی متعبد بود، از بازرگانان هندو در قلمرو خود Ø‌مایت Ù…ÛŒ کرد Ùˆ خود را مکلف به مبارزه با بدعت ذکریان در مکران Ù…ÛŒ دانست . نیم قرن ثبات سیاسی ایجاد کرد Ú©Ù‡ در نتیجة آن کشاورزی Ùˆ داد Ùˆ ستد رو به افزایش نهاد، ولی پس از مرگ نصیر زوال سریع بود. جانشین او کوچکترین پسرش Ù…Ø‌مود بود Ú©Ù‡ هنوز صغیر Ùˆ هفت ساله بود. نفوذ کلات در مکران تقریباً بلافاصله از میان رفت Ùˆ ناØ‌یه میان رهبران Ù…Ø‌Ù„ÛŒ تقسیم شد. جریانات جانشینی روشن نیست . فقط Ù…ÛŒ دانیم Ú©Ù‡ بهرام ØŒ نوة میرمØ‌بت ØŒ آن را نپذیرفت Ùˆ کراچی را تصرف کرد، اما نایب الØ‌کومه Ú©Ù‡ به نام Ù…Ø‌مود عمل Ù…ÛŒ کرد، با Ú©Ù…Ú© شاه زمان ØŒ والی قندهار، او را شکست داد.

Ù…Ø‌مود پس از اینکه به سن رشد رسید، از عهدة وظیفة تجدیدØ‌یات Ø‌کومت پدر برنیامد Ùˆ نواØ‌ÛŒ اطراف جملگی علم استقلال برافراشتند. در 1225/1810 هنری پاتینجر ØŒ یکی از نخستین سیاØ‌ان انگلیسی Ú©Ù‡ به بلوچستان مسافرت کرده بود، مشاهده کرد Ú©Ù‡ سرداران مستقلاً عمل Ù…ÛŒ کنند. پسر Ù…Ø‌مود، میرمØ‌راب خان دوم ØŒ اندک زمانی راه انØ‌طاط را سد کرد، Ú©Ú† را مجدداً تسخیر کرد، ولی وزیرانش مشکلاتی به وجود آوردند Ùˆ موجب زیانهایی در شمال Ùˆ شرق شدند.

دربارة این دوره ØŒ Ú©Ù‡ بلافاصله پیش از مداخلة انگلیسیان در ناØ‌یه است ØŒ برای نخستین بار اطلاعات اقتصادی نسبتاً مفصلی موجود است Ø› خان در بیشتر ولایات کشور دارای املاک خالصه بود، ولی بیشتر عایدات آنها را کارگزارانی Ú©Ù‡ مسئول جمع آوری آن بودند هزینه Ù…ÛŒ کردند. قسمت عمدة درآمد خان از کچّهی ØŒ یعنی Ø‌اصلخیزترین ایالات او، تأمین Ù…ÛŒ شد.

عایدات او را از این منبع سیصد هزار روپیه در سال تخمین زده اند. کلات در گذشته (با نام کیزکانان ) مرکز مبادلة مهمی برای کالاهای خراسان Ùˆ قندهار Ùˆ کابل Ùˆ هند بود، ولی در دهة 1820 تجارت آن اهمیتی نداشت (والتیر ØŒ ج 2ØŒ ص 528Ø› ماسون ØŒ ج 2ØŒ ص 122Ù€123). Ú©Ù„ درآمد بلوچستان Ùˆ ضمایم آن در 1225 Ø‌دود دویست هزار روپیه تخمین زده شده است (بوچری ØŒ ص 7). Ø‌اجی عبدالنبی Ù€ Ú©Ù‡ به گفتة لیچ در 1254/ 1838 برای جمع آوری اطلاعات Ù…Ø‌رمانه به مکران سفر کرد Ù€ بخشی از راه (از مستنگ به سوی پنجگور) را با «شاهقاسیِ» خان همسفر شد Ú©Ù‡ با نیرویی سیصد نفره عازم جمع آوری عایدات خان بود. به گفتة همین سیاØ‌ ØŒ در خاران ØŒ Ú©Ù‡ مستقل از کلات Ùˆ تØ‌ت Ø‌کومت قندهار بوده ØŒ پنج یا شش آهنگر Ùˆ یک بازرگان هندو Ùˆ چندین نجار Ùˆ شصت بافنده وجود داشته است Ùˆ در دِزَک در غرب نیز دست Ú©Ù… هزار بافندة منسوجات کتانی Ú©Ù‡ پارچه هایشان به اطراف صادر Ù…ÛŒ شده ØŒ Ùˆ صد بازرگان هندو بوده اند. ÙˆÛŒ همچنین ارقامی دربارة بسیاری از آبادیهای سرØ‌د Ùˆ مکران با جزئیات سیاسی Ùˆ اقتصادی جالب ØŒ همراه با شرØ‌ ماجراهای خود، به دست داده است . ورای اقتدارِ خان کلات Ùˆ سلطان عمان ØŒ این سرزمین Ù€ Ú©Ù‡ قسمت اعظم آن اکنون بلوچستان ایران است Ù€ به Ø‌کومتهای Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ مبتنی بر قلعه هایی در آبادیهای کشاورزی تقسیم شده بود. یکی از یافته های پاتینجر در 1225/1810 این بود Ú©Ù‡ Ø‌اکم بمپور، دولت مرکزی ایران را تØ‌قیر Ù…ÛŒ کرده است . ادعای ایران Ø‌اکی از مالکیت تمام بلوچستان تا هند، از زمان هخامنشیان ادامه داشته است ØŒ ولی فقط نادرشاه سعی کرد تا آن را ثابت کند. سرانجام ØŒ شورش آقاخان Ùˆ اقدامات او میان سالهای 1254 Ùˆ 1260ØŒ Ù…Ø‌مدشاه قاجار را بر آن داشت تا نیرویی به این منطقه بفرستد.

در این دوره ØŒ بخش شرقی بلوچستان ظاهراً تجارت پر رونق تری داشته است . گفته شده است Ú©Ù‡ لس بلا دارای سیصد خانه بوده Ú©Ù‡ یک سوم آنها متعلق به هندوها بوده است . وَد شهرک Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ در جهلاوان بوده است مشتمل بر دو گروه خانه های Ú¯Ù„ÛŒ در فاصلة Ø‌دود صدمتری یکدیگر Ú©Ù‡ پنجاه خانة گروه غربی را عمدتاً بازرگانان هندو در اختیار داشته اند، Ùˆ مسلمانان از جمله عیسی Ùˆ ولی Ù…Ø‌مد، سرداران ایل منگل ØŒ در 25 تا سی خانه در شرق Ù…ÛŒ زیسته اند. Ù†ÙŽÙ„ ØŒ مرکز ایل بیزَنجو، تقریباً به همین وسعت ولی دارای قلعه ای بوده است . خزدَر دارای قلعه ای ویران Ùˆ چندین دهکده هر یک متشکل از دو تا سه خانه ØŒ بر روی هم شاید شصت خانه ØŒ بوده Ú©Ù‡ در سه تای آنها هندوها سکونت داشته اند. خود کلات Ø‌دود هشتصد خانه داشته Ú©Ù‡ در بسیاری از آنها هندوها Ù…ÛŒ زیسته اند. Ú©Ù…ÛŒ بیرون از شهر دو آبادی وجود داشته Ú©Ù‡ افراد ایل بابی افغانی Ú©Ù‡ در تبعید بوده اند در آنجا Ù…ÛŒ زیسته اند (ماسون ØŒ ج 2ØŒ ص 121Ù€123).

در اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم ØŒ انگلیسیان هند، به سبب نگرانی از مرز شمال غربی خود، به این ناØ‌یه توجه بیشتری کردند. کاپیتان گرانت نخستین انگلیسی بود Ú©Ù‡ در 1224/ 1809 برای بررسی امکان ورود لشکری اروپایی از آن سمت Ø‌رکت کرد. کاپیتان سیتون ØŒ نمایندة انگلیس مقیم مسقط ØŒ به او اطلاع داد Ú©Ù‡ منطقه غیر مسکونی است . گوادر، بندری Ú©Ù‡ گرانت در آن پا به خشکی نهاد، به میرسبØ‌ان ØŒ یکی از سرکردگان جطگال تعلق داشت Ú©Ù‡ قدرتمندترین Ø‌اکم در سراسر مکران بود (لوریمر، ج 1ØŒ بخش 2ØŒ ص 2154). او در نِگور، با میرسبØ‌ان دیدار کرد Ùˆ از او پذیرایی شایانی شد. در اسفندماه به قصرقند رسید Ú©Ù‡ Ø‌اکم آن ØŒ شیخ سمندر، مستقلاً بر آن Ø‌کومت Ù…ÛŒ کرد. در آنجا منتظر Ù…Ø‌مدخان ØŒ Ø‌اکم گِه (نیکشهر کنونی )ØŒ شد، چون قرار بود Ú©Ù‡ با Ø‌مایت او به منطقه داخل شود. از نظر قدرت Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ تنها Ú©Ú† به گِه برتری داشت . از گِه به بمپور رفت . Ø‌اکم بمپور قابل اعتماد نبود Ùˆ گرانت به قصرقند Ùˆ گِه Ùˆ چابهار بازگشت Ùˆ از آنجا، در امتداد ساØ‌Ù„ ØŒ به جاسک Ùˆ بندرعباس رفت . به گزارش گرانت ØŒ سفر او تنها به سبب معرفی نامه هایی ممکن شد Ú©Ù‡ نمایندة انگلیس مقیم مسقط خطاب به میرسبØ‌ان به او داده بود. داد Ùˆ ستد میان مسقط Ùˆ چابهار قابل توجه بود، Ùˆ گرانت Ø‌واله هایی نیز از مسقط با خود آورده بود. او در لباس اروپایی سفر Ù…ÛŒ کرد Ùˆ همگان را «مبادی آداب تر Ùˆ مهمان نوازتر از آنچه معرفی شده بودند» Ù…ÛŒ یافت .

در 1255/ 1839ØŒ شکست هیئت دیپلماتیک انگلیس Ú©Ù‡ به کابل اعزام شده بود Ùˆ ورود فرستاده ای روسی بدان شهر، باعث شد Ú©Ù‡ نایب السلطنة انگلیس تصمیم به تصرف افغانستان بگیرد Ùˆ شاه شجاع را مجدداً در کابل بر سر کار بیاورد. تضمین امنیت ارتش در مسیر خود به قندهار، مستلزم تسلط بر بلوچستان بود. لیچ ØŒ نخستین انگلیسی Ú©Ù‡ برای انعقاد قرارداد با خان اعزام شده بود، توفیق نیافت . در همان سال ØŒ سرالکساندر برنز اعزام شد Ùˆ به توافقی رسیدند Ú©Ù‡ به موجب آن Ø‌اکمیت Ùˆ مرزهای کلات تضمین Ù…ÛŒ شد Ùˆ مسئولیت امنیت Ùˆ تدارکات نیروهای انگلیسی ØŒ در برابر 000 ØŒ 15 روپیه به اضافه قیمت تدارکات بر عهدة خان قرار گرفت (ایچیسون ØŒ ج 11ØŒ ص 209). این موافقتنامه در Ø‌Ú©Ù… پایان خودمختاری بلوچستان بود.

دوران تسلط انگلستان (1255Ù‚ Ù€ 1326Ø´ / 1839Ù€1947). در دورة صدسالة بعد، مطالب بسیاری دربارة بلوچها Ùˆ بلوچستان منتشر گردید. انگلیسیان در اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم ØŒ به جمع آوری Ùˆ مرتب کردن اطلاعات دربارة تمام هند پرداختند Ùˆ نتایج آن را به Ø´Ú©Ù„ فرهنگهای جغرافیایی Ù…Ø‌Ù„ÛŒ منتشر کردند. فرهنگهای جغرافیایی Ù…Ø‌Ù„ÛŒ بلوچستان (1324Ù€ 1326/ 1906Ù€ 1908) هشت جلد است . هر فرهنگی به یک یا چند بخش Ø‌کومتی Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ در چهار فصل ترتیب یافته است : وصف جغرافیای Ù…Ø‌Ù„ ØŒ شامل بررسی تاریخی وضع اجتماعی Ø› مطالبی دربارة وضع اقتصادی (کشاورزی ØŒ اجاره ØŒ نیروی کار Ùˆ قیمتها، اوزان Ùˆ اندازه ها، جنگلها Ùˆ منابع طبیعی دیگر، بازرگانی Ùˆ Ø‌مل Ùˆ نقل )Ø› شرØ‌ÛŒ دربارة Ø‌کومت (درآمد، دادگستری ØŒ شهربانی ØŒ امور عام المنفعه )Ø› Ùˆ فرهنگهای Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ Ú©Ù‡ به وصف هر آبادی Ù…ÛŒ پردازد. مجلداتی Ú©Ù‡ دربارة بلوچستان تهیه شده مجموعه ای خارق العاده از انواع اطلاعات است ØŒ Ùˆ از جمله بهترین فرهنگهایی است Ú©Ù‡ در هند (شولبرگ ØŒ ص 49) یا هر جای دیگر در زمینه ای مشابه منتشر شده است . این بخش بر اساس اطلاعات برگرفته از این فرهنگها، Ùˆ استنتاجات تقی زاده Ùˆ جهانبانی از آنها به زبان فارسی ØŒ Ùˆ تØ‌قیقات چاپ نشدة نویسنده است ØŒ مگر آنکه منبع دیگری ذکر شود.

گسترش منافع انگلستان به سوی غرب تا مکران ØŒ Ø‌ساسیت ایران را نسبت به این منطقه برانگیخت . ایشان نیز به موازات اقداماتی در زمینة برقرار کردن مجدد نفوذ خویش ØŒ به جمع آوری اطلاعات پرداختند. کوششهای نخستین ØŒ معلول علاقة والیان کرمان در زمان ناصرالدین شاه بود (رجوع کنید به فرمانفرما؛ وزیری کرمانی Ø› سپهر). اقدامات گسترده تر برای ایجاد امنیت در ناØ‌یه ØŒ در زمان رضاشاه انجام گرفت (رجوع کنید به جهانبانی Ø› کیهان Ø› رزم آرا؛ تقی زاده ). در اواخر قرن سیزدهم /نوزدهم Ùˆ اوایل قرن چهاردهم / بیستم روسها به تجسساتی در بلوچستان ایران دست زدند (رجوع کنید به ریتیخ Ø› زارودنیی ). دیگر اروپاییان ØŒ بویژه آلمانیها، نیز به این ناØ‌یه علاقه مند شدند (مثلاً گاستایگر اتریشی )ØŒ Ú¯Ùˆ اینکه کمتر اطلاعات جدیدی منتشر کردند.

از 1255Ù‚ تا 1326 Ø´ / 1839 تا 1947ØŒ قسمت اعظم بلوچستان Ù€ به طور رسمی یا غیررسمی Ù€ زیرنظر بریتانیا قرار داشت ØŒ Ùˆ بیشتر منظور این بود Ú©Ù‡ امنیت ایالت سرØ‌د شمال غربی را از سوی ایران Ùˆ افغانستان Ø‌فظ کنند. بریتانیاییها در مرØ‌لة خاصی در خلال این مساعی ØŒ برای تعیین Ø‌دود بین المللی از میان قلمرو ایلهای بلوچ ØŒ با ایران Ùˆ افغانستان مذاکره کردند. این مرزها تقریباً بر اساس Ø‌وزة نفوذ خان کلات بود، ولی در برخی جاها به منافع رهبران Ù…Ø‌Ù„ÛŒ نیز توجه شد. پس از آن ØŒ توجهشان به در دست گرفتن زمام امور Ø‌کومت کلات معطوف گردید. نخست از طریق خان Ùˆ بعدها به نام خان ØŒ Ùˆ بتدریج Ø‌کومت مناطق بی طرف میان ایشان Ùˆ افغانستان Ùˆ نیز ناØ‌یه های پر دردسری چون بخشهای شرقی ایلهای مری Ùˆ بوگطی را عهده دار شدند. مداخلة انگلیسیان در زندگی بلوچها عمدتاً بدین منظور بود Ú©Ù‡ به عنوان وسیلة Ø‌فظ آرامش Ùˆ امنیت داخلی ØŒ اقتدار خان Ùˆ Ø‌کام خرده پا را در مکران تقویت کنند، مرز را مشخص سازند، خط تلگراف بکشند، Ùˆ (با مقداری تأخیر) سرانجام تجارت برده را لغو کنند. دولت افغانستان به اهالی بلوچ خود توجه چندانی نمی کرد، ولی دولت ایران Ù…ÛŒ کوشید تا با توجه به رقابتهای Ø‌کام Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ نفوذ Ø‌کومت مرکزی را در بلوچستان Ù…Ø‌کمتر کند. مدتی طول کشید تا اینکه ایران به ایجاد ساختار Ø‌کومتی در این ناØ‌یه پرداخت .

چندی نگذشت Ú©Ù‡ توافق 1255/ 1839 میان انگلیسیان Ùˆ میرمØ‌راب خان با مشکل روبرو شد. بسیاری از سرداران با آن به مخالفت برخاستند Ùˆ برخی از آنها به خرابکاری دست زدند Ùˆ در کمین نشستند Ùˆ هنگام مراجعت برنز از کویته ØŒ موافقتنامه را دزدیدند Ùˆ چنین وانمود کردند Ú©Ù‡ به دستور خان عمل Ù…ÛŒ کنند. انگلیسیان فریب خوردند Ùˆ تصمیم گرفتند Ú©Ù‡ خان را تنبیه کنند. در آبان همان سال ØŒ به بلوچستان وارد شدند Ùˆ به کلات Ø‌مله بردند. میرمØ‌راب خان در جنگ کشته شد. انگلیسیان Ú©Ù‡ به تسلط بر راه افغانستان مصمم بودند، میر شهنوازخان ØŒ نوادة چهاردة سالة میرمØ‌بت خان ØŒ را در کلات به مقام خانی گزیدند Ùˆ شخصی به نام ستوان لاودی را نایب الØ‌کومة او کردند Ùˆ مستملکات خان را تجزیه کردند. مستنگ Ùˆ کویته به شاه شجاع داده شد، Ú¯Ùˆ اینکه انگلیسیان به ادارة آنجا به نام ÙˆÛŒ ادامه دادند. کچّهی زیر نظر کارگزار سیاسی سند غربی قرار گرفت . اما پسر Ù…Ø‌راب ØŒ به نام میرنصیرخان دوم ØŒ توانست ایلات را گردهم آورد Ùˆ سال بعد کلات را مجدداً تصرف کند (رومن ØŒ ص 41Ù€43). نصیر Ú©Ù‡ از Ø‌مایت همگانی مردم بهره مند شده بود، چندی بعد کویته Ùˆ مستنگ Ùˆ کچّهی را نیز گرفت . زدوخوردهای Ù…Ø‌Ù„ÛŒ تا 1258/1842 ادامه یافت تا اینکه انگلیسیان به سبب مسائل مهمتری در افغانستان Ùˆ جاهای دیگر از بلوچستان بیرون رفتند. از جمله شرایط عقب نشینی ایشان این بود Ú©Ù‡ سیبی تØ‌ت Ø‌کومت انگلستان باقی بماند Ùˆ پشین به تصرف افغانها در آید. ولی کویته از قلمرو کلات جدا نشد. بریتانیا متعهد شد Ú©Ù‡ در صورت Ø‌ملة خارجی به نصیر به Ú©Ù…Ú© او بیاید، Ùˆ نصیر هم دست نشاندگی شاه شجاع Ùˆ کمپانی هند شرقی Ùˆ Ø‌Ù‚ ایشان را مبنی بر استقرار نیروهای خود در مواقع اضطراری در هر نقطة کلات پذیرفت . علاوه بر این ØŒ خان قبول کرد Ú©Ù‡ به نصایØ‌ انگلیسیان عمل کند Ùˆ قبل از کسب موافقت ایشان با کسی نجنگد Ùˆ برای میرشهنواز Ùˆ خانواده اش مستمری تعیین کند (ایچیسون ØŒ ج 11ØŒ ص 210Ù€211). خان Ø‌مایت انگلیس از خودمختاری Ù…Ø‌Ù„ÛŒ بلوچها را اساساً تØ‌ت شرایطی شبیه رابطة تاریخی خود با افغانها به دست آورده بود. جنبة جدید آن نقشی بود Ú©Ù‡ انگلیسیان در منافع افغانها بر عهده داشتند. چندی نگذشت Ú©Ù‡ انگلیسیان سعی کردند از طریق خان ØŒ مریها را نیز تØ‌ت Ø‌کومت خود درآورند، ولی این رابطه دیری نپایید.



انگلیسیان سند را در 1259/1843 و پنجاب را در 1266/1849 ضمیمة امپراتوری خود کردند. به موجب پیمانی که در 1271/1854 در خانگَره (بعدها جیکوب آباد) به امضا رسید این وضع رسمیت یافت ، و از جمله مقرر شد که سالانه پنجاه هزار روپیه به خان پرداخت گردد (رومن ، ص 44).

دولت کلات اینک در قلمرو مستعمرات بریتانیا قرار گرفته بود. Ø‌تی بلوچهایی Ú©Ù‡ تØ‌ت امر کلات نبودند، از این رابطه با انگلیسیان شدیداً تأثیر پذیرفته بودند. خان ØŒ در اصل ØŒ مأموری Ø‌قوق بگیر یا واسطه ای میان انگلیس Ùˆ سردارهایی بود Ú©Ù‡ تا ایام اخیر قدرت اصلی را در ایلات در اختیار داشتند. در نتیجه ØŒ از نفوذ خان نزد سردارها بتدریج کاسته شد، Ùˆ انگلیسیان ناگزیر شدند Ú©Ù‡ به Ù†Ø‌Ùˆ فزاینده ای مستقیماً با هر سردار تماس داشته باشند Ùˆ به او Ú©Ù…Ú© مالی کنند. پس از کشیده شدن خط تلگراف در دهة بعد از 1277ØŒ این رسم به بلوچستان غربی (ایران ) نیز سرایت کرد.

پس از مرگ نصیر در 1274/1857ØŒ برادر ناتنی او، میرخدادادخان شانزده ساله ØŒ به جای ÙˆÛŒ نشست Ùˆ تا 1311/ 1893 Ø‌کومت کرد. زمان Ø‌کومت او دوران درگیریهای شدید با سردارها بود. مدتی انگلیسیان به Ø‌Ù„ مسائل از طریق سیاسی Ùˆ کمکهای مالی راضی بودند، ولی با پیشروی روسها در ترکستان ØŒ در 1292/1875 تصمیم گرفتند Ú©Ù‡ راه آهن بسازند Ùˆ در بلوچستان خط تلگراف ایجاد کنند. کاپیتان رابرت سندمن را به منظور فراهم آوردن زمینة سیاست «گستاخانة » مثبت تری به کلات فرستادند. سندمن توانست اختلافات موجود میان خان Ùˆ سردارها را فیصله دهد Ùˆ برای ادارة ایلات ØŒ از طریق رؤسای خودشان ØŒ مبتنی بر رسوم ایلی ولی تØ‌ت نظر انگلیسیان ØŒ طرØ‌ÛŒ بریزد Ú©Ù‡ این طرØ‌ بعدها به نام نظام سندمن برای Ø‌کومت غیرمستقیم معروف شد (تورنتون ). سال بعد، سندمن پیمان Ø‌Ù„ اختلاف مستنگ را منعقد ساخت Ú©Ù‡ بر اساس آن ØŒ پیمان 1271 تجدید Ùˆ تقویت شد: خان Ø‌Ù‚ ایجاد روابط خارجی مستقل نداشت ØŒ پادگانی دایمی مرکب از نیروهای انگلیسی در کلات مستقر Ù…ÛŒ شد، خان نماینده ای نزد دولت هند Ù…ÛŒ فرستاد، در اختلافات میان خان Ùˆ سردارها تنها داور مطلق انگلیسیان بودند Ùˆ از راه آهن Ùˆ خط تلگراف به منظور تأمین منافع دو طرف Ù…Ø‌افظت Ù…ÛŒ شد. مستمری سالانة خان به صدهزار روپیه افزایش یافت ØŒ Ùˆ 000 ØŒ 25 روپیه نیز برای بنای پاسگاهها Ùˆ Ø‌فظ امنیت Ø‌مل Ùˆ نقل Ùˆ مخابرات پرداخته شد. Ø‌قوق بازرگانی خان با افغانستان Ùˆ هند نیز در برابر سی هزار روپیة دیگر در سال به انگلیس انتقال یافت (ایچیسون ØŒ ج 11ØŒ ص 215Ù€ 218).

پرداخت Ú©Ù…Ú© مالی به سردارها مشروط به وفاداری نسبت به خان Ùˆ Ø‌فظ آرامش داخلی بود. البته سردارها تشویق Ù…ÛŒ شدند Ú©Ù‡ اختلافات را با استفاده از روشهای سنتی Ø‌Ù„ کنند: Ù…Ø‌فل سردارها در موارد درون ایلی ØŒ Ùˆ «جرگه » در موارد میان ایلی . ولی تمام تصمیمات جرگه ها Ù…ÛŒ بایست به تأیید کارگزار سیاسی انگلیس برسد (Ù† . سوئیدلر ØŒ 1969ØŒ ص 53) . سردارها Ùˆ کارگزاران انگلیسی بخوبی با یکدیگر کنار Ù…ÛŒ آمدند، ولی اثر نظام انگلیسی در درازمدت این بود Ú©Ù‡ سرزمین بلوچها را به اقطاعات شخصی بیشماری متکی بر فرد فرد سردارها تقسیم کند Ùˆ خان را به صورتی صرفاً تشریفاتی درآورد.

سندمن در 1294/1877ØŒ کویته را به تصرف درآورد Ùˆ با موافقت خان ØŒ مرکز Ø‌کومتی کارگزاری بلوچستان را در آنجا تأسیس کرد. در دومین جنگ افغانها در 1295/1878 (Ú©Ù‡ معلول نگرانی روزافزون انگلیس از نفوذ روسیه در افغانستان بود)ØŒ از کویته به صورت پایگاه استفاده شد. این جنگ با پیمان گندمک (1297/ 1879) خاتمه یافت ØŒ Ùˆ به موجب آن پشین به انگلیس واگذار شد. بخشهای کنار مرز افغانستان یکی پس از دیگری در ازای پرداخت مال الاجارة سالانه به اجارة انگلیس در آمد Ùˆ به بلوچستان انگلیس منضم شد. راه کلات به همة مناطقی Ú©Ù‡ از نظر سوق الجیشی برای انگلیسیان اهمیت داشت قطع شد. چندی نگذشت Ú©Ù‡ پایگاه کویته از نظر اهمیت اداری Ùˆ نیز به عنوان مرکز تجاری بر کلات Ùˆ مستنگ پیشی گرفت . اگر Ú†Ù‡ بلوچستان ناØ‌یه ای نسبتاً منزوی باقی ماند Ùˆ در Ø‌اشیة اقتصاد هند قرار داشت ØŒ آثار اجتماعی سرمایه گذاری انگلیس را نباید نادیده گرفت . تولید Ù…Ø‌صولات کشاورزی قابل مبادله با پول در نزدیکی راههای عمده آغاز شد. به موازات بنای روستاهای جدید، آبادی نشینی تا Ø‌دی معمول گردید. به برخی از سردارها از جانب دربار انگلیس لقبهایی اعطا شد، Ùˆ طرز پوشیدن لباس Ùˆ زر Ùˆ زیور هند انگلیس Ú©Ù… Ú©Ù… در بلوچستان نیز ظاهر گردید (همان ØŒ ص 51).

میرخدادادخان خود را با تØ‌ول اوضاع سازگار نکرد Ùˆ در 1311 وادار به کناره گیری شد. جانشین او، میر Ù…Ø‌مودخان دوم ØŒ تا 1310 Ø´ Ø‌کومت کرد. Ù…Ø‌مود خود را با منافع انگلیس تطبیق داد Ùˆ از پشتیبانی قوی آنها برخوردار شد، ولی این پشتیبانی به بهای فرسایش مداوم قدرت خان نشین تمام شد. به موجب پیمانی Ú©Ù‡ در 1317 به امضا رسید، نوشْکی به ازای نُه هزار روپیه به اجارة همیشگی انگلیس درآمد (ایچیسون ØŒ ج 11ØŒ ص 224Ù€225). به Ø‌Ú©Ù… پیمان دیگری Ú©Ù‡ در 1321 منعقد شد، نصیرآباد در مقابل 500 ØŒ 11 روپیه به اجارة دایمی داده شد. برخی از اصلاØ‌ات اداری Ú©Ù‡ در 1331 معمول شد، عبارت بود از: تأسیس خزانة Ø‌کومتی با شعباتی در مستنگ Ùˆ خزدر Ùˆ دیگر مراکز ایالتی Ø› اØ‌داث بیمارستان برای معالجة بیماریهای دامی در کلات Ø› کشیدن جاده ای به وَد Ùˆ پنجگور، Ùˆ تأسیس چند مدرسه . خان در جنگ نیز به انگلیسیان Ú©Ù…Ú© صوری کرد، ولی سردارها Ú©Ù… Ú©Ù… نسبت به عبودیت او در برابر انگلیسیان واکنش نشان دادند Ùˆ انگلیس در چند مورد برای فرونشاندن شورشها ناگزیر به مداخله شد.

پس از مرگ Ù…Ø‌مود در 1310 Ø´ ØŒ میر اعظم جان ØŒ سومین پسر خداداد، دو سال Ø‌کومت کرد Ùˆ نسبت به اØ‌ساسات ضد انگلیسی افراد Ù…Ø‌Ù„ÛŒ تا Ø‌دودی همدلی نشان داد. در 1312 Ø´ میراØ‌مدیارخان به جای او نشست Ùˆ تا پایان دوران سلطة انگلیس Ø‌کومت کرد. هنگام جلوس میراØ‌مدیارخان ØŒ دولت کلات عبارت بود از سراوان Ùˆ جهلاوان ØŒ کچّهی ØŒ باخاران ØŒ لس بلا Ùˆ مکران Ú©Ù‡ خان نشینهایی دست نشانده بودند؛ چاغی ØŒ نوشکی ØŒ نصیرآباد، ژوب Ùˆ لورالایی Ùˆ بخش مری Ù€ بوگطی ØŒ ایالت بلوچستان انگلیس را تشکیل Ù…ÛŒ داد Ú©Ù‡ تØ‌ت Ø‌کومت کارگزاران سیاسی انگلیس اداره Ù…ÛŒ شد؛ درة غازی خان ØŒ بخشی از پنجاب Ùˆ جیکوب آباد در سند.

اگر Ú†Ù‡ بلوچهای غربی از نفوذ انگلیسیان در شرق کاملاً برکنار نمانده بودند، وضع ایشان بسیار متفاوت بود. پس از قتل نادرشاه در 1160ØŒ بخشهایی از بلوچستان مدت زمانی تØ‌ت Ø‌کومت Ø‌کام درّانی افغانستان قرار داشت ØŒ ولی پس از 1210 میان Ø‌کام Ù…Ø‌Ù„ÛŒ تقسیم شد، اگر Ú†Ù‡ خانهای کلات ØŒ بویژه میرنصیرخان اول ØŒ فقط مدت زمان کوتاهی توانستند قدرت خود را به قسمتهایی از آن گسترش دهند. Ø‌کامِ آبادیهای زراعی Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ گروههای چادرنشین همواره در برابر تØ‌میل مالیات یا عوارض دیگر شورش Ù…ÛŒ کردند، Ùˆ Ø‌تی خویشاوندیهای سببی نیز هرگز برای مدتی دراز قابل اعتماد نبود. همواره گرایشی نسبت به استفاده از رقابتهای موجود میان رهبران وجود داشت ØŒ Ùˆ قندهار نیز بر سر وفاداری Ù…Ø‌Ù„ÛŒ با کلات رقابت Ù…ÛŒ کرد.

در 1254 آقاخان ØŒ رهبر فرقة اسماعیلیه ØŒ بر Ø‌کومت ایران شورید Ùˆ به هند گریخت . در 1259 انگلیسیان Ú©Ù‡ تازه کراچی را تصرف کرده بودند به ÙˆÛŒ در آنجا پناهندگی دادند. در پایان سال ØŒ برادرش ØŒ سردارخان ØŒ به اتفاق دویست سوار به چابهار رفت . گروه Ú©ÙˆÚ†Ú© اسماعیلیان آن شهر برای او پایگاهی شد تا با دسیسه بمپور را تسخیر کند. چندی نگذشت Ú©Ù‡ والی کرمان به دستور تهران او را شکست داد. از آن زمان به بعد، ایرانیان به مکران توجه بیشتری کردند، Ùˆ سیاست تشویق Ø‌کام Ù…Ø‌Ù„ÛŒ را جهت رقابت برای به دست آوردن القاب رسمی در مقابل وضعِ مالیات سالانه Ùˆ ارسال آن دنبال کردند (لوریمر، ج 1ØŒ بخش 2ØŒ ص 2157). پادگانی در بمپور Ù€ Ú©Ù‡ همیشه بخش زراعی عمدة بلوچستان غربی بوده است Ù€ تأسیس شد Ùˆ گاه گروههایی از نظامیان به سوی شرق Ùˆ جنوب شرقی اعزام Ù…ÛŒ شدند. در 1267 بمپور به طور دایم تصرف شد Ùˆ سرکردگان دزک Ùˆ سرباز Ùˆ گِه Ùˆ قصرقند، یکی پس از دیگری ØŒ وظیفة پرداخت مالیات به ابراهیم خان والی را گردن نهادند (تقی زاده ). در 1273 Ù…Ø‌مدشاه ØŒ خانِ سیب ØŒ سر به شورش برداشت . قلعة سیب (بر مبنای توصیف نسبتاً جدیدی Ú©Ù‡ سپهر از آن به دست داده ØŒ Ùˆ آنچه در 1344 Ø´ هنوز بر جای بوده است ) اØ‌تمالاً به بلندی Ùˆ استØ‌کام قلعة بمپور بود، ولی نیرویی Ú©Ù‡ از کرمان فرستاده شد آن را گشود.

طرØ‌ خط تلگراف انگلیس ØŒ توازن جغرافیایی Ù€ سیاسی ناØ‌یه را تغییر داد (سالدانها ). گزارش کشیشی به نام بجر Ù€ ضمناً مترجم انگلیسیان در ایران Ùˆ خلیج فارس Ù€ Ú©Ù‡ در 1278 به بمبئی فرستاد، بوضوØ‌ مشکل انگلیسیان را در درگیری با سرکردگان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ سلطان عمان ØŒ Ùˆ دولت ایران نشان Ù…ÛŒ داد. در مورد مسیر خط تلگراف Ùˆ Ù…Ø‌افظت از آن ØŒ با کلات Ùˆ لس بلا Ùˆ پَسنی Ùˆ Ú©Ú† موافقتنامه هایی به امضا رسانیدند. با شروع ساختمان این خط در 1280 ابراهیم خان ØŒ والی بمپور، نمایندگان عمان را در بنادر تهدید کرد، Ùˆ افراد ایل رِند را برانگیخت تا به آزار Ùˆ چپاول مردم در اطراف بمپور بپردازند، ولی متعرض کارگران خط تلگراف نشد. تهران در عمل اقدامات او را رد کرد، ولی تأکید بر اینکه گوادر Ùˆ چابهار بخشی از ایران است در مکاتبات رسمی ادامه یافت . نقشة انگلیس برای ایجاد خط تلگراف اØ‌ساسات کهن ایرانیان را نسبت به سرزمین خود بیدار کرده بود Ùˆ ایشان را در ابتدا بر آن داشت Ú©Ù‡ تمام مکران را تا مرز انگلیس در سند مدعی شوند. فرستادة ایران Ú©Ù‡ در 1279 از کلات دیدن Ù…ÛŒ کرد اعلام داشت Ú©Ù‡ در مورد Ú©Ú† یا مکران قصدی ندارد، Ùˆ دربارة تعیین مرز تقاضای مذاکره کرد. ابراهیم خان ØŒ والی بمپور، نیز در ذیقعدة 1279/ آوریل 1863ØŒ در نامه ای به کارگزار سیاسی در مسقط نوشت Ú©Ù‡ گوادر جزو قلمرو او نیست . انگلیسیان دو سال برای Ø‌Ù„ مسئله به وساطت پرداختند، ولی سرانجام خود را کنار کشیدند، زیرا از این کار نفعی عاید ایشان نمی شد، Ùˆ این خطر وجود داشت Ú©Ù‡ بی آنکه از Ø‌مایت دولت ایران برخوردار شوند، Ø‌سن ظن Ø‌کام Ù…Ø‌Ù„ÛŒ را نیز از دست بدهند. در این ایام ØŒ Ø‌کام عمدة مکران غربی عبارت بودند از میرعبدالله بلیدی از گِه ØŒ Ú©Ù‡ اراضی ساØ‌Ù„ÛŒ از جاسک تا چابهار در اختیار او بود، Ùˆ دین Ù…Ø‌مد سردارزایی در باهو Ú©Ù‡ علاوه بر دشتیاری ØŒ ساØ‌Ù„ را از چابهار تا گوادر در اختیار داشت . این دو، خویشاوندِ سببی بودند اما رقابتی بالقوه نیز در میان آنها وجود داشت ØŒ چون هر دو برای Ø‌فظ بندرها از سلطان عمان پول Ù…ÛŒ گرفتند؛ Ù…Ø‌افظت از بندرها هم در برابر ناآرامیهای Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ هم در برابر ادعاهای کلات لازم بود. عبدالله Ùˆ دین Ù…Ø‌مد هردو دست نشاندگی ایران را پذیرفته بودند ولی با آمدن خط تلگراف ØŒ تمایل خود را به کارکردن با انگلیسیان ابراز داشتند. در 1283ØŒ Ú©Ù…ÛŒ پس از اینکه شیخ عبدالله Ø‌اکم قصرقند Ùˆ سرباز کشته شد، Ø‌کومت ایران پسرش را به Ø‌کومت قصرقند پذیرفت ØŒ ولی سرباز را به رئیس خانوادة دیگری داد Ú©Ù‡ در Ø‌فظ منافع ایران Ù…ÛŒ کوشید.

سرانجام در 1286 خط تلگراف به جاسک Ùˆ جزیرة هنجام ( هنگام ) رسید، Ùˆ در 1287/1870 انگلیسیان ناچار شدند Ú©Ù‡ به منظور تعیین مرز، هیئتی سه جانبه (با نمایندگان ایران ØŒ کلات Ùˆ انگلیس ) تشکیل دهند (لوریمر، ج 1ØŒ بخش 2ØŒ ص 2034). از 1280/1863ØŒ دستیار کارگزار سیاسی انگلیس در گوادر مستقر شد، Ùˆ از 1297/1879ØŒ کارگزاری بومی جانشین او گردید. آنها تØ‌ت نظر مدیر تلگراف خلیج فارس در کراچی بودند. از دهة 1870 به بعد، انگلیس سالانه مبالغی جهت Ù…Ø‌افظت از خط تلگراف هند Ùˆ اروپا Ù…ÛŒ پرداخت . در 1317/ 1899 مبلغ پرداختی به Ø‌اکم Ú¯Ù‡ از سه هزار روپیه به هزار روپیه کاهش یافت Ùˆ مابه التفاوت آن میان رؤسای خرده پای امتداد خط تلگراف Ù€ دشتیاری Ùˆ باهو Ù€ توزیع شد. در 1281/ 1864 Ù…Ø‌افظت از چابهار به دین Ù…Ø‌مد جطگالی دشتیاری Ùˆ میرعبدالله گِهی دو تن از سرکردگان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ Ù…Ø‌ول شد. دین Ù…Ø‌مد در 1281 یا 1282/ 1868 یا 1869 بدون سر Ùˆ صدا آنجا را تصرف کرد Ùˆ عمان هرگز نتوانست آن را پس بگیرد. ولی در Ù¾ÛŒ آن ØŒ منازعات Ùˆ مذاکراتی میان عمان Ùˆ دین Ù…Ø‌مد Ùˆ Ø‌کومت ایران پیش آمد Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ آن والی کرمان به قصرقند سفر کرد. ابراهیم خان در 1282 چابهار را گرفت ØŒ ولی ایران در 1288 از تمام ادعاهای خود نسبت به گوادر صرف نظر کرد (پیکولین ØŒ ص 123). در 1289 ابراهیم خان چابهار را به قلمرو ایران منضم کرد. چندی نگذشت Ú©Ù‡ تجارت پر رونق آن ØŒ ظاهراً با مداخلة ابراهیم خان ØŒ از بین رفت Ùˆ بیشتر بازرگانان به گوادر رفتند (لوریمر، همانجا؛ گلدسمید ØŒ ص پنجاه Ùˆ دو). به رغم مساعی ابراهیم خان ØŒ روش Ø‌کومت غیرمستقیم سندمن ØŒ با Ú©Ù…Ú© مبالغی Ú©Ù‡ برای Ø‌فظ خط تلگراف پرداخت Ù…ÛŒ شد، به مکران غربی وارد شده بود، Ùˆ هنگامی Ú©Ù‡ او درگذشت قدرت عمده در این ناØ‌یه در دست انگلیسیان بود.

در عین Ø‌ال ØŒ Ø‌وزة نفوذ کلات Ùˆ افغانستان Ùˆ ایران موقتاً توسط هیئتهای تØ‌دید مرز تعیین شده Ùˆ مشروعیت یافته بود. ولی ایرانیان از طریق ابراهیم خان برخی از تصمیمات این هیئت را به نفع خود اجرا کردند Ùˆ برخی دیگر را نپذیرفتند. در 1287 پیشین را در شرق راسک (با پشین در شمال کویته اشتباه نشود) Ùˆ در 1288 اسفندک Ùˆ کوهک را Ù€ بلافاصله پس از آنکه از سوی هیئت به کلات واگذار شد Ù€ تصرف کردند؛ در شمال ØŒ ابراهیم خان نیز سیدخان کرد، معروف به سردار سرØ‌د، را در خاش شکست داد (سایکس ØŒ 1902ØŒ ص 106). از این زمان به بعد ابراهیم خان ØŒ با به کاربردن ترکیبی از زور Ùˆ تهدید Ùˆ انتصاب مأموران خرده پا، بر قسمت اعظم آبادیهای سرØ‌د Ùˆ مکران تا مرز فعلی تسلط یافت ØŒ ولی به مهار کردن ایلات سرØ‌د موفق نشد (رجوع کنید به پیکولین ØŒ ص 122Ø› زارودنیی ØŒ ص 164Ø› گالیندو ØŒ ص 251)ØŒ Ùˆ مدتها تاخت Ùˆ تاز بلوچها در دو سوی مرز ایران Ùˆ افغانستان چون مشکلی باقی ماند (فری یر ). ابراهیم پسر نانوایی در بم بود Ú©Ù‡ توانست تقریباً تمامی بلوچستان غربی را مطیع خود سازد. او پس از سی سال Ø‌کومت در 1302 در گذشت . پسرش نیز چند ماه بعد در گذشت Ùˆ دامادش ØŒ زین العابدین ØŒ به Ø‌کومت رسید، ولی در 1305 فردی ترک موسوم به ابوالفتØ‌ خان جای او را گرفت . اما ابوالفتØ‌ خان برکنار شد، Ùˆ زین العابدین مجدداً بدین مقام منصوب گردید.

از این تاریخ تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه ØŒ تغییر عمده ای روی نداد. عبدی خان سردارزایی ØŒ پسر میردین Ù…Ø‌مد، در 1301 به Ø‌کومت گوادر منصوب شد. اهالی گوادر برای رهایی از اخاذیهای او، در 1304 دسته جمعی به آن سوی مرز نقل مکان کردند، ولی در 1305 پس از مرگ میرهوتی در گِه ØŒ به خانه های خود باز گشتند. در 1314 گزارش شد Ú©Ù‡ دوهزار تن از اهالی منطقه مهاجرت کرده اند Ùˆ سوداگران هندی انگلیس در چابهار Ú©Ù‡ در آنجا مستقر شده بودند به شکایت برخاستند Ú©Ù‡ کسب Ùˆ کارشان بی رونق شده است . بر اثر ناآرامی در مرز، ناصرالدین شاه با تشکیل هیئت جدیدی برای بررسی مسائل فیمابین موافقت کرد (سایکس ØŒ 1902ØŒ ص 225). در اواسط دهة 1890 تغییراتی جزئی در مرز ایران Ùˆ افغانستان داده شد.

در این دوره ØŒ والیان کرمان Ú©Ù‡ کراراً در زمستانها به بمپور سفر Ù…ÛŒ کردند، Ø‌کام بمپور را به رفتار خشونت آمیز با Ø‌کام Ù…Ø‌Ù„ÛŒ بلوچ برمی انگیختند. در 1309 والی کرمان پس از غیبتی دو ساله ØŒ مجدداً به این ناØ‌یه آمد Ùˆ قول داد Ú©Ù‡ کسی را به زندان نیفکند، ولی بر سر قول خود باقی نماند Ùˆ چندین تن از سرکردگان بلوچ دستگیر شدند Ùˆ چندین سال در زندان ماندند (همان ØŒ ص 106).

پس از مرگ ناصرالدین شاه در 1313ØŒ بلوچها تصور کردند Ú©Ù‡ شاه جدیدی وجود ندارد، Ùˆ فقدان قوای دولتی نیز این توهم را تقویت کرد. تا زمانی Ú©Ù‡ والی کرمان (فرمانفرما) آن شهر را ترک نکرده بود، از ترس او کسی شورش نکرد، ولی در 1315/1897 اموال کفیل ادارة تلگراف هند Ùˆ اروپا در جاسک Ù€ Ú©Ù‡ ضمن بازرسی سالانة خود در نزدیکی رود راپیچ در شرق جاسک اردو زده بود Ù€ به سرقت رفت Ùˆ خود او نیز کشته شد. در همان سال ØŒ سردار Ø‌سین خان به فهرج (ایرانشهر کنونی ) Ø‌مله برد (همان ØŒ ص 132Ø› زارودنیی ØŒ ص 200) Ùˆ در نواØ‌ÛŒ سرØ‌د Ùˆ سراوان Ùˆ بمپور شورشی عمومی بر ضد Ø‌کومت ایران را رهبری کرد Ùˆ خواستار کاهش مالیاتها گردید. این تقاضا رد شد Ùˆ شورش به سرباز Ùˆ دزک Ùˆ لاشار Ùˆ بَمپُشت سرایت کرد. Ø‌سین خان ØŒ بمپور Ùˆ فهرج Ùˆ بزمان Ùˆ جاهای دیگری را Ú©Ù‡ دارای گردانهای Ú©ÙˆÚ†Ú© ایرانی بود تصرف کرد Ùˆ بر قسمت اعظم بخش شمالی ایالت استیلا یافت ØŒ Ùˆ چندین گروه بلوچ Ú©Ù‡ تا این زمان در مشکلات میان خاندانهای Ø‌اکم Ùˆ «قجرها» (اسمی Ú©Ù‡ در این زمان بلوچها به فارسها داده بودند) بی طرف مانده بودند به او پیوستند. نیروی عظیمی Ú©Ù‡ در 1315 از کرمان برای برقراری آرامش اعزام شده بود، شکست خورد. قیام سه سال به طول انجامید Ùˆ زمانی پایان یافت Ú©Ù‡ Ø‌سین خان را والی آنجا کردند، Ùˆ این امر مطلقاً سابقه نداشت . اکنون رهبر بلوچ ØŒ سرکردة خانواده ای بزرگ ØŒ رسماً اجازه داشت Ùˆ مکلف بود Ú©Ù‡ مالیات تمام بخش ایرانی بلوچستان را جمع آوری کند (پیکولین ØŒ ص 123Ù€126).

متعاقب قتل گریوز Ùˆ وضع کلاً ناآرام منطقه ØŒ در 1316/ ژانویة 1898ØŒ 150تن از تفنگداران بمبئی به فرماندهی دو افسر انگلیسی از هند اعزام شدند Ú©Ù‡ قرار بود از این عده صد تن در چابهار Ùˆ پنجاه تن در جاسک مستقر شوند. دولت ایران به این عمل هیچ اعتراضی نکرد. چند ماه بعد، گروه چابهار به پنجاه تن کاهش یافت Ùˆ افسران هندی جایگزین افسران انگلیسی شدند. از آنجا Ú©Ù‡ Ø‌ضور این نگهبانان در ایجاد اعتماد در هر دو Ù…Ø‌Ù„ تأثیری مطلوب داشت ØŒ پس از فروکش کردن ناآرامیها نیز، از انتقال آنها خودداری کردند، Ùˆ دو سربازخانة دایمی نیز در جاسک Ùˆ چابهار ساخته شد. اما در نواØ‌ÛŒ دور از بندرها مشکلات دیگری وجود داشت . در 1321 دو گروه از افرادی Ú©Ù‡ مورد تØ‌قیر دیگر اهالی بودند Ù€ یکی میدها (ماهیگیرها) از سواØ‌Ù„ Ùˆ دیگر لَتّیها (کشاورزانی Ú©Ù‡ از نژادهای مختلف بودند) Ù€ از باهو بیرون رانده شدند. آنان از مرز گذشتند Ùˆ به جِوانْری Ùˆ پالِری رفتند. در این موقع انگلیسیان ØŒ Ú©Ù‡ گذشته از توجه Ú©Ù„ÛŒ خود به امنیت مرزها، به Ø‌فظ Ùˆ Ø‌مایت از منافع تجاری هند در خلیج فارس Ùˆ نیز خط تلگراف علاقه مند بودند، از ناآرامیهای روزافزون در مکران Ùˆ فعالیتهای روسها Ùˆ فرانسویان در خلیج فارس نگران شدند. دولت ایران نمی توانست یا مایل نبود Ú©Ù‡ نیرویی معادل نیروی انگلیسیان در این سوی مرز مستقر کند، ازینرو انگلیسیان در 1319/ 1901 برای استقرار معاون کنسول انگلیس در بمپور Ù€ برای Ø‌فظ اتباع انگلیس Ù€ اجازه خواستند. ایران با این نظر مخالفت کرد، ولی اجازه داد Ú©Ù‡ چنین کسی را در بم مستقر کنند. بعدها ایران اجازه داد Ú©Ù‡ انگلیسیان نیروهایی برای تنبیه مردم مگس Ùˆ ایرافشان اعزام کنند.

پس از مرگ Ø‌سین خان ØŒ پسرش سعیدخان ØŒ در قلعه های گِه Ùˆ بنت Ùˆ نیز در بندرها جانشین پدر گردید Ùˆ قصرقند را نیز از مادرش به ارث برد. او تصمیم گرفت Ú©Ù‡ قلمرو خود را گسترش دهد، ازینرو سرباز را تصرف کرد. سپس با بهرام خان باران زایی (= بارکزایی ) Ú©Ù‡ بر دزک Ø‌کومت Ù…ÛŒ کرد هم پیمان شد. این دو در 1325 بمپور Ùˆ فهرج را گرفتند. در 1328 لشکری از کرمان به جنگ آنها اعزام گردید. سعید تسلیم شد، ولی بهرام مقاومت کرد. سعید را والی بلوچستان کردند، ولی قدرت واقعی ایالت در دست بهرام خان باقی ماند (جهانبانی ØŒ ص 35Ù€38).

در اوایل 1335/1916ØŒ جاسوسان آلمانی Ø‌وزة فعالیت خود را به سرØ‌د گسترش دادند Ùˆ کوشیدند تا ایلات آنجا را برضد انگلیسیان بشورانند. انگلیسیان Ú©Ù‡ راههای تدارکاتی خود را در مخاطره دیدند، سرهنگی به نام دایر را برای سازمان دادن به امر مالیات گیری به چاغی فرستادند. دایر به Ú©Ù…Ú© ایل Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ به نام ریگی ØŒ Ùˆ تدبیر معمول انگلیسیان مبنی بر پرداخت پول به سرکردگان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ به ازای تلاش آنها برای Ø‌فظ نظم ØŒ در کار خود موفق شد.

میربهرام خان در 1300 Ø´ در بمپور درگذشت Ø› چون پسری نداشت برادرزاده اش دوست Ù…Ø‌مدخان جانشین او شد. خانوادة بارکزایی با تسلط شخصی بر فهرج Ù€ بمپور Ùˆ سراوان Ùˆ ایجاد پیوندهای سببی با سرکردگان آبادیهای عمدة مکران ØŒ نیرومندترین Ø‌کومت در ولایت بلوچستان شده بودند. دوست Ù…Ø‌مدخان ØŒ عمدتاً با ایجاد پیوندهای سببی دقیقتر، به پیشرفتهای شایان توجهی در تثبیت قدرتی Ú©Ù‡ از میربهرام خان به ارث برده بود نایل آمد.

در فروردین 1303/ مارس 1924ØŒ اختیار ایلات بخش سرØ‌د بلوچستان ایران (Ú©Ù‡ از زمان تصرف آنجا تØ‌ت فرماندهی دایر در 1333Ù€1334/ 1915Ù€1916 از کمکهای مالی انگلیس برخوردار بودند) رسماً از جانب انگلستان به دولت ایران تفویض شد، Ùˆ دولت ایران ادامة پرداختها را به گردن گرفت . جای شگفتی نیست Ú©Ù‡ ایرانیان این تعهد را انجام ندادند Ùˆ در تابستان 1304 Ø´ Ùˆ مجدداً در 1305 Ø´ ØŒ بر اثر رفتار آمرانة برخی از مأموران نظامی Ùˆ نارضایی ناشی از قطع کمکهای مالی ØŒ ناآرامیهایی در سرØ‌د پدید آمد. پس از آنکه اطمینان بیشتری از جانب دولت ایران داده شد، ناآرامیها بدون وقوع برخوردی جدی ØŒ فروکش کرد (ایچیسون ØŒ ج 13ØŒ ص 37Ø› رجوع کنید به پیکولین ØŒ ص 200).

در 1307 Ø´ ØŒ Ø‌کومت جدید پهلوی آنقدر ثبات یافته بود Ú©Ù‡ توجه خود را به بلوچستان معطوف دارد. دوست Ù…Ø‌مدخان ØŒ با تکیه بر پیمانهای متعددی Ú©Ù‡ در سرتاسر استان جنوب سرØ‌د منعقد کرده بود، از تسلیم سر پیچید. ولی به مجرد ورود لشکر رضاشاه به فرماندهی امیر امان الله جهانبانی به ناØ‌یه ØŒ این پیمانها فسخ شد. شکست دادن او برای ارتش ایران دشوار نبود. بار دیگر معلوم شد Ú©Ù‡ ÙˆØ‌دت سیاسی بلوچها بسیار شکننده است . عاقبت ØŒ دوست Ù…Ø‌مدخان تسلیم شد Ùˆ به شرط آنکه در تهران زندگی کند مورد عفو قرار گرفت . پس از یک سال ØŒ هنگام شکار فرار کرد. سرانجام او را گرفتند، Ùˆ چون هنگام فرار نگهبان خود را کشته بود به جرم جنایت به دار آویخته شد. در این اØ‌وال بقیة خانوادة بارکزایی به قلمرو انگلیس پناهنده شدند Ùˆ تا زمانی Ú©Ù‡ در آنجا بودند مستمری دریافت Ù…ÛŒ کردند. ایرانیان به Ú©Ù…Ú© سرکردگان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ به فرمانروایی در آنجا ادامه دادند.

از آن پس تا پایان سلطنت رضاشاه ØŒ به تناوب ØŒ ناآرامیهایی پدید Ù…ÛŒ آمد Ú©Ù‡ زاییدة خوش خدمتی یا فساد مأموران ایرانی ØŒ Ùˆ ناتوانی بلوچها از درک علت مداخلة مأموران ایرانی در امور ایشان بود. نمونه های مهم این ناآرامیها عبارت است از شورش جمعه خان اسماعیل زایی در سرØ‌د در 1310 Ø´ Ú©Ù‡ به دستگیری Ùˆ تبعید او به شیراز ختم شد، Ùˆ شورش تعدادی از ایلات در کوهک در 1317 Ø´ Ú©Ù‡ خواستار کاهش در Ø‌قوق گمرکی دامها بودند، Ùˆ برای سرکوب کردن آن 74تن به دستور تیمسار البرز تیرباران شدند (جهانبانی Ø› پیکولین ØŒ ص 140).

وصف این دوره بدون اشاره به برده داری ناقص خواهد بود. برده داری تا مدتها پس از الغای بین المللی آن ØŒ در بلوچستان Ù€ مانند دیگر نواØ‌ÛŒ خلیج فارس Ù€ ادامه داشت . در اواسط قرن سیزدهم / نوزدهم ØŒ ظاهراً تجارت برده های صادراتی Ùˆ وارداتی در امتداد ساØ‌Ù„ مکران وجود داشت . افراد ایلهای بلوچ (اØ‌تمالاً از گروههای منفوری چون میدها) در ضمن Ø‌مله های ناگهانی در امتداد ساØ‌Ù„ به اسارت گرفته Ù…ÛŒ شدند، سوداگران آنها را Ù…ÛŒ خریدند Ùˆ از آبادیهای تک افتاده در سواØ‌Ù„ غربی ØŒ مانند Ú¯ÙŽÙ„ÙŽÚ© Ùˆ سَدیچ ØŒ با کشتی به جاهای دیگر Ù…ÛŒ فرستادند. معلوم نیست Ú©Ù‡ تا Ú†Ù‡ زمانی برده های افریقایی هنوز به مکران آورده Ù…ÛŒ شدند. وقتی Ú©Ù‡ پَسنی را Ø‌د غربی منع برده داری قرار دادند، گوادر Ùˆ چابهار از موافقتنامة 1255/ 1839 میان عمان Ùˆ Ùˆ انگلیس جهت Ù…Ø‌دود ساختن تجارت برده مستثنی شدند. اعضای ایلات بلوچ در دهة 1340 Ø´ هنوز از منع برده داری ناراØ‌ت بودند. از دهة 1880 تا دهة 1930ØŒ چندین مرتبه مساعی انگلیسیان جهت تØ‌دید استفاده از برده به ایجاد مشکلاتی از سوی افراد ایل رِند در مَند منجر شد (لوریمر، ج 1ØŒ بخش 2ØŒ ص 2475). برده داری در بلوچستان ایران رسماً در 1308 Ø´ ملغی شد (پیکولین ØŒ ص 144)ØŒ ولی وضع برده های سیاه پوست در مکران غربی تا نیمة دوم قرن چهاردهم / بیستم تغییر چندانی نکرد.

دوران Ø‌اضر. از پایان جنگ جهانی دوم به بعد، تغییرات شگرفی در سراسر بلوچستان پدید آمد. این تغییرات Ú©Ù‡ نخست تدریجی بود، به سبب دگرگونی در اقتصاد سیاسی خلیج فارس ØŒ از 1350 Ø´ به بعد سرعت گرفت . در افغانستان ØŒ عوامل عمده ای Ú©Ù‡ در زندگی بلوچها تأثیر کرد عبارت بود از برنامه های عمرانی رود هیرمند، سیاست دولت برای پشتونستان ØŒ درآمدن کشور به تصرف شوروی . در ایران ØŒ دولتهای دوران پهلوی یکی پس از دیگری کوشیدند تا نفوذ سرداران را از میان ببرند.

دولت افغانستان ØŒ به بلوچهای آن کشور توجه بسیار Ú©Ù…ÛŒ معطوف داشته است . اثر عمدة طرØ‌ هیرمند در زندگی ایشان ØŒ از زمان شروع آن در 1327 Ø´ Ùˆ ادامة آن به اشکال مختلف تا پایان رژیم داودخان * در 1357 Ø´ ØŒ این بوده Ú©Ù‡ سیلی از افراد غریبه به این بخش دورافتادة کشور روانه کرده است . اعلامیة دولت افغانستان دربارة «پشتونستان » Ù€ Ú©Ù‡ عمداً مبهم بود Ù€ نیز چندان اثری در وضع ایشان نداشت . تا 1357 Ø´ ØŒ بسیاری از بلوچهای افغانستان نسبت به هم قومان خود در ایران Ùˆ پاکستان نزدیکی بیشتری اØ‌ساس Ù…ÛŒ کردند تا نسبت به بقیة اهالی افغانستان .

Ú©Ù…ÛŒ پس از کودتای اردیبهشت 1357/ آوریل 1978ØŒ مقامات Ø‌کومت جدید به ناØ‌یه وارد شدند Ùˆ خواستند Ú©Ù‡ Ø‌یات اجتماعی آنجا را بر مبنای اصول مارکسیستی بازسازی کنند. بلوچها، بویژه در مورد اقداماتی Ú©Ù‡ با معتقدات ایشان نسبت به روابط میان زن Ùˆ مرد Ùˆ مالکیت Ùˆ قدرت سر Ùˆ کار داشت ØŒ شدیداً عکس العمل نشان دادند. پس از تسلط روسها بر افغانستان در 1359 Ø´ ØŒ Ø‌دود نودهزار بلوچ افغانستان به ایران یا پاکستان نقل مکان کردند. اکثریت عظیمی از بلوچهای هر سه کشور ایران ØŒ افغانستان Ùˆ پاکستان ØŒ به سبب رقابت با پشتوها Ùˆ پنجابیهای پاکستان ØŒ از اتخاذ موضع موافق یا مخالف با Ø‌کومت کابل سرباز زدند. اندکی پس از کودتا، زبان بلوچی ØŒ همراه با اُزبکی Ùˆ ترکمنی Ùˆ نورستانی ØŒ در فهرست زبانهای رسمی افغانستان به پشتو Ùˆ دری افزوده شد Ùˆ بدین ترتیب ØŒ بلوچی نیز تبدیل به زبان انتشارات Ùˆ آموزش Ùˆ پرورش گردید. ولی ØŒ در زمان Ø‌اضر، از تداوم این سیاست یا نشر متون به زبان بلوچی ØŒ شاهدی در دست نیست .

در ایران ، بلوچها اندکی بیش از نصف جمعیت استان سیستان و بلوچستان را تشکیل می دادند. چاپ نشریات به زبان بلوچی غیر قانونی و زبان آموزش فقط فارسی بود. در مدارس یا در اجرای امور دولتی پوشیدن لباس بلوچی مجاز نبود.

بارکزاییها Ù€ Ú©Ù‡ پس از رفتن انگلیسیان از پاکستان به ایران بازگشته بودند Ù€ زمینهای خالصه ای را Ú©Ù‡ از 1307 Ø´ تنها منبع درآمد ایشان بود، پس گرفتند. سیاست دولت بر این بود Ú©Ù‡ وسایل معیشت خانواده های Ø‌کام قدیم را در سراسر استان فراهم کند تا آنها به دولت متکی شوند Ùˆ به نظام Ø‌کومت سراسری بپیوندند. آنها را به مقامات Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ مانند ریاست شهرداری ØŒ نیز منصوب Ù…ÛŒ کردند. این سیاست در دراز مدت ØŒ Ùˆ با استثناهایی در کوتاه مدت نیز، موفق بود. از سوی دیگر، از اصلاØ‌ات اجتماعی Ùˆ اقتصادی Ú©Ù‡ در سطØ‌ÛŒ ملی به اجرا درآمد در این استان تقریباً خبری نبود؛ مثلاً هیچیک از بلوچها آنقدر زمین نداشت Ú©Ù‡ مقررات قانون اصلاØ‌ات ارضی شامل Ø‌ال او شود. در استان آرامش کامل Ø‌کمفرما نبود، ولی رویدادهای مهم بندرت پیش Ù…ÛŒ آمد. در 1337 Ø´ / 1958ØŒ تغییراتی جزئی در خط مرزی آن ناØ‌یه با پاکستان داده شد.

مهمترین رویدادهای تاریخ بلوچ ØŒ از زمان عزیمت انگلستان ØŒ در ناØ‌یه ای پیش آمده است Ú©Ù‡ انگلیسیان آنجا را ترک کرده اند. ایشان رابطة امیرنشینهایی چون کلات را با دولتهای هند Ùˆ پاکستان در وضعی بسیار مبهم Ùˆ پیچیده رها کردند Ùˆ رفتند. بعلاوه ØŒ کلات اعلام کرده بود Ú©Ù‡ چون «هند»ی نیست وضعش با بقیة امیرنشینها متفاوت است . ازینرو، در 24مرداد 1326/ 15 اوت 1947ØŒ یعنی روز بعد از تأسیس کشور پاکستان ØŒ خان استقلال کلات را اعلام کرد ولی آمادگی خود را برای مذاکره با پاکستان دربارة روابطی ویژه در زمینه های دفاع Ùˆ امور خارجی Ùˆ ارتباطات ابراز داشت Ú©Ù‡ این پیشنهاد رد شد. سیاستی Ú©Ù‡ دولت پاکستان در سالهای پس از استقلال دنبال کرده تا Ø‌دی متأثر از سیاست پشتونستانِ افغانستان Ùˆ تا Ø‌دی نیز معلول نیاز Ø‌تمی به ایجاد Ø‌کومتی دائمی بوده است . در مارس 1948ØŒ Ù…Ø‌مدعلی جناØ‌ * (متوفی 1327 Ø´ )ØŒ بنیانگذار پاکستان ØŒ توانست به رغم مخالفت سردارها، موافقت خان را با پیوستن بلوچستان به پاکستان جلب کند. یک ماه نگذشته بود Ú©Ù‡ ارتش پاکستان بلوچستان را به بقیه کشور منضم ساخت (بلوچ ØŒ 1975ØŒ ص 150Ù€166).

یکی از دلایل عمدة مخالفت سردارهای بلوچ با پیوند مستقیم با پاکستان این بود Ú©Ù‡ پاکستان نسبت به ادامة وضع جداگانة سه ناØ‌یة «استیجاری » بلوچ نشین (لس بلا، خاران ØŒ مکران ) Ú©Ù‡ انگلیس جداشان کرده بود، اصرار Ù…ÛŒ ورزید (اس . هریسون ØŒ ص 24). ولی اقدام چند سال بعد دولت برای تشکیل اتØ‌ادیة ایالات بلوچستان در چارچوب پاکستان غربی (1331Ù€1334 Ø´ / 1952Ù€1955)ØŒ Ú©Ù‡ متضمن مقدار زیادی خودمختاری بود Ùˆ ادغام کامل را به تأخیر Ù…ÛŒ انداخت ØŒ از شدت زور Ùˆ اجبار کاست (ویرسینگ ØŒ ص 10). در 1334Ø´ /1955 با منضم ساختن بلوچستان Ùˆ دیگر ایالات پاکستان غربی در Ø‌کومتی واØ‌د، ضربة نهایی به آمال Ùˆ اهداف بلوچها وارد شد (گوادر در تملک عمان باقی ماند، تا اینکه در 1337Ø´ /1958 پاکستان آن را به قیمت سه میلیون لیره خرید).

بزرگترین مشکل بلوچها فقدان رهبری نیرومند بود. به موازات تشدید مقاومت در دورة اتØ‌اد (1334Ù€1359 Ø´ / 1955Ù€1970)ØŒ بتدریج سه نفر به عنوان رهبران بالقوه شاخص شدند Ú©Ù‡ عبارت بودند از خیربخش مَری ØŒ میرقوسبخش بیزَنجو، Ùˆ عطاءالله مِنگَل (اس . هریسون ØŒ ص 40Ù€69). پس از انØ‌لال Ø‌کومت واØ‌د در 1350Ø´ /1970ØŒ واکنش بلوچها آمیخته به اØ‌تیاط بود. در انتخابات عمومی بعدی ØŒ Ø‌زب مردم پاکستان ØŒ به رهبری بوتو * ØŒ با کسب فقط دو درصد آرا، هیچیک از کرسیهای بلوچستان را در مجلس ملی یا ایالتی به دست نیاورد. Ø‌زب عوامی ملی سه کرسی در مجلس ملی Ùˆ هشت کرسی در مجلس ایالتی به دست آورد. رهبری Ø‌زب عوامی ملی در دست خان عبدالولی خان بود Ú©Ù‡ او پسر یکی از رهبران ملی گرای پشتوها موسوم به خان عبدالغفارخان بود. این Ø‌زب در اصل مبتنی بر اتØ‌اد بلوچها Ùˆ پشتوهای منطقه بود، Ú©Ù‡ در 1336 Ø´ / 1957 تأسیس شده Ùˆ تا Ø‌دودی خلف نهضت ضدجدایی متعلق به دوران قبل از استقلال بود. چند روز پس از انتخابات ØŒ بوتو سعی کرد Ú©Ù‡ با انتصاب یکی از Ø‌امیان بلوچ خود، یعنی قوسبخش رئیسانی به فرمانداری بلوچستان ØŒ نتایج انتخابات را نادیده بگیرد، ولی بر اثر فشار پذیرفت Ú©Ù‡ به Ø‌زب عوامی ملی اجازه دهد تا با ائتلاف با Ø‌زب Ù…Ø‌افظه کارِ «جمعیت الاسلام » Ø‌کومتی تشکیل دهد. در فروردین 1351/ آوریل 1972ØŒ میرقوسبخش بیزنجو فرماندار بلوچستان شد. ائتلاف پارلمانی Ø‌زب عوامی ملی Ùˆ جمعیت الاسلام در مجمع ایالتی بلوچستان سردار عطاءالله منگل را به رهبری خود انتخاب کرد. بدین ترتیب ØŒ او وزیر اعظم ایالت شد. در اردیبهشت 1352/ آوریل 1973ØŒ بوتو هر دو فرماندار Ùˆ دولت بلوچستان را با این بهانه برکنار کرد Ú©Ù‡ Ø‌کومت Ø‌زب عوامی ملی Ùˆ جمعیت الاسلام اشاعة بی قانونی Ùˆ خشونت را در سراسر ایالت نادیده گرفته Ùˆ Ø‌تی آن را تشویق کرده Ùˆ هدفش رسیدن به استقلال است . در سفارت عراق نیز Ù…Ø‌موله ای از سلاØ‌های ساخت شوروی کشف شد Ú©Ù‡ تصور Ù…ÛŒ شد مقصد آن بلوچستان باشد. بوتو، اکبرخان بوگطی سرکردة ایلی به همین نام Ùˆ از دشمنان Ø‌زب عوام ملی را به فرمانداری منصوب کرد، ولی بوگطی در کمتر از یک سال ناچار به کناره گیری شد Ùˆ بی نظمی Ùˆ خشونت همه جا را گرفت . میرقوسبخش بیزنجو Ùˆ عطاءالله خان منگل Ùˆ نیز خیربخش مری ØŒ Ú©Ù‡ ریاست Ø‌زب عوامی ملی را در بلوچستان عهده دار بود، دستگیر شدند. از 1352 Ø´ / 1973 تا 1356 Ø´ / 1977 بلوچستان شرقی صØ‌نة شورش ایلی عمده ای بر ضد دولت پاکستان بود. در 1353 Ø´ ØŒ در اوج شورش ØŒ Ø‌دود پنجهزار بلوچ ØŒ عمدتاً از ایلهای منگل Ùˆ مری ØŒ به مبارزه

مشغول بودند. عدة نیروهای دولتی پاکستان را هفتادهزار تن تخمین زده اند. ایران ØŒ Ú©Ù‡ هنوز نگران جدایی طلبی بلوچها بود، تعدادی بال گردان (هلیکوپتر) به Ú©Ù…Ú© فرستاد. بسیاری از بلوچها به افغانستان گریختند. با انتشار کتاب سفیدی از جانب دولت پاکستان Ø‌اوی نظر آن دولت مبنی بر آنچه روی داده بود، بخش عمدة نبرد در 1353Ø´ /1974 خاتمه پذیرفت ØŒ ولی خصومتها به صورت متناوب تا پایان Ø‌کومت بوتو در 1356 Ø´ / 1977 ادامه یافت . در فروردین 1355/آوریل 1976ØŒ بوتو با خطابه ای در کویته ØŒ «نظام سرداری » را ملغی کرد Ùˆ نظام ایلیِ عایدات Ùˆ قدرت اجتماعی را غیرقانونی خواند (ایوب خان قبلاً برای الغای آن اقدام کرده ولی موفق نشده بود). در 1356 Ø´ ØŒ مقامات Ø‌کومت نظامی رهبران Ø‌زب عوامی ملی را آزاد کردند Ùˆ اعمال خصومت آمیز متوقف شد (ویرسینگ ØŒ ص 11).

در عین Ø‌ال ØŒ زبان بلوچی در پاکستان برای نشریات Ùˆ آموزش Ùˆ پرورش به رسمیت شناخته شده بود. برای پیشبرد زبانها Ùˆ فرهنگهای بلوچی Ùˆ برهویی دو فرهنگستان تشکیل گردید (پیشرفت برهویی به صورت هویتی مشخص باعث تضعیف همبستگی بلوچستان Ùˆ ازینرو به نفع دولت بود). رادیو کویته تهیه کنندة عمدة برنامه به زبان بلوچی شد (رادیو زاهدان Ùˆ رادیو کابل هر یک در هفته کمتر از ده ساعت برنامه داشتند). نویسندگان بلوچ به انتشار مجله Ùˆ کتاب به زبانهای بلوچی Ùˆ انگلیسی Ùˆ اردو پرداختند. از آغاز دهة 1340 Ø´ ØŒ عدة روزافزونی از نویسندگان بلوچ آثاری دربارة تاریخ Ùˆ فرهنگ بلوچی به چاپ رساندند.

بلوچها در مناطق مختلف . علاوه بر ایالت بلوچستانِ پاکستان Ùˆ استان سیستان Ùˆ بلوچستانِ ایران Ùˆ گوشه ای از خاک افغانستان Ú©Ù‡ در مجاورت آنها قرار دارد، گروههای بلوچ در نواØ‌ÛŒ مجاورِ هر یک از این سه کشور Ù€ سند Ùˆ پنجاب در پاکستان Ø› فراه Ùˆ هرات Ùˆ بادغیس Ùˆ فاریاب Ùˆ جوزجان در افغانستان Ø› کرمان Ùˆ خراسان Ùˆ سمنان Ùˆ گرگان در ایران Ù€ Ùˆ نیز در کشورهای همسایه یعنی در ترکمنستان ØŒ هند، کشورهای خلیج فارس ØŒ عمان ØŒ کنیا، Ùˆ تانزانیا (بویژه زنگبار) Ù€ یافت Ù…ÛŒ شوند.

دربارة این گروههای پراکنده چندان مطلبی منتشر نشده Ùˆ دسترسی به اطلاعات موثق دربارة آنها مشکل است . گرایش کشورهای میزبان این است Ú©Ù‡ آنها را به توجه به هویت قومی خویش تشویق نکنند. در ایران ØŒ بلوچهای گرگان در دهة 1340 Ø´ ØŒ به صورت کارگر مهاجر از سیستان بدانجا رفتند. بلوچهای خراسان Ùˆ سمنان پیشتر Ùˆ گاه بسیار پیشتر بدان نقاط رفته اند. بسیاری از آنها دیگر به زبان مادری خود تکلم نمی کنند، Ùˆ این امر برای بعضی در ایام اخیر اتفاق افتاده است . کسانی Ú©Ù‡ در شمال بلوچستان هستند به شبانی مشغول اند یا تا Ú©Ù…ÛŒ پیش از این شبان بوده اند. بلوچهای ترکمنستان همگی از دو سوی افغانی Ùˆ ایرانی سیستان ØŒ Ø·ÛŒ سه موج مهاجرت ØŒ به آنجا رفته اند. نخستین مهاجرت در اواخر قرن سیزدهم / نوزدهم ØŒ Ùˆ دومین در سالهای میان 1336 تا 1339/ 1917Ù€1920ØŒ Ùˆ آخرین مهاجرت Ú©Ù‡ مهاجران آن از همه بیشتر بودند، از 1302 تا 1307Ø´ / 1923Ù€ 1928 روی داده است (رجوع کنید به بلوچهای ترکمنستان * ). در تاجیکستان نیز گروههای Ú©ÙˆÚ†Ú© بلوچ وجود دارند، ولی از نظر زبانی جذب تاجیکها شده اند. گروههای Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ از برهوییهای ترکمنستان هنوز به زبان برهویی تکلم Ù…ÛŒ کنند، ولی بسرعت در Ø‌ال جذب شدن در زبان بلوچی هستند. دولت ترکمنستان ØŒ اØ‌تمالاً به دلایلی مشابه تشویق برهوییها از طرف دولت پاکستان ØŒ بقای بلوچها را به عنوان یک قوم تشویق Ù…ÛŒ کند (بنیگسن ØŒ ص 120Ù€121). ایل بلوچی ذهیره آن قدر در عمان بوده Ú©Ù‡ امروزه در عداد قبایل عمان آورده Ù…ÛŒ شود. آنها با بلوچهای ساØ‌Ù„ باطنه * یا نقاط دیگر عمان ارتباط مستقیمی ندارند. گروه دیگری در داخل کشور، در Ø‌دود 150 کیلومتری جنوب بُرَیمی * سکونت دارند. بلوچهای زنگبار در خدمت کشور مسقط بودند Ú©Ù‡ پس از کودتای 1342 Ø´ / 1963 موقعیت ممتاز خود را از دست دادند. در 1344 Ø´ / 1965 یکی از بلوچهای کنیا به عنوان دانشجوی خارجی در دانشگاه تهران ثبت نام کرد.

مدارکی دال بر مهاجرت از مکران از اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم موجود است . قسمت اعظم مهاجرت گروههای پراکنده ظاهراً در قرون دوازدهم Ùˆ سیزدهم روی داده است . ولی برخی در قرن نهم از آنجا Ø‌رکت کردند، Ùˆ دیگران ممکن است قبل از آمدن به این ناØ‌یه از راههای دیگری عزیمت کرده باشند. عزیمت ایشان عمدتاً به دلایل اقتصادی بود، Ùˆ قبل از اشتغال به کار در صنعت نفت ØŒ در صنعت مروارید کار Ù…ÛŒ کردند. بلوچها اØ‌تمالاً از زمان ساسانیان به صورت سربازان اجیر به اینجا Ùˆ آنجا رفته اند. بسیاری از گروههای مهاجر، از نظر زبان Ùˆ جهات دیگر، با جامعة پیرامون خود یکسان شده اند ولی هنوز هویت خود را Ø‌فظ کرده اند. از ممیزات نواØ‌یی مانند مکران ØŒ Ú©Ù‡ باروری زنان در آنجا اندک است ØŒ یکی این است Ú©Ù‡ به جمعیت آنها افزوده نمی شود.

قوم شناسی

فرهنگهای جغرافیایی برای مطالعة سکونتگاه Ùˆ جامعة بلوچستان انگلیس ØŒ Ùˆ ایالتهای کلات Ùˆ لس بلا Ùˆ خاران Ùˆ مکران ØŒ چنان مواد خاصی فراهم آورده اند Ú©Ù‡ در منطقه منØ‌صر به فرد است . از اواسط قرن چهاردهم / بیستم چند تن از دانش پژوهان کوشیده اند تا با کاربرد رهیافتهای نظری نو در سفرهای مطالعاتی خود، Ùˆ غالباً با مطرØ‌ ساختن پرسشهای جدید، به این داده ها بیفزایند.

مطالعات قوم شناختی جدید، با پرسون شروع شد Ú©Ù‡ مدت شش ماه میان افراد ایل مَری به تØ‌قیق پرداخت . بارث نیز هنگامی Ú©Ù‡ به ویرایش نوشته های پرسون مشغول بود، در 1339 Ø´ این ایل را دید. تØ‌قیقات پرسون عمدتاً دربارة روابط اجتماعی روزمره ØŒ از جمله میان زن Ùˆ مرد، در جوامعی است Ú©Ù‡ به کار شبانی مشغول اند. Ù† . سوئیدلر Ùˆ Ùˆ. سوئیدلر از 1342 Ø´ تا 1344 Ø´ میان برهویی زبانان سراوان Ùˆ کچّهی به سر بردند.

Ùˆ. سوئیدلر پیوند میان اوضاع زیستبوم شناختی Ùˆ ملزومات فن شناختی گله داری Ùˆ تولید شبانی ØŒ Ùˆ پویش شناسی اجتماعی گروههای گله دار Ùˆ چادرنشین را نشان داد. Ù† .سوئیدلر تکوین سیاسی خان نشین را بر مبنای مشاهدة قوم شناسی Ùˆ مطالعة منابع تاریخی بازسازی کرد. اسپونر در سالهای 1342Ù€ 1346 Ø´ به مجموعه مطالعاتی در سراوان Ùˆ مکران (ایران ) پرداخت . مدت کوتاهی نیز در 1344 Ø´ در نواØ‌ÛŒ بلوچ نشین افغانستان به مطالعه پرداخت Ùˆ بعداً، در 1361Ù€ 1362 Ø´ ØŒ توانست چند سفر کوتاه به بلوچستان پاکستان بکند. او توجه خود را بر زیستبوم شناسی زندگی شبانی Ùˆ پویش شناسی رهبری در جامعه ای مختلط با گرایشهای گوناگون ØŒ بویژه بر نقش «Ø‌اکم »، معطوف کرد. هَمِّ او بیشتر مصروف Ø‌Ù„ این مطلب بود Ú©Ù‡ توضیØ‌ات زیستبوم شناختی تا Ú†Ù‡ میزانی ممکن است تاریخ بلوچ را روشن سازد. سالزمن در 1346Ù€1347 Ø´ / 1967Ù€ 1968ØŒ 1351Ù€1352 Ø´ / 1972Ù€1973 Ùˆ 1355 Ø´ / 1976 در میان ایل یارمØ‌مدزایی (شهنوازی در زمان رضاشاه ) سرØ‌د (ایران ) به مطالعه پرداخت . سی . پاستنر Ùˆ اس . پاستنر نیز در 1348 Ø´ / 1969 به تØ‌قیق دربارة روابط زن Ùˆ مرد در پنجگور، Ùˆ در 1355 Ø´ / 1976 در یک روستای ساØ‌Ù„ÛŒ بلوچ نشین بیرون کراچی پرداختند. در همین سال ØŒ بستور Ø·ÛŒ اقامتی کوتاه در پای کوه تفتان در سرØ‌د (ایران ) به وصف جامعة Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ از کردها پرداخت . اریول نیز در 1355Ù€1356 Ø´ / 1976Ù€1977 در میان بلوچهای افغانستان به مطالعه مشغول شد. این بخش نهایی Ø‌اوی اطلاعاتی دربارة جامعه Ùˆ فرهنگ Ùˆ اقتصاد Ùˆ زیستگاه سنتی بلوچها Ùˆ بر اساس تألیفات پژوهندگان Ùˆ یادداشتهای چاپ نشدة مؤلف است .

جامعة بلوچها دارای قشرهای مختلف است . چهار طبقة اجتماعی دارد Ú©Ù‡ در اصل موروثی Ùˆ Ø‌رفه ای است : Ø‌اکُمْزات ØŒ بلوچ ØŒ شهری Ùˆ غلام Ø› تأویل سادة این واژه ها بترتیب عبارت است از اشراف ØŒ چادرنشینان ØŒ کشاورزان ØŒ Ùˆ بردگان . «Ø‌اکُم » تلفظ بلوچی «Ø‌اکِم » است ØŒ اصطلاØ‌ÛŒ Ú©Ù‡ در دورة قاجار استفاده Ù…ÛŒ شده Ø› «Ø‌اکُمزات »ها خانواده های گسترده سردارهایی هستند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توانستند با والی در بمپور رابطة مستقیم ایجاد کنند یا آن مقام را به Ú†Ù†Ú¯ آورند (در بلوچستان پاکستان ØŒ نواب Ùˆ سردار به یک معنی است ). «بلوچ »ها، چادرنشینان یا اخلاف ایلهای چادرنشین یا بلوچهای اصیلی هستند Ú©Ù‡ گمان Ù…ÛŒ رود نام «بلوچ » Ùˆ زبان بلوچی را به بلوچستان آورده باشند. «شهری » (از واژة بلوچی «شهر» به معنای «ناØ‌یة مزروعی ») به زارع آبادی نشین اطلاق Ù…ÛŒ شود. «غلام » به مثابة برده به جامعة بلوچ وارد شد (واژه های دیگری مانند «دَرزاده » Ùˆ «نقیب » نیز یافت Ù…ÛŒ شود). Ú¯Ùˆ اینکه بردگان دارای اصل Ùˆ نسب Ùˆ قیافه Ùˆ رنگِ متفاوت بودند، از زمان الغای برده داری تنها کسانی Ú©Ù‡ اصل Ùˆ نسب آنها افریقایی بوده نتوانسته اند وضع اجتماعی خود را تغییر بدهند. برده ها برمبنای قانون همة کشورها آزادند، ولی دست Ú©Ù… تا پایان دهة 1340 Ø´ وضع Ùˆ اختیارات آنها در جامعة بلوچ چندان تغییری نکرده بود. از غلامان افریقایی Ú©Ù‡ بگذریم ØŒ تØ‌رک در میان مرزهای طبقاتی ممکن است ولی چندان معمول نیست .

در درون این طبقات ØŒ تمایزات ثانوی نیز بر مبنای ایل (زات ) وجود دارد، Ùˆ موقعیت نسبی «بلوچ » Ùˆ «شهری » در عمل بر اساس پیوندهای ایلی Ùˆ تجربة گروههای بخصوص ØŒ متفاوت است Ø› زیرا یک گروه «شهری » ممکن است Ø·ÛŒ چند نسل ثروتی گرد آورد Ùˆ اسم Ùˆ رسمی پیدا کند، Ùˆ یک گروه بلوچ ممکن است نام Ùˆ آبروی خود را از دست بدهد. گروه «شهری » دارای طیف وسیعی است . وضع برخی از آنها معادل رعایای وابسته به زمین Ùˆ زرخرید است . بسیاری از آنها اØ‌تمالاً اخلاف گروههای قبل از بلوچها Ùˆ مالک اراضی نسبتاً وسیعی هستند. اگر Ú†Ù‡ اکنون از تمام آنها در چارچوب مناسبات ایلی سخن Ù…ÛŒ رود، به اØ‌تمال زیاد، این طرز تلقی منبعث از سلطة فرهنگی بلوچهاست Ú©Ù‡ از نظر ایلی سازمان یافته اند، وگرنه قبل از اینکه این ناØ‌یه صبغة بلوچی به خود بگیرد، Ù…Ø‌تملاً ساکنان آن دارای سازمان ایلی نبوده اند. ظاهراً با ورود بلوچها، Ú©Ù‡ خانواده های برجستة آنان توانستند اختیار برخی از آبادیها را در دست گیرند Ùˆ از آنها به صورت زمینة اقتدار خود استفاده کنند (Ú¯Ùˆ اینکه بعضی از آنها را مهاجران بعدی از ایشان گرفتند)ØŒ راه Ùˆ رسم زندگی ایلی شیوة فایق سازمان اجتماعی شده است Ùˆ آرمان ایلی Ú©Ù‡ با وجود بلوچها درآمیخته تمام وجوه زندگی ایشان را فراگرفته است .

سازمان ایلی بلوچ یکسان نیست . برخی از ایلها در شجره نامه ها پدرتباری صرف را دنبال Ù…ÛŒ کنند، به دختران ارثی نمی دهند Ùˆ در ارزیابی وضع اجتماعی به اصل Ùˆ نسب مادر چندان ارجی نمی نهند، Ø‌ال آنکه دیگران به تبار پدر Ùˆ مادر، هر دو، توجه Ù…ÛŒ کنند؛ در ارث به پسر Ùˆ دختر سهمی برابر (از اراضی ) Ù…ÛŒ دهند Ùˆ در مسائل اجتماعی برای پدر Ùˆ مادر وزنی برابر قائل اند (در زبان بلوچی برخلاف زبان فارسی در اسامی خویشاوندان پدری Ùˆ مادری تفاوتی وجود ندارد). الگوی شجره نامة پدرتباری برای نشان دادن پیوند میان گروهها Ùˆ نشان دادن ارتباط سیاسی Ùˆ مشروعیت ØŒ Ùˆ نیز به صورت وسیله ای برای ربط دادن رویدادهای تاریخی به زمان Ø‌اضر، به کار Ù…ÛŒ رود. در مواردی Ú©Ù‡ پدر از سرکردگان مهم است Ùˆ اØ‌تمال Ù…ÛŒ رود Ú©Ù‡ پسر بزرگش جانشین او شود، رسم است Ú©Ù‡ پدر، قبل از تقسیم ارث میان همگان ØŒ سهمی اضافی برای او کنار بگذارد. این کار Ú©Ù‡ «میروَندی » نام دارد، باید با رضایت دیگر پسران Ùˆ دختران انجام شود.

هویت هر کس بسته به عضویت او در گروهی ایلی است ØŒ Ùˆ هر گروه ایلی به یکی از چهار طبقه تعلق دارد. بسیاری از ایلها امروزه به عنوان بلوچ پذیرفته شده اند، ولی اصل Ùˆ نسب غیربلوچ آنها مشخص است Ù€ از ایران (مثلاً نوشیروانیها)ØŒ از افغانستان (مثلاً بارکزاییها)ØŒ از مسقط (اØ‌تمالاً بلیدیها)ØŒ یا از دره رود سند (گیچکیها). بیشتر ایلها Ú©ÙˆÚ†Ú© اند Ùˆ از چند صد یا Ø‌داکثر Ø‌دود هزار خانوار تشکیل شده اند (مری با شصت هزار تن از همه پرجمعیت تر است ). ازدواج میان طبقات پیش Ù…ÛŒ آید (بویژه در موارد نادری Ú©Ù‡ تیره ای از ایلی Ú©Ù‡ «بلوچ » یا «شهری » بوده ØŒ «Ø‌اکمزات » شده باشد)ØŒ ولی زن نباید با فرودست خود ازدواج کند. در مورد اصل Ùˆ نسب مختلط ØŒ موقعیت اجتماعی پایین تر غالب است . گروههای آبادی نشین Ùˆ چادرنشین از نظر اقتصادی پیوندهای نزدیکی با یکدیگر دارند Ùˆ متقابلاً به هم متکی هستند. اسامی ایلهای عمدة هر بخشی از بلوچستان در بخش جغرافیایی (سطور پیشین ) آمده است . فهرست کاملتر از آن را Ù…ÛŒ توان در پایان کتابهای بلوچ (1974/ 1353 Ø´ ) Ùˆ جهانبانی (1336 Ø´ ) یافت .

ایلهای خان نشین در دو گروه مجزای سراوان Ùˆ جهلاوان درجه بندی شده بودند. رتبة هر یک به طرق مختلف مشخص Ù…ÛŒ شد. در شورای خان («مجلس »، «دیوان ») هر کرسی به شخص خاصی تعلق داشت . کرسیهایی Ú©Ù‡ از همه به خان نزدیکتر بودند بیشترین ارزش را داشتند. سردار سراوان ارشد بود Ùˆ در سمت راست خان Ù…ÛŒ نشست ØŒ سردار جهلاوان در سمت Ú†Ù¾ او Ù…ÛŒ نشست . پس از آن دو، دیگر سردارهای سراوان Ùˆ جهلاوان به ترتیب مقام Ùˆ رتبة خود Ù…ÛŒ نشستند. هدایایی نیز Ú©Ù‡ خان هنگام جلوس سرداری جدید Ù…ÛŒ داد براساس وضعی Ú©Ù‡ آن ایل در سلسله مراتب داشت تفاوت Ù…ÛŒ کرد. مبلغ پولی هم Ú©Ù‡ خان پس از مرگ یک سردار یا عضوی از خانوادة او Ù…ÛŒ پرداخت بر اساس رتبه تفاوت داشت . پس از مرگ سرداران عالی مقام ØŒ خان شخصاً به دیدن خانوادة عزادار Ù…ÛŒ رفت . مرگ سرداری متوسط الØ‌ال با دیدار پسر یا برادر خان از خانوادة عزادار برگزار Ù…ÛŒ شد. در مورد سرداران خرده پا، خان یکی از مقامات خان نشین را Ù…ÛŒ فرستاد ( > فرهنگ جغرافیایی < ØŒ ج 6ØŒ بخش ب ØŒ ص 112).

گذشته از طبقات ØŒ انواع دیگری از ایل مانند کُرد، برهویی ØŒ دِهوار، جتّ، جدگال ( جطگال ) ØŒ لاسی ØŒ لُری ( لوری ) ØŒ ومید نیز وجود دارد. این گروهها به اعتباری بلوچ بوده Ùˆ هستند Ùˆ به اعتباری نیستند؛ برخی از موقعیت اجتماعی بالایی برخوردارند Ùˆ برخی دون پایه اند. به هر Ø‌ال ØŒ تمام این گروهها Ù€ برخلاف آنهایی Ú©Ù‡ بعداً دربارة آنها بØ‌Ø« خواهد شد Ù€ اساساً جزو جامعة بلوچ به Ø‌ساب Ù…ÛŒ آیند، زیرا در ساختار سیاسی آن ادغام شده اند. عموماً چنین تصور شده است Ú©Ù‡ کُردها از کردستان مهاجرت کرده اند (تصوری Ú©Ù‡ شاهدی برای اثبات آن در دست نیست ). کوفچها یا کوچهای صدر اسلام را نوعی کُرد دانسته اند (ابن Ø‌وقل ØŒ ص 309). امروزه آنها را در دو ناØ‌یه Ù…ÛŒ توان یافت : در پیرامون کوه تفتان در سرØ‌د ایران Ùˆ در سراوان پاکستان . اینها از نظر موقعیت اجتماعی با بلوچها برابرند. تنها وجه ممیز برهوییها از بلوچها زبان آنهاست Ú©Ù‡ بسیاری از واژگان آن با زبان بلوچی یکسان است (برهوییها به زبان بلوچی نیز تکلم Ù…ÛŒ کنند). هستة مرکزی نواØ‌ÛŒ برهویی زبان را Ù…ÛŒ توان سراوان Ù€ جهلاوان دانست ØŒ ولی برهویی زبانان پراکنده ای نیز در بسیاری از قسمتهای شمالی ØŒ از جمله در سیستان Ùˆ ترکمنستان ØŒ Ù…ÛŒ توان یافت . دهوارها به گونه ای از زبان فارسی Ú©Ù‡ با تاجیکی Ùˆ دری قرابت دارد تکلم Ù…ÛŒ کنند. آنها ظاهراً کشاورزان فلات ØŒ در مستنگ Ùˆ سراوان ایران ØŒ بوده اند Ùˆ بسا Ú©Ù‡ اخلاف کشاورزان دوران قبل از اسلام Ùˆ متعلق به دوره ای باشند Ú©Ù‡ این نواØ‌ÛŒ زیرسلطة Ø‌اکم ایالتی سیستان بوده است . در تاریخ اخیر بلوچ ØŒ ایشان به عنوان «اولوسِ»/ «اُلُسِ» (رعایای )خان ØŒ نقش مهمی بر عهده داشته Ùˆ هم دهقانان فلات Ùˆ هم قشر دیوانسالاری خان را تشکیل Ù…ÛŒ داده اند ( اولوس ØŒ Ú©Ù‡ عنوان مجله ای بلوچی است ØŒ به معنای بلوچهایی Ú©Ù‡ به دلیلی پیوندهای ایلی آنها گسسته شده نیز به کار رفته است ). رابطة میان خان Ùˆ اولوسهایش با رابطة میان سردار Ùˆ افراد ایلش تفاوت داشت . در مورد اخیر، هر دو اعضای یک قوم بودند Ùˆ پیوندهای خویشاوندی داشتند Ùˆ مکلف به شرکت در غم Ùˆ شادی یکدیگر بودند. میان خان Ùˆ اولوسهای او مسئلة خویشاوندی یا Ø‌یثیت مشترک وجود نداشت (Ù† . سوئیدلر، ص 151)ØŒ Ùˆ آنها مشمول خدمت نظام نبودند. بنابراین ØŒ زیرلوای خان ØŒ دهوارها موقعیتی مجزا Ùˆ غیربلوچ داشتند. این وضع در عهد بارکزاییها در سراوان ایران نیز اØ‌یاناً همین گونه بوده است ØŒ ولی امروزه در میان بلوچهای ایرانی وضع آنها با «شهری »ها مشابهت دارد. جَتها Ùˆ جطگالها Ùˆ لاسیها (Ú©Ù‡ گمان Ù…ÛŒ رود با جَطّهای ( رجوع کنید به جَتّ ) هند نسبت داشته باشند) به گونه هایی از زبان سندی تکلم Ù…ÛŒ کنند. لاسیها، اولوسِ Ø‌اکم موروثیِ (جامِ) لس بلا هستند. جطگالها ساکنان دشتیاری اند. جتها رعایای خانِ کچّهی اند. در میان اولوسِ خان Ùˆ جامها، لاسیها Ùˆ جطها نسبتاً فرودست اند، ولی جطگالهای دشتیاری ØŒ به سبب برخورداری از خودمختاری داخلی تØ‌ت Ø‌کومت «Ø‌اکم » خویش ØŒ وضع بهتری دارند. لُریها Ùˆ میدها منفورند Ùˆ چندان تفاوتی با غلامها ندارند. لریها کولیهایی هستند Ú©Ù‡ در سراسر بلوچستان سرگردان اند Ùˆ به نوازندگی Ùˆ کارهایی از این نوع Ù…ÛŒ پردازند. میدها گروههای Ú©ÙˆÚ†Ú© ماهیگیر هستند Ú©Ù‡ در سواØ‌Ù„ مکران زندگی Ù…ÛŒ کنند. مورگنستیرنه (ص 9) نخستین بار به شواهدی دست یافت Ú©Ù‡ نشان Ù…ÛŒ داد گروههایی دست Ú©Ù… یک بار زبان خود را از بلوچی به برهویی (زبان دراویدی ) تغییر داده Ùˆ سپس بار دیگر به بلوچی بازگشته اند. بر مبنای شواهد زبان شناختی به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ برهوییهای اصلی اØ‌تمالاً Ø‌دود هزار سال پیش ØŒ از جنوب هند مهاجرت کرده باشند (ج . بلوخ در مورگنستیرنه ØŒ ص 5 Ù€6Ø› والفنبین ØŒ اطلاعات شخصی ). بلوچ Ùˆ برهویی (چنانکه کسانی در میان برهوییها Ùˆ نیز نویسندگانی نظیر رومن مدعی شده اند) دو هویت نبوده اند Ú©Ù‡ با هم مانعة الجمع باشند. بر همین اساس ØŒ نباید گمان کنیم Ú©Ù‡ جطگالها، به دلیل زبان خود، لزوماً از جَتها یا لاسیها هستند. میدها اØ‌تمالاً وابسته به گروهی متعلق به پیش از اسلام Ùˆ شاید اخلاف ماهیخوارانی (ایختیوفاگی ) هستند Ú©Ù‡ ناوگان اسکندر آنها را دید. جطها Ùˆ جطگالها (معنای تØ‌ت اللفظی : «جط زبانان »)ØŒ وزطّ (در منابع اسلامی اولیه ) شاید اخلاف یوتیه یا اوتیی های امپراتوری هخامنشی Ùˆ بازماندگان گروه آبادی نشین متقدمی از اصل Ùˆ نسب هندی باشند (قس برونر، ص 772). غلامان باقیمانده از طریق داد Ùˆ ستد با مسقطیها Ùˆ عمدتاً در قرن سیزدهم Ùˆ اوایل قرن چهاردهم به آنجا آورده شده بودند.

رابطة میان بلوچها Ùˆ پشتوها نیز شایان توجه است . پشتوها در ایالت بلوچستان پاکستان اقلیت بسیار وسیعی تشکیل Ù…ÛŒ دهند. بیشتر آنها در بخشهای شمالی ØŒ یعنی جایی Ú©Ù‡ هرگز در تصرف بلوچها نبوده است ØŒ زندگی Ù…ÛŒ کنند، ولی بازرگانان Ùˆ سوداگران پشتو در دیگر نقاط ایالت هم یافت Ù…ÛŒ شوند. بارث (1964) نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ مرز فرهنگی میان بلوچ Ùˆ پشتو در شمال شرقی بلوچستان (پاکستان )ØŒ بدون جابه جایی جمعیت ØŒ به آهستگی Ùˆ به تناوب به ضرر پشتوها به سوی شمال در Ø‌رکت بوده است . گروههایی Ú©Ù‡ قبلاً پشتو بوده Ùˆ به زبان پشتو تکلم Ù…ÛŒ کرده اند ضمن سفر او در 1339 Ø´ بلوچی زبان بوده Ùˆ از جانب خود Ùˆ دیگران بلوچ شمرده Ù…ÛŒ شده اند. دیگران گفته اند Ú©Ù‡ مَریها به سبب تشابهات موجود در سازمان ایلی خود ممکن است اصل Ùˆ نسب پشتو داشته باشند. اگرچه به سبب وجود چند عامل (مانند نرخ نسبی رشد جمعیت Ùˆ جسارت Ùˆ دارایی بیشتر)ØŒ Ù…ÛŒ بایست علی القاعده اوضاع در جهت مخالف تغییر یافته باشد، با مقایسة شیوه هایی Ú©Ù‡ بر اساس آن روابط اجتماعی Ùˆ سیاسی آنها سامان یافته است ØŒ جذب پشتوها در بلوچها قابل پیش بینی بوده است . ساختار جامعة بلوچی زبان با مسئلة ادغام مهاجران Ùˆ پناهندگان سازگارتر است . به سبب بی نظمیهایی Ú©Ù‡ به مدت بیش از یک قرن قبل از ادغام جامعة بلوچها در هند به صورتی مزمن در این ناØ‌یه وجود داشت ØŒ گروههای بسیاری کلاً به Ø´Ú©Ù„ دسته هایی از پناهندگان درآمدند. الگوی Ú©Ù„ نظام پشتو را Ù…ÛŒ توان به چند برادر تشبیه کرد Ú©Ù‡ هر یک انتظار دارد با دیگران برابر باشد، اما جامعة بلوچ ØŒ گرچه به ظاهر مبتنی بر همان مفاهیم خویشاوندی Ùˆ نَسَب است ØŒ مبتنی بر شورایی پایبند Ùˆ معتقد به مساوات ( در Ø‌قوق ØŒ منابع ØŒ امکانات ) در مورد همة افراد جامعه ØŒ نیست . دفاع از شرف نزد بلوچ مهم است ØŒ ولی الگوی اساسی جامعة آنها عبارت از رابطة میان پدر Ùˆ پسران اوست . کسانی Ú©Ù‡ به جامعة بلوچ پناهنده Ù…ÛŒ شوند، با رفتار Ùˆ گفتاری همانندِ بلوچها در آن مأمنی Ù…ÛŒ یابند، Ùˆ در آن جامعه جذب Ù…ÛŒ شوند (البته جذب ظاهری پشتوها در بلوچها را به طرق دیگری نیز Ù…ÛŒ توان تبیین کرد. مثلاً پشتوها ممکن است صرفاً بر اثر منزوی شدن از جامعة خود بلوچ شده باشند. پدیدة تغییر هویت Ùˆ رابطة آن با تغییر زبان Ùˆ تغییر موقعیت اجتماعی مستلزم بررسیهای دقیق بیشتری است ).

گروههای دیگری نیز در بلوچستان زندگی می کنند که بخشی از جامعة بلوچ به شمار نمی آیند یا نمی توانند در بلوچها جذب شوند. اهم آنها عبارت اند از: هندوها و سیکها و اسماعیلیها، که در طول زمان پیرامون قلعه های سردارها

Ùˆ در بندرها گروههای بازرگانی Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ تشکیل داده اند. در آن بخش شبه قاره Ú©Ù‡ امروزه پاکستان است ØŒ انگلیسیان Ùˆ سردارها آنها را Ø‌مایت Ùˆ تشویق Ù…ÛŒ کردند. تجزیة هند به کاهش عدة معتنابهی از این گروهها در سمت پاکستان انجامید. گروههایی از هزاره * ها نیز بویژه در کویته یافت Ù…ÛŒ شوند Ú©Ù‡ در اواخر قرن سیزدهم Ùˆ اوایل قرن چهاردهم از افغانستان مهاجرت کرده اند. سرانجام ØŒ ایرانیان (بویژه از یزد) Ùˆ پاکستانیها (عمدتاً از پنجاب ) به عنوان مأمور دولت به بلوچستان رفتند Ùˆ در آنجا زمین خریدند Ùˆ ساکن شدند.

مهمترین رویداد در زندگی هر بلوچ ازدواج است . Ø‌تی در موارد نسبتاً معدودی Ú©Ù‡ مردی بیش از یک بار ازدواج Ù…ÛŒ کند، ازدواج نخستین از نظر اجتماعی از همه مهمتر است . ازدواج وضع اجتماعی بلوچ را تا پایان عمر (اعم از اینکه مرد باشد یا زن ) تثبیت Ù…ÛŒ کند. هزینة عمده ای Ú©Ù‡ این امر دارد «مَهر» است Ú©Ù‡ در 1343 Ø´ برای بلوچهای چادرنشین مکران شرقی ایران به ده هزار ریال بالغ Ù…ÛŒ شد. در مورد «Ø‌اکُمزات » معادل 75% ارثیه ای بود Ú©Ù‡ داماد انتظار دریافت آن را داشت ØŒ از این طریق تضمین Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ سه چهارم اموال داماد را فرزندان عروس به ارث Ù…ÛŒ برند. طلاق در بیشتر جوامع بلوچ نادر است .

نمونة اعلای جشن در میان بلوچها جشن عروسی است (برای نمونه رجوع کنید به گابریل ØŒ 1935ØŒ ص 233Ù€ 261). جزئیات آن از Ù…Ø‌Ù„ به Ù…Ø‌Ù„ تفاوت دارد ولی آنچه در اینجا Ù…ÛŒ آید در میان بلوچهای نسبتاً مستغنی رایج است . عقد Ùˆ جشن ازدواج در Ù…Ø‌Ù„ سکونت عروس برپا Ù…ÛŒ شود Ùˆ مراسم آن عبارت است از رقص Ùˆ موسیقی ØŒ «تاس گَرْدِین » (دور گردانیدن کاسه برای جمع آوری پول جهت Ú©Ù…Ú© به مخارج برخی تشریفات )ØŒ «Ø‌ناگردین » (گردانیدن Ø‌نایی Ú©Ù‡ با آن ناخنهای عروس را رنگ کرده اند به منظور جمع آوری پول برای دایة عروس )ØŒ «چَم دیدُکانی » به معنای رونما (برای آوازهایی Ú©Ù‡ در هر مرØ‌له خوانده Ù…ÛŒ شد رجوع کنید به مورگنستیرنه ØŒ 1948ØŒ ص 278).

قسمت اعظم فرهنگ بلوچ برای پژوهندگان دیگر ایلهای ایرانی ناشناخته نیست ØŒ ولی این فرهنگ جنبه های اختصاصی نیز دارد؛ یکی از آنها اØ‌ترام فوق العادة بلوچها به موقعیت اجتماعی Ùˆ قدرت Ùˆ بویژه قدرت سردار Ùˆ Ø‌اکم است . مَریها از «پاگْ واجه » (پرسون ØŒ ص 26) یا سرکردة دستار به سرسخن Ù…ÛŒ گویند Ùˆ نشانه تأیید کسی در منصب سرداری ØŒ بستن دستار بر سر اوست . پایگاه سردار Ùˆ بیش از او «Ø‌اکم » یا «نواب » یا خود خان Ú©Ù‡ مقامی فوق ایلی برای خود ایجاد کرده بودند، در قلعه ای واقع در مرکز زراعی عمدة ناØ‌یة تØ‌ت تسلط او بود. عایدات او بیشتر از آنچه در سلطة او بود Ø‌اصل Ù…ÛŒ شد تا از داراییهای خودش . این عایدات مشتمل بود بر Ø‌اصل زمینی Ú©Ù‡ به خود او تعلق داشت Ø› عشریة («ده یک ») تمام Ù…Ø‌صولات «شهری »های تØ‌ت سلطة او؛ خدمت (در بلوچی : «سْرِین بندی ») به او از جانب تمام بلوچهایی Ú©Ù‡ سرداری او را پذیرفته بودند؛ Ùˆ مالیات Ú©Ù‡ «شهری »ها Ùˆ بلوچها Ù…ÛŒ پرداختند (این مالیات در اصل به نمایندگان «قجر» یا خان یا انگلیس پرداخت Ù…ÛŒ شد). در این عایدات ØŒ از جایی به جای دیگر تفاوتهایی دیده Ù…ÛŒ شد. در اصل ØŒ کار زارعان تØ‌ت امر Ø‌اکم ØŒ منبع درآمد او Ùˆ وفاداری شبانان چادرنشین منبع قدرت او بود. سردار مکلف بود Ú©Ù‡ در اختیار افراد ایل خود باشد Ùˆ به اختلافات Ùˆ دادخواهیهای آنها رسیدگی کند، Ú©Ù‡ این کار را «مَردُمداری » Ù…ÛŒ خوانند. هر کسی Ø‌Ù‚ مراجعة مستقیم به سردار را دارد، Ùˆ بخش اعظم روزهایی Ú©Ù‡ سردار در قلعة خود به سر Ù…ÛŒ برد به دیدن ارباب رجوع Ù…ÛŒ گذرد (Ù† . سوئیدلر، 1977ØŒ ص 113). یکی از واژه های نسبتاً رایج زبان بلوچی «کَماش » به معنای «بزرگتر» است . در هر موقعیت اجتماعی شخصی به طور ضمنی «بزرگتر» تلقی Ù…ÛŒ شود Ùˆ جز در موارد خصومت آشکار هرگز تردیدی در این باره Ú©Ù‡ کدامیک «کماش » است پیش نمی آید. Ø‌کام آبادیهای زراعی در جلب وفاداری چادرنشینان با یکدیگر رقابت Ù…ÛŒ کنند.

امروزه اکثریت قریب به اتفاق بلوچها Ø‌نفی مذهب اند Ùˆ با اینکه در تعهد Ùˆ عمل به فرایض مذهبی تفاوت بسیار به چشم Ù…ÛŒ خورد، در نظر آنها اسلام یکی از لوازم اساسی بلوچ بودن است . دو جماعت غیرØ‌نفی هم وجود دارد: یکی طایفة بامری * Ú©Ù‡ در دَلگان در غرب بمپور ساکن اند Ùˆ شیعی مذهب اند، شاید به سبب نزدیکی Ù…Ø‌Ù„ سکونت آنها به مقامات قاجار (ولی تاریخ شیعه شدن ایشان مشخص نیست ØŒ Ùˆ باید به خاطر داشت Ú©Ù‡ در برخی از منابع متقدم اسلامی به شیعه بودن بعضی از بلوچها اشاره هایی دیده Ù…ÛŒ شود) ( به نوشتة لانگ ورث دیمز در د. دین Ùˆ اخلاق (ذیل مادّه ) در میان بلوچهای ترکمنستان هم شیعه یافت Ù…ÛŒ شود. مقدسی (ص 167) اکثر بلوچها را شیعه دانسته است ) Ø› جماعت دوم در قرون دوازدهم Ùˆ سیزدهم در مکران Ùˆ ماشکی Ùˆ ساØ‌Ù„ لس بلا پیروان فراوانی داشت Ú©Ù‡ خود را ذِکری (در بلوچی : زِگْری ) Ù…ÛŒ نامیدند. این گروه ظاهراً به صورت شاخه ای ØŒ از فرقة مهدوی به وجود آمده است . فرقة مهدوی نیز در اواخر قرن نهم به پیشوایی سیدمØ‌مد کاظمی جونپوری * (847 Ù€ 910) Ú©Ù‡ خود را مهدی خواند تشکیل گردید. رهبران این فرقه در مکران کتابهایی دارند، از جمله صفانامة مهدی Ùˆ تردید مهدویت . به اØ‌تمال بسیار، مریدان جونپوری عقاید او را به مکران آوردند، Ùˆ میان موفقیت ذکریان Ùˆ افزایش قدرتِ بُلیدیها پیوندی دیده Ù…ÛŒ شد. در آغاز قرن دوازدهم ØŒ هنگامی Ú©Ù‡ ملامراد گیچکی (Ú©Ù‡ مقام ویژه ای در تاریخ ذکری دارد) بلیدیها را بیرون راند، فرقة ذکری بار دیگر گسترش یافت . اندیشة گزینش کوه مراد به جای کعبه ممکن است از آنِ ملامراد بوده باشد، Ùˆ همو ممکن است چاه معروفِ زمزم را در بیرون قلعة تربت کنده باشد. در زمان Ø‌کومت ملک دینار، پسر ملامراد، نصیرخان اول کوشید Ú©Ù‡ این بدعت را از میان بردارد Ùˆ یکی از دلایل Ø‌ملة موفقیت آمیز او به مکران همین بود.

از زمان Ø‌ملات نصیرخان در قرن دوازدهم ØŒ بویژه از هنگام درآمیختن بیشتر اسلام با اندیشه های خودمختاری بلوچها Ùˆ پاکستان ØŒ عدة پیروان فرقة ذکری ظاهراً رو به کاهش گذاشته است . تعیین شمارة پیروان به سبب تقیه مشکل است . اØ‌تمال Ù…ÛŒ رود Ú©Ù‡ در ایران به طور Ú©Ù„ÛŒ از میان رفته باشد، ولی ظاهراً در مکران پاکستان هنوز از اهمیت برخوردار است (رجوع کنید به ذکری ØŒ فرقه Ø› جونپوری ØŒ Ù…Ø‌مد).

افزایش آگاهی اسلامی در میان بلوچ در دهه های اخیر ممکن است معلول چند عامل باشد: از قدرت سردارها در هر سه کشور بر اثر سلطة دولت کاسته شده است Ø› مولویها (مقامات مذهبی Ú©Ù‡ در هند تØ‌صیل کرده اند) در بسیاری از جوامع Ù€ بویژه در ایران ØŒ نمایندة اسلام اهل سنت بلوچهاهستند Ù€ جایگزین قدرت غیرمذهبی سردارها شده اند. با افزایش آگاهیهای اسلامی ØŒ جدا کردن زنان از مردان در میان طبقات بالای جوامع آبادی نشین روبه افزایش است . با این Ø‌ال ØŒ آن علاقة مذهبی Ú©Ù‡ بسیاری از بلوچها را مستعد پذیرش آیین ذکری کرد، در توجه گستردة ایشان به زیارتگاهها Ù€ Ú©Ù‡ ممکن است قبر کسی یا صرفاً پدیده ای طبیعی مانند درخت یا تپه باشد Ù€ Ùˆ نیز به درویشان دوره گرد هنوز هم مشهود است . موی بلند درویشان شاید Ø‌ایز اهمیت باشد، زیرا اØ‌تمالاً در گذشته در میان بلوچ موی بلند رسم بوده است (دو عکس از میرخدادادخان ØŒ دهمین خان بلوچ Ú©Ù‡ از 1274 تا 1311 Ø‌کومت Ù…ÛŒ کرد مؤیّد این امر است رجوع کنید به بلوچ ØŒ 1975ØŒ ص 108 به بعد).

ارزشهای شبانان بلوچ مهمترین ارزشهای جامعة بلوچ است ØŒ Ùˆ هر گاه با مفاهیم اسلامی در تعارض باشد دومی تØ‌ت الشعاع قرار Ù…ÛŒ گیرد. بلوچها به مقررات Ø‌فظ شرف خود افتخار Ù…ÛŒ کنند. این مقررات به این شرØ‌ است : از کسی Ú©Ù‡ به خانة ایشان پناهنده شده است تا Ø‌د مرگ دفاع Ù…ÛŒ کنند Ùˆ چنین است دفاع از هر چیزی Ú©Ù‡ نزد ایشان به امانت گذاشته شده باشد؛ پذیرایی بی چون Ùˆ چرا از هر کس Ú©Ù‡ به خانة ایشان بیاید Ùˆ دفاع از مهمان با جان خود تا زمانی Ú©Ù‡ مایل به ماندن باشد؛ همراهی کردن مهمان تا مرز ناØ‌یة او (در صورت لزوم ) هر گاه Ú©Ù‡ تصمیم به رفتن بگیرد (اما، اگر مهمانی بیش از سه روز اقامت کند پناهنده به شمار Ù…ÛŒ رود Ùˆ موظف به توجیه وضع خویش است )Ø› هرگز زنان Ùˆ افراد نابالغ Ùˆ غیرمسلمان را نمی کشند؛ در مورد قتل نفس یا ضرب Ùˆ جرØ‌ ØŒ شفاعت زنی از خانوادة خاطی را Ù…ÛŒ پذیرند؛ هرگز در Ø‌ریم زیارتگاه کسی را نمی کشند؛ Ùˆ در صورت مداخلة ملا یا سید یا زنی Ú©Ù‡ قرآنی بر روی سر دارد از جنگ Ùˆ نزاع دست Ù…ÛŒ کشند. هیچیک از این اصول با مقررات مشابه نزد پشتوها یا جوامع ایلی دیگر در جنوب غربی آسیا تفاوت اساسی ندارد.

از ارزشهای دیگری Ú©Ù‡ در گفتار بلوچها دربارة جامعة آرمانی بلوچ شایان توجه است از جمله این اصل است Ú©Ù‡ بلوچ به سوداگری نمی پردازد. ممکن است گوشت Ùˆ غله ای را Ú©Ù‡ تولید Ù…ÛŒ کند بفروشد، اما میوه یا سبزیجات را نمی فروشد. هر مسافری Ø‌Ù‚ دارد Ú©Ù‡ هنگام عبور، از Ù…Ø‌صول مزارع رفع گرسنگی کند. اصل اصیل رابطة بلوچ با زمین خود بر این معنی استوار است Ú©Ù‡ این سرزمین (Ú©Ù‡ همة بیگانگان آن

را به عنوان بیابان Ùˆ کوه بی آب Ùˆ علف تØ‌قیر Ù…ÛŒ کنند) وطن آرمانی است ØŒ Ùˆ بر بلوچ است Ú©Ù‡ خود را با آن سازگار سازد، منابع آن را بشناسد Ùˆ از آنها بهره مند شود. بلوچ پیش Ùˆ بیش از هر چیز جنگجو Ùˆ شبان است ØŒ Ùˆ با وفاداری بی چون Ùˆ چرا به سردار خویش خدمت Ù…ÛŒ کند. Ú¯Ùˆ اینکه ممکن است او به کارهای دیگر نیز بپردازد، آنچه را Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ را بلوچ Ù…ÛŒ کند از یاد نمی برد.

اهمیتی Ú©Ù‡ بلوچ برای «Ø‌ال » قائل است Ø‌اکی از آن است Ú©Ù‡ جامعة بلوچ جامعة مسافران است . «Ø‌ال » عبارت است از مراسم اØ‌والپرسی Ùˆ مبادلة اطلاعات Ú©Ù‡ هر گاه دو یا چند بلوچ با هم ملاقات Ù…ÛŒ کنند، اعم از اینکه مهمان Ùˆ میزبان باشند یا دور از روستا Ùˆ اردوگاه ØŒ با درجات مختلف تشریفات بدان عمل Ù…ÛŒ کنند. در نمونة اعلای آن دو گروه سوار Ú©Ù‡ در بیابان به هم Ù…ÛŒ رسند، نخست از مرکب پیاده Ù…ÛŒ شوند Ùˆ با هم دست Ù…ÛŒ دهند Ùˆ روبروی هم Ù…ÛŒ نشینند. قدم بعدی ØŒ تشخیص «کَماش » یا کسی است Ú©Ù‡ ارشدِ همه است . معمولاً این مطلب برای همگان واضØ‌ است ØŒ یا با اشارة سر تعیین Ù…ÛŒ شود.

آنگاه کماش اØ‌والپرسی Ù…ÛŒ کند Ù€ یعنی جلسه ای را اداره Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ در آن هر یک از سلامت دیگران Ùˆ خانوادة آنها جویا Ù…ÛŒ شود Ùˆ اخبار تازه ای از زندگی خود را Ú©Ù‡ گفتنی بداند نقل Ù…ÛŒ کند. این مراسم Ù…ÛŒ تواند شامل اخبار واقعی یا مهم باشد یا نباشد. Ø‌تی اگر دو گروه اخیراً با هم ملاقات کرده باشند، باز هم مراسم اجرا Ù…ÛŒ شود. Ø‌تی مسافرانی Ú©Ù‡ زبان مادریشان بلوچی نیست غالباً این مراسم را به زبان بلوچی اجرا Ù…ÛŒ کنند. بیشتر جملات قالبی Ùˆ از پیش تعیین شده است Ùˆ به آهنگی خاص ادا Ù…ÛŒ شود. در مکران ØŒ Ø‌Ù‚ اØ‌والپرسی نشانة رتبة اجتماعی شخص است .

مقرراتِ شرف Ùˆ ارزشهای ذکر شده ØŒ آرمانی به وجود Ù…ÛŒ آورد Ú©Ù‡ کیفیت بلوچ بودن را با آن Ù…ÛŒ سنجند. در عمل ØŒ انØ‌رافات بسیاری دیده Ù…ÛŒ شود. در مورد کشتن به خونخواهی کسی ØŒ توجه به این امر جالب است Ú©Ù‡ آنهایی Ú©Ù‡ به ایجاد قدرت متمرکز در جامعة بلوچ علاقه مند بوده اند (نه فقط خان )ØŒ این مقررات را تعدیل کرده اند. شورای ایلیِ مَری خونبهای مردان را درجه بندی کرده است . در اوایل قرن چهاردهم ØŒ اگر مردی از قبیلة دیگری یکی از افراد ایل رند را Ù…ÛŒ کشت ØŒ برای رفع غائله دوازده هزار روپیه Ù…ÛŒ بایست به خانوادة مقتول داده Ù…ÛŒ شد، ولی معمولاً به صورت نقدی پرداخت نمی شد Ùˆ تبدیل به جنس Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ براساس شرایط موجود فرق Ù…ÛŒ کرد. از این گذشته ØŒ Ø‌Ù„ مسئله مستلزم آن بود Ú©Ù‡ طرفین با هم ملاقات کنند، Ùˆ این کاری دشوار بود مگر آنکه هر دو از اتباع یک سردار باشند. اگر چنین بود، سردار جریمه ای (مثلاً پانصد روپیه ) از خاطی Ù…ÛŒ گرفت Ùˆ Ù…ÛŒ کوشید تا آنها به توافق برسند. اگر به توافق نمی رسیدند، یکی از خویشاوندان نزدیک مقتول Ù…ÛŒ کوشید Ú©Ù‡ قاتل ØŒ یا در برخی موارد شخصی از آن ایل را Ú©Ù‡ همتای مقتول باشد، بکشد. قتل دوم ØŒ بار دیگر، مستلزم تراضی به همان طریق بود Ùˆ مذاکرات باردیگر آغاز Ù…ÛŒ شد. پس از رسیدن به توافق ØŒ گاهی طرف خاطی ØŒ زنی (دارای موقعیت اجتماعی مناسب ) را به ازدواج یکی از خویشاوندان نزدیک مقتول درمی آورد تا دعوا را کاملاً فیصله دهد؛ یا قاتل براساس اصل پناهندگی موجود در مقررات شرف به خانة مقتول Ù…ÛŒ رفت . ولی او در صورتی این کار را Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ قتل تصادفی باشد یا قاتل از عمل خود سخت ابراز ندامت کند. معمولاً او شیخ یا «کماش » دیگری را همراه Ù…ÛŒ برد. بارکزاییها Ú©Ù‡ مایل به ایجاد Ø‌کومت متمرکز

بودند ادعا می کردند که «هون » (خون ) ندارند، یا می کشند یا می بخشند.

فرهنگ مادی Ùˆ صناعات بلوچ نیز با همسایگان آنها چندان تفاوتی ندارد. لباس مردان عبارت از شلوار گشادی است Ú©Ù‡ در Ù…Ú† پا تنگ Ù…ÛŒ شود، با پیراهن بلند Ùˆ دستار. لباس زنان نیز پیراهنی است بلند با جیبی بزرگ در جلو آن . لباس زنان هنوز سوزن دوزی Ù…ÛŒ شود، لباس مردان نیز درگذشته چنین بود. معلوم نیست Ú©Ù‡ ظاهر آراستة لباس مردان تا ایام اخیر Ú†Ù‡ اندازه به تقلید از زرق Ùˆ برقی باشد Ú©Ù‡ در زمان انگلیسیان در دربار خان کلات پیدا شد Ùˆ بسا Ú©Ù‡ مقتبس از هند بوده باشد. یافتن پیوند میان طرØ‌های سوزن دوزی زنان بلوچ Ù€ Ú©Ù‡ به طور Ú©Ù„ÛŒ دارای نقشهای هندسی است (مانند لباسهای ترکمنان ) Ù€ با اصل Ùˆ منشأ غیربلوچ مشکل است . گذشته از البسه ØŒ تنها منسوجات مهمی Ú©Ù‡ به صورت سنتی در بلوچستان تهیه Ù…ÛŒ شد عبارت بود از نوعی پارچه درشت بافتِ خشن Ùˆ ضخیم Ùˆ یک رویه ØŒ Ùˆ نوعی گلیم پنبه ای Ú©Ù‡ در لس بلا بافته Ù…ÛŒ شد. از دیگر صنایع دستی بلوچها، Ù…Ø‌صولات ساخته شده از درخت «پیش » است Ú©Ù‡ در همه جا هست . چادرنشینان با برگهای خشک ØŒ Ø‌صیر Ùˆ زنبیلهای ظریف Ùˆ Ø‌تی قاشق Ùˆ قلیان Ù…ÛŒ بافند، با درهم پیچیدن آنها طناب درست Ù…ÛŒ کنند Ùˆ سپس از طناب ØŒ صندل (بلوچی : سَواس ) Ùˆ یراق Ù…ÛŒ سازند. وسایل سفالی Ù…Ø‌Ù„ÛŒ نیز وجود دارد Ú©Ù‡ در چند روستا به دست افراد خبره تهیه Ù…ÛŒ شود. موضوع مسکن سازی شایان توجه ویژه ای است . گذشته از سیاه چادر (از موی بز) Ùˆ چادر Ø‌صیری Ùˆ خانه هایی از خشت Ùˆ Ú¯Ù„ ØŒ انواع دیگر مسکن در مکران هست Ú©Ù‡ تØ‌رک چادر Ùˆ پایداری خشت Ùˆ Ú¯Ù„ را ندارد، از جمله : چارچوبی Ú©Ù‡ با ساقه های برگ درخت خرما تهیه Ùˆ با طناب «پیش » به هم بسته Ù…ÛŒ شود Ùˆ با Ø‌صیر ساخته شده از «پیش » آن را Ù…ÛŒ پوشانند. این خانه به Ø´Ú©Ù„ تخم مرغی است Ú©Ù‡ آن را از طول به دو نیم کرده باشند؛ نوع دیگر گنبدی است . گنبد را با ساقه های «پیش » Ù…ÛŒ پوشانند. دیوارها را با Ù†ÛŒ یا ساقة درخت خرما Ù…ÛŒ سازند Ùˆ آن را با Ø‌صیر Ù…ÛŒ پوشانند Ùˆ گاهی نیز آن را Ú¯Ù„ مالی Ù…ÛŒ کنند. این نوع خانه به یورت ترکمنها شباهت دارد. خانه هایی نیز وجود دارد Ú©Ù‡ سقف آن مسطØ‌ است Ùˆ دیوار ندارد (بلوچی : کاپَر؛ فارسی : کپر). «خارخانه » نیز مسکنی است Ú©Ù‡ در جهتی Ú©Ù‡ باد Ù…ÛŒ وزد، به جای دیوار، خارشتر گذاشته اند Ùˆ آب بر روی آن Ù…ÛŒ پاشند تا هوا را خنک کند. بیشتر این انواع مسکن را در نقاط دیگر جنوب ایران نیز Ù…ÛŒ توان یافت (رجوع کنید به گرشویچ ).

فرهنگ مادی Ùˆ صناعات زندگی شبانی بلوچ به Ù†Ø‌ÙˆÛŒ است Ú©Ù‡ با نوسانات اوضاع طبیعی سازگار باشد. بلوچهای چادرنشین همواره در Ø‌ال Ø‌رکت اند. آنها برای کشت قطعه های Ú©ÙˆÚ†Ú© زمین Ùˆ یافتن Ø‌یوانات Ú¯Ù… شده Ùˆ اجرای مراسم دید Ùˆ بازدید Ùˆ خرید غلات Ùˆ دیگر کالاهایی Ú©Ù‡ شبانان تولید نمی کنند، Ùˆ نیز زیارت Ùˆ ایجاد پیوندهای سیاسی ØŒ ناگزیر از سفرهای دور Ùˆ درازند. آنها در «میتَگ » یا «هَلْک » («خلق » به معنای «اردو») زندگی Ù…ÛŒ کنند، معمولاً در ادارة یک یا چند گله با خویشاوندان یا منسوبان سببی خود همکاری Ù…ÛŒ کنند، به کشت اراضی Ú©ÙˆÚ†Ú© Ù…ÛŒ پردازند Ùˆ از این طریق میوه Ùˆ سبزی Ùˆ گاهی مقدار Ú©Ù…ÛŒ غله یا علوفه به دست Ù…ÛŒ آورند، Ùˆ با جامعة کشاورز نیز رابطه ای متقابل دارند Ùˆ بدین ترتیب در ازای شیر Ùˆ لبنیاتی Ú©Ù‡ در بهار به آنها Ù…ÛŒ دهند در Ù…Ø‌صول خرما شریک Ù…ÛŒ شوند. در تابستان 1343 Ø´ ØŒ در «سلاهکوه » Ú©Ù‡ برای چادرنشینان کوههای مکران نمونه ای معمولی است ØŒ در منطقه ای به وسعت تقریبی هزار کیلومترمربع ØŒ 72 چادر وجود داشت . این چادرها در میان دوازده اردو تقسیم شده بود Ú©Ù‡ هر یک دو تا نُه چادر داشت . Ø‌رکت اردوها نامنظم است Ùˆ به بارندگی بستگی دارد. باران آثار مختلف دارد: باران ملایم Ùˆ پیوسته زمین را اØ‌یا Ù…ÛŒ کند، ولی آبی از آن جاری نمی شود Ú©Ù‡ کشت را آبیاری کند، سیل ناگهانی غالباً Ø´Ú©Ù„ Ùˆ عمق مسیل Ùˆ دسترسی بعدی به آبهای سطØ‌ÛŒ را تغییر Ù…ÛŒ دهد، Ùˆ در Ø‌قوق افراد بر اراضی کشاورزی اثر Ù…ÛŒ گذارد. بلوچها خود را به صورت جامعه ای متشکل از تعدادی اردو Ù…ÛŒ بینند Ùˆ نه مجموعه ای از گروههای اردونشین مجزا. اگرچه از دهة 1340 Ø´ گرایشی به آبادی نشینی دیده شده است ØŒ این امر در سرØ‌د Ùˆ سراوان Ù€ جهلاوان Ùˆ شمال شرقی بیشتر بوده است تا در مکران Ú©Ù‡ چادرنشینان Ù…ÛŒ توانند خشکسالیها را با درآمد Ø‌اصل از کار در شیخ نشینهای خلیج فارس جبران کنند.

نقطة ثابتی Ú©Ù‡ دور سالانه به گرد آن Ù…ÛŒ گردد، «آمین » (فارسی : هامین ) یا خرماچینی است . در این وقت ØŒ تمام افراد Ù€ جز معدودی شبان Ú©Ù‡ نزد گله Ù…ÛŒ مانند Ù€ به نقاطی Ú©Ù‡ نخلستانهای وسیع دارد Ù…ÛŒ روند. اگرچه قسمت اعظم Ù…Ø‌صول خرما اØ‌تمالاً Ø‌اصل کار آبادیهای «شهری » است ØŒ اهمیت خرما در زندگی بلوچ کمتر از اهمیت آن برای «شهری »ها نیست . مردم دربارة روزی Ú©Ù‡ خرما رنگ Ù…ÛŒ اندازد (یک ماه قبل از رسیدن خرما) پیشگوییها Ù…ÛŒ کنند. همه دربارة Ù…Ø‌صول خرما در آن سال Ùˆ پیشرفت فصل سخن Ù…ÛŒ گویند، Ùˆ برای مقایسه از Ù…Ø‌لهای گوناگون نمونه برداری Ù…ÛŒ کنند. هیچ کار زراعی یا شبانی دیگری ØŒ به اهمیت آن نیست . «آمین » فصل دید Ùˆ بازدید Ùˆ انواع جشن Ùˆ سرورهایی است Ú©Ù‡ اصلاً نباید به وقت دیگری از سال موکول شود.

بسیاری از چادرنشینان ØŒ وقت بسیاری صرف بندسازی Ù…ÛŒ کنند. بند باعث Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ از جریان آبهای نامنظم Ùˆ زودگذر Ø‌داکثر استفاده بشود. بند در کوهها Ùˆ زمینهای پرفراز Ùˆ نشیبی Ú©Ù‡ معمولاً رطوبت خاک آن برای زراعت کافی نیست ØŒ در مسیر زهاب ایجاد Ù…ÛŒ شود تا آب را ذخیره کند Ùˆ رسوبات آن ته نشین گردد Ùˆ خود آب نیز به آرامی در رسوبات جمع آوری شده نفوذ کند. این شیوة Ú©Ù… هزینه Ùˆ نسبتاً ساده در نواØ‌ÛŒ کوهستانی دورافتاده با جمعیت Ú©Ù… ØŒ مانند بلوچستان Ùˆ بویژه مکران ØŒ تولید مقدار Ú©Ù…ÛŒ میوه Ùˆ سبزی Ùˆ غله را ممکن Ù…ÛŒ سازد. ممکن است Ú©Ù‡ این شیوه در دوران قبل از ورود بلوچها به این ناØ‌یه دارای اهمیت بیشتری بوده باشد (ریکس ØŒ 1964Ù€1965).

در قسمت اعظم بلوچستان ØŒ بارش مستقیم برای کشاورزی ارزشی ندارد، ولی آبهای سطØ‌ÛŒ Ùˆ انباشت آب در وادیها Ù€ Ú©Ù‡ از نتایج فوری بارندگی است Ù€ یکی از مهمترین منابع آب برای آبیاری است . تمام آب یک آبگیر را Ù…ÛŒ توان با صرف اندکی نیرو Ùˆ استفاده از پستی Ùˆ بلندی زمین جمع آوری ØŒ Ùˆ با رسوبات گرانبهای آن به سوی مزارع آماده هدایت کرد. در نتیجة این کار، اگر Ú†Ù‡ مقدار بسیار زیادی آب Ø‌اصل Ù…ÛŒ شود ولی ذخیرة آب بشدت نامنظم است Ùˆ معمولاً برای ایجاد آبادیهای دایمی کافی نیست . در برخی از قسمتها از چاه استفاده Ù…ÛŒ کنند، مهمترین نمونة آن را اØ‌تمالاً در دَلگان واقع در غرب بمپور Ù…ÛŒ توان مشاهده کرد. در جاهایی Ú©Ù‡ سطØ‌ آبهای زیرزمینی آن بالاست Ùˆ آبریز وسیعی دارد، چنین چاههایی نسبتاً قابل اعتماد است Ø› با وجود این ØŒ آنقدر آب ندارد Ú©Ù‡ ایجاد اقامتگاه دایمی را میسر کند. در بخشهایی از رشته کوههایی Ú©Ù‡ در بخش جنوبی این ناØ‌یه قرار دارد، در بخشهایی از بستر بسیاری از رودهای بالنسبه بزرگ ØŒ در سراسر سال آب جریان دارد. Ù…Ø‌صول عمده عبارت است از گندم ØŒ جو، ارزن ØŒ ذرت ØŒ برنج ØŒ Ø‌بوبات ØŒ پیاز، Ùˆ انواع خرما. اما انار، موز، خربزة درختی ØŒ انبه Ùˆ انواع دیگر میوه Ùˆ سبزی نیز به دست Ù…ÛŒ آید.

وضع زراعت آبی در جوامع آبادی نشین بلوچستان نسبت به زراعت چادرنشینان کوچرو بسیار تفاوت دارد. این Ù…Ø‌لها، Ú©Ù‡ جمعیتشان از چند صد تا چند هزار تن است ØŒ در بیشتر موارد از الگوی خاصی پیروی Ù…ÛŒ کنند: بیشتر کار زراعت را رعایا یا خرده مالکان Ù…ÛŒ کنند؛ در مرکز ناØ‌یه قلعه ای غالباً بلند Ùˆ پرهیبت ساخته شده است ØŒ Ú©Ù‡ معمولاً Ø‌اکمی در آن زندگی Ù…ÛŒ کرد. او با استفاده از انواع مختلف مالیات Ùˆ مالکیت ØŒ قسمت اعظم Ù…Ø‌صول کشاورزی را در اختیار Ù…ÛŒ گرفت Ùˆ از موقعیت خود برای ایجاد یا تجدید شبکه هایی از متØ‌دان در مراکز کشاورزی مشابه Ùˆ چادرنشینانی Ú©Ù‡ بر پهنة گستردة کوهها Ùˆ بیابانها واقع در میان آبادیها تسلط داشتند استفاده Ù…ÛŒ کرد. با اینکه در قیاس با نقاط Ø‌اصلخیزتر فلات ØŒ بسیاری از املاک بلوچستان Ú©ÙˆÚ†Ú© است ØŒ برخی از سردارها املاک بسیار وسیعی فراهم آورده بودند Ú©Ù‡ مهمترین آنها به این افراد تعلق داشت : میراØ‌مدیارخان اØ‌مدزایی ØŒ عطاءالله خان منگل (سردار یکی از بزرگترین ایلها)ØŒ قوسبخش بیزَنجو، قوسبخش رئیسانی ØŒ دوداخان زارَکزایی ØŒ نبی بخش زِهْری ØŒ همچنین نوشیروانیها بویژه غلام مصطفی نوشیروانی ØŒ در خاران Ø› گیچکیها در مکران Ø› بوگطیها، بویژه نواب Ù…Ø‌مداکبرخان بوگطی در سیبی Ø› ومریها، بویژه نواب خیربخش مری Ø› Ùˆ سنجرانیها Ùˆ جمالْدینیها Ùˆ بادینیها در چاغَی Ùˆ افغانستان . در ایران ØŒ املاک بارکزاییها به مراتب از دیگران بیشتر بود، ولی بزرگزاده ها Ùˆ بُلیدیها Ùˆ سردارزاییها Ùˆ شیرانیها نیز ثروتمند بودند.

به رغم وجود این املاک بزرگ ØŒ بلوچستان بسیار خشک است ØŒ Ùˆ قسمت اعظم آن فقط برای گسترده ترین اشکال استفاده از منابع ØŒ مانند پرورش بز Ùˆ شتر، مناسب است . آبیاری چهار فصل تا ایام اخیر فقط در بمپور به میزان شایان توجه وجود داشته است . نواØ‌ÛŒ دیگری Ú©Ù‡ کشاورزی آنها در پهنة تاریخ اهمیتی داشته عبارت است از کلوه ØŒ دشت ØŒ لس بلا، دشتیاری ØŒ Ùˆ کچّهی . در ایام اخیر، به درجات مختلف ØŒ نسبت به عمران سه ناØ‌یة اخیر اقدام شده است ØŒ ولی این نواØ‌ÛŒ از قدیم به استفاده از سیلهای فصلی متکی بودند Ú©Ù‡ شایان اعتماد نبود. از اینها گذشته ØŒ زراعت مطمئن بیشتر در دره هایی میسر است Ú©Ù‡ رودی از میان آن بگذرد، بویژه درة رود ماشکید Ùˆ ریزابه های آن Ùˆ درة رود سرباز. سرمایه گذاری در آبیاری از طریق قنات (بلوچی : کَهْن ØŒ واژة معمول در پاکستان : کاریز) Ú©Ù‡ همواره ØŒ شاید از اعصار کهن ØŒ در Ø‌وضه های ماشکید Ùˆ Ú©Ú† اهمیت داشته ØŒ در قرن گذشته رو به توسعه گذاشت . از چند دهة گذشته ØŒ در نتیجة دسترسی به نیروی Ù…Ø‌رکة ارزان برای استخراج آبهای زیرزمینی با تلمبه ØŒ آبیاری توسعه یافته است . در مکران نیز، با استفاده از درآمدهای Ø‌اصل از کار در شیخ نشینهای خلیج فارس ØŒ ایجاد کاریز مجدداً رو به گسترش است .

منابع : ( ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ØŒ بیروت 1398/1978Ø› ابن Ø‌وقل ØŒ کتاب صورة الارض ØŒ چاپ کرامرس ØŒ لیدن 1967Ø› ابن خرداذبه ØŒ کتاب المسالک والممالک ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› ابراهیم بن Ù…Ø‌مد اصطخری ØŒ کتاب مسالک الممالک ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967 ) Ø› Ø‌سن تقی زاده ØŒ «وقایع تاریخی بلوچستان »، در امان الله جهانبانی ØŒ عملیات قشون در بلوچستان ØŒ تهران 1336 Ø´ Ø› امان الله جهانبانی ØŒ سرگذشت بلوچستان ØŒ تهران 1338 Ø´ Ø› همو، عملیات قشون در بلوچستان ØŒ تهران 1336 Ø´ Ø› Ø‌دودالعالم من المشرق الی المغرب ØŒ چاپ منوچهر ستوده ØŒ تهران 1340 Ø´ Ø› Ø‌سینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران ( آبادیها )ØŒ ج 8 : استان هشتم ( کرمان Ùˆ مکران )ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدتقی سپهر، ناسخ التواریخ ØŒ چاپ جهانگیر قائم مقامی ØŒ تهران 1337 Ø´ Ø› ابوالفضل بن مبارک علاّ Ù…ÛŒ ØŒ آیین اکبری ØŒ چاپ بلوخمان ØŒ کلکته 1867Ù€1877Ø› ( ابوالقاسم فردوسی ØŒ شاهنامة فردوسی ØŒ متن انتقادی ØŒ مسکو 1963Ù€1971 ) Ø› فیروز میرزابن عباس میرزا فرمانفرما، سفرنامة کرمان Ùˆ بلوچستان ØŒ چاپ منصوره اتØ‌ادیه (نظام مافی )ØŒ تهران 1342 Ø´ Ø› مسعود کیهان ØŒ جغرافیای مفصل ایران ØŒ تهران 1310Ù€

1311 Ø´ Ø› ( علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ کتاب التنبیه والاشراف ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد مقدسی ØŒ کتاب اØ‌سن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967 ) Ø› اØ‌مدعلی وزیری کرمانی ØŒ تاریخ کرمان ØŒ چاپ باستانی پاریزی ØŒ تهران 1340 Ø´ Ø› همو، جغرافیای کرمان ØŒ چاپ باستانی پاریزی ØŒ تهران 1346Ù€1347 Ø´ Ø› صادق هدایت ØŒ نوشته های پراکنده : «شهرستانهای ایران »، تهران ( 1331 Ø´ ) Ø›

C. U. Aitchison, A collection of treaties, agreements and sanads relating to India and neighbouring countries, XI,XIII, Calcutta 1933; Arrian, Anabasis and Indica , ed. and tr. P. A. Brunt, London 1983; Ba ¦ bur, Emperor of India, Ba ¦ bur-na ¦ ma , tr. A. S. Beveridge, London 1922, repr. New Delhi 1970; Mir Khudabux Bijarani Marri Baloch, The Balochis through centuries. History versus legend, Quetta 1965; idem, Searchlights on Baloches and Balochistan , Karachi 1974; Mir Ahmad Yar Khan Baluch, Inside Baluchistan : a political autobiography of His Highness Baigi: Khan-e-Azam-XIII , Karachi 1975; Muhammad Sardar Khan Baluch, History of the Baluch race and Baluchistan, Quetta 1962, repr. 1977; F. Barth, "Competition and symbiosis in north-east Baluchistan", Folk , 6 (1964), 15-22; idem, "Ethnic processes on the Pathan-Baluch boundary", in Indo-Iranica. Mإlanges prإsentإs ب G. Morgenstierne, Wiesbaden 1964, 13-20; A. Bennigsen and S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet empire, London 1985; Zulfikar Ali Bhutto, Prime minister Zulfikar Ali Bhutto abolishes Sardari system, from his speech at Quetta, 8 April 1976; N. M. Billimoria, Bibliography of publications relating to Sind and Baluchistan , Lahore 1930, revised 1977; W. T. Blanford, Note on the geological formations seen along the coasts of Baluchistan, etc. , records of the geological survey of India, Calcutta 1827; E. Blatter and P. F. Halberg, "Flora of Persian Baluchistan and Makran", Journal of the Bombay Natural Historical Society, 24 (1910); H. Bobek, "Beitrجge zur klimaخkologischen Gliederung Irans", Erdkunde , 6 (1920) 65-84; C. E. Bosworth, "The ku ¦ fich ¦ â s or Qufs ¤ in persian history", Iran ,14 (1976) 9-17; idem, Sistan under the Arabs, from the Islamic conquest to the rise of the Saffarids ) 30-250/ 651-864 ), Rome 1968; Mir Abdoul Kerim Bouchary, Histoire de l'Asie Centrale par Mir Abduol kerim Bouchary , tr. C. Schefer, Paris 1876; D. Bray, "The Jat of Baluchistan", Indian antiquary , 54 (1925), 30-33; idem, Life-history of a Brahui, London 1913; C. Brunner, "Geographical and administrative divisions: settlements and economy", in Cambridge history of Iran , Cambridge 1968- , III/2, 747-777; Cambridge history of India, Delhi 1958-1963; G. B. Castiglioni, "Appunti geografici sul Balucistan Iraniano", Rivista geographica italiana , 67 (1960), 109-152, 268-301; M. L. Chaumont, "ـtats vassaux dans l'empire des premiers Sassanides", in Monumentum H. S. Nyberg , I, Acta Iranica 4, Tehran and Liةge 1975, 133-146; B.D. Clark, "Tribes of the Persian Gulf", in Bosworth et al., 485-509; G. F. Dales, "Harappan outposts on the Makran coast", Antiquity , 36/142 (1962), 86-93; idem, The role of natural forces in the ancient Indus valley and Baluchistan , Utah 1962; M. L. Dames, The Baloch race, London 1904a (quoting Elliot, History of India ); idem, Popular poetry of the Baloches , London 1904b; J. Dresch, "Bassins arides iraniens", Bulletin de l'Association des gإographes franµais , 430 (1975), 337- 351; idem", Cuvettes iranaises comparإes: Djaz Murian et Lut, " Geography (Tehran), 1 (1976), 8-19; R.E.H. Dyer, Raiders of the Sarhad, being an account of a campaign of arms abluff against the brigands of the Persian-Baluchi border, London 1921; W. Eilers, "Das Volk der Maka vor und nach der Achجmeniden", in Kunst, Kultur und Geschichte der Achجmenidenzeit und ihr Fortleben , ed. H. Koch and D. N. Mackenzie, Berlin 1983, 101-122; J. Elfenbein, A Baluchi miscellanea of erotica and poetry: codex oriental additional 24048 of the British Library , AIUON , 43/2, Suppl. no.35 (1983); Mountstuart Elphistone, An account of the kingdom of Caubul, London 1815; A. T. Embree, ed., Pakistan's western borderlands , Durham 1977; [ Encyclopaedia Iranica , s.v. "Baluchistan. ê : Baluchi language and literature" (by J. Elfenbein); Encyclopaedia of religion and ethics, ed. James Hastings, Edinburgh 1980-1981, s.v. "Baluchista ¦ n" (by M. Longworth Dames)(; W. A. Fairservis, Preliminary report on the pre-historic archaeology of the Afghan Baluchi areas , New York 1952; K. Ferdinand, "The Baluchistan barrel vaulted tent", Folk ,2 (1960), 33-50; Moh ¤ ammad Qa ¦ sem b. Ghula ¦ m- Ali Feres § ta, Gols § an-e ebra ¦ h i ¦ m i ¦ , tr.J. Briggs, History of the rise of the Mohamedan Power in India , London 1829, repr. Calcutta 1908-1910, 1966; J. P. Ferrier, Caravan journeys and wanderings in Persia, Afghanistan, Turkestan and Beloochistan , London 1857; H. Field, An anthropological reconnaissance in West Pakistan 1955 , Peabody Museum, NewYork 1959; E. A. Floyer, Unexplored Baluchistan. A survey with observations astronomical, geographical , botanical, etc., of a route through Mekran, Bashkurd, Persia, Kurdistan and Turkey , London 1882; R. N. Frye, "Notes on a trip to Biyabanak, Sistan and Baluchistan in the winter 1951-2", Indo-Iranica , 6 (1952), 1-6; idem, "Remarks on Baluchi history", Central Asiatic journal , 6 (1961), 44-50; A. Gabriel, Aus den Einsamkeiten Irans, Stuttgart 1939; idem, Durch Persiens Wدsten, Stuttgart 1935; idem, "The Southern Lut and Iranian Balutschistan", Geographical journal, 92 (1938), 193-211; E. G. Gafferberg, Beludzhi Turkmensko i § SSR, Leningrad 1969; R. E. Galindo, A record of two years wanderings in eastern Persia and Baluchistan , Simla 1890; Y. Gankowsky, "Social structure of Pakistan's Brahui- Baluchi population", Journal of South Asian and Middle Eastern studies, 5/4 (1982), 57-73; A. Gansser, "The Taftan volcano (SE Iran)", Ecologae Geologicae Helvetiae , 64 (1971), 319-344; A. Gasteiger, Von Teheran nach Belutschistan. Reise-Skizzen , Innsbruck 1881; Gazetter, ed. R. Hughes-Buller and C. F. Minchin, Bombay 1906- 1908; I. Gershevitch, "Travels in Bashkardia", Royal Central Asiatic Society journal, 46/3-4 (1959), 213-225; F. J. Goldsmid, ed., Eastern Persia. An account of the Persian Boundary Commission 1870-1872, London 1876; N. P. Grant, "Journal of a route through the western parts of Makran", JRAS , 5 (1839) 328-342; W. Haig, Draft of unpublished book concerning the period 1913-1918 in Persia including Baluchistan, in Collection of Private Papers, St. Anthony's College, Oxford; J. Hansman, "A Periplus of Magan and Meluhha", BSOAS, 36 (1937), 553-586; J. V. Harrison, "Coastal Makran", Geographical journal , 97 (1941), 1-17; idem, "The Jaz Murian depression, Persian Baluchistan", Geographical journal , 101 (1943), 206-225; S. S. Harrison, In Afghanistan's shadow: Baluch nationalism and Soviet temptations, New York 1981; R. B. Hetu Ram, Ta ¦ r i ¦ k £ -e Balu ¦ c § esta ¦ n , Quetta 1907; A. Houtum- Schindler, "Notes on Persian Baluchistan. From the Persian of Mirza Mehdi Khan", JRAS ,7 (1877), 147-154; H. Humbach and P. O. Skj × rv Ö , The Sassanian inscription of Paikuli III/1: restored text and translation, III/2: Commentary, Wiesbaden 1983; J. Humlum, La gإographie de l'Afghanistan , Copenhagen 1959; R. G. Kent, Old Persian: grammar, texts, lexicon , New Haven 1953; N. de Khanikoff, Mإmoire sur la partie mإridionale de l'Asie Centrale, Paris 1864; J. H. Lace, "A sketch of the vegetation of British Baluchistan", Journal of the Linnaean society, 28 (1897), 228-327; A. K. S. Lambton, Landlord and peasant in Persia , London 1953; R. Leech, "Brief history of Kalat brought down to the disposition and death of Nawab Khan Braho-ee", JASB , 12 (1843), 473-512; idem, "Notes taken on a tour through parts of Baloochisthan, in 1838 and 1839, by Hajee Abdun Nubee, of Kabul, arranged and translated by major Robert Leech", JASB , 13 (1844), 667-706, 786-826; L.Lockhart, Nadir Shah. A. critical study based Mainly upon contemporary sources , London 1938; J. G. Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, ف Oma ¦ n, and Central Arabia, compl. and ed. L. Birdwood, Calcutta 1908-1915, repr. 1970; M. Maroth, "Sistan nach den arabischen geographischen Quellen", in Studies in the sources on the history of pre-Islamic Central Asia , ed. J. Harmatta, Budapest 1979, 145-151; J. Marquart, A catalogue of the provincial capitals of E ¦ ra ¦ nshahr (Pahlavi text, version and commentry), ed. G. Messina, Rome 1931; C. Masson, Narrative of various journeys in Balochistan, Agfhanistan and the Panjab, London 1842; S. B. Miles, The countries and tribes of the Persian Gulf , London1919, repr. 1966; V. Minorsky, "Mongol placenames in Mukri Kurdistan (Mongolica 4)", BSOAS, 19 (1957), 81; G. Morgenstierne, Report on a linguistic mission to north-western India , Oslo 1932; Erwin Orywal, Die Baluc in Afghanisch-Sistan, Berlin 1982; Pakistan. Government, White paper on Pakistan , Quetta 1974; C. McC. Pastner, "Cousin marriage among the Zikri Baluch of coastal Pakistan", Ethnology , 18 (1979), 31-41; idem, "A social, structural and historical analysis of honor, shame and purdah", Anthropological quarterly 45/4 (1972), 248-261; C. McC. Pastner and S. Pastner, "Agriculture, kinship and politics in southern Baluchistan", Man , 7/1 (1972), 128-136; R. N. Pehrson, The social organization of the Marri Baluch , ed, F. Barth, New York 1966; Periplus of the Erythraean sea: travel and trade in the Indian Ocean by a merchant of the first century , tr., W. H. Schoff, New York 1912; Persia , Geographical Handbook Series, Naval Intelligence Division, London 1945; The Persian Gulf states. A general survey , ed. C. E. Bosworth... )et.al.], Baltimore 1980; M. Pikulin, Beludzhi , Moscow 1959; Marco Polo, The book of Ser Marco Polo, the Venitian, concerning the kingdoms and marvels of the East , tr. H. Yule, rev. and enl. H. Cordier, London 1926; H. Pottinger, Travels in Beloochistan and Sinde, accompanied by a geographical and historical account of those countries with a map , London 1816, repr. Westmead 1972; R. B. Diwan Jamiat Rai, The domiciled Hindus , ed. Denys Bray, Delhi 1913; R. L. Raikes, "The ancient Ghabarbands of Baluchistan", East and West , n.s. 15/1-2 (1964-1965), 26- 35; H. G. Raverty, Notes on Afghanistan and Baluchistan , Lahore 1878; P. A. Rittikh, "Poezdka v Persiyu i Persidski § â Beludzhistan 1900", Izvestiya Russkogo geograficheskogo obshchestva , 38 (1902); K. M. Rخhrborn, Provinzen und Zentralgewalt persiens im 16 und 17 J ., Berlin 1966; A. Rooman, The Brahuis of Quetta-Kalat region , Karachi 1960; E. C. Ross, "Memorandum of notes on Mekran, together with Report on a visit to Kej and Route through Mekran from Gwadur to Kurrachie", Bombay Geographical Society , 18 (1867), 36-77; J. P. Rumsey, "Some notes on leadership in Marri Baloch Society", Anthropology tomorrow (University of Chicago), 5 (1957), 122-126; J. Saldanha, Official history of the Mekran telegraph line from Karachi to Jask , n. p., 1895; P. C. Salzman, "Adaptation and political organization in Iranian Baluchistan", Ethnology , 10/4 (1971), 433-444; idem, "Multi-resource nomadism in Iranian Baluchistan", Journal of Asian and African studies , 7 (1972), 60-68 (also published in W. Irons and N. Dyson-Hudson, eds., Perspectives on nomadism , Leiden 1972); idem, "The proto-state in Iranian Baluchistan", in Origins of the state: the anthropology of political evolution , ed. R. Cohen and E. R. Service, Philadelphia 1978, 125-140; idem, ed., When nomads settle, processes of sedentarization as adaptation and response , NewYork 1980; H. Scholberg, The district gazetteers of India. A bibliography , Switzerland 1970; F. Scholz, Belutschistan (Pakistan). Eine sozialgeographische Studie des Wandels in einem Nomadenland seit Beginn der Kolonialzeit , Gخttinger Geographische Abhandlungen 63, 1964; H. P. Schurmann, The Mongols of Afghanistan , The Hague 1962; P. Schwarz, Iran im Mittelalternach den arabischen Geographen , Leipzig 1896-1935; E. A. Schte § â nberg, "Vosstaniya v Beludzhistane i Khuzistane", Novy i § Vosto ¤ k , 25 (1921); C. P. Skrine, "The highlands of Persian Baluchistan", Geographical journal , 78 (1931), 321-340; idem, "The Quetta earthquake", Geographical journal , 88 (1936), 414-430; R. E. Snead, "Active mud volcanoes of Baluchistan, West Pakistan", Geographical review , 54 (1964), 546-560; idem, Physical geography of the Makran coastal plain of Iran , Albuquerque, New Mexico 1970; B. Spooner, "Nomadism in Baluchistan", in Pastoralists and nomads in South-East Asia , ed. L. S. Leshnik and G. D. Sontheimer, Wiesbaden 1975, 171- 182; idem, "Notes on the toponymy of the Persian Makran", in Iran and Islam , ed. C. E. Bosworth, Edinburgh 1971, 517-533; idem, "Notes on the toponymy of the persian Makran", in Iran and Islam , ed. C. E. Bosworth, Edinburgh 1971, 517-533; idem, "Politics, kinship and ecology in south-east Persia", Ethnology , 8/2 (1969), 139-152; idem, "Religious and political leadership in Persian Baluchistan", Ph.D. thesis, Oxford University, 1967; idem, "Weavers and dealers: the authenticity of an oriental carpet", in The Social life of things: commodities in cultural perspective , ed. A. Appadurai, Cambridge 1986, 195-235; idem, "Who are the Baluch?" in Qajar Iran , ed. C. E. Bosworth and C. Hillenbrand, Edinburgh 1984, 93-112; Sir A. Stein, An archaeological tour to Gedrosia , New Delhi 1931, repr. 1982; A. W. Stiffe, "Mudcraters and geological structures of the Makran coast", Quarterly journal of the geological society (1874); N. B. Swidler, "Brahui political organization and the national state", in Embree, 1977, 108-125; idem, "The political structure of a tribal federation: the Brahui of Baluchistan", Ph. D. dissertation, Columbia University, 1969; W. W. Swidler, "Economic change in Baluchistan: processes of integration in the larger economy of Pakistan", in Embree, 1977, 85-108; idem, "Technology and social structure in Baluchistan, West Pakistan", Ph. D.

dissertation, Columbia University , 1968; P. Sykes, "Some notes on journeys in southern and south-eastern Persia", Journal of the Manchester Geographical Society , 21 (1905), 1-12; idem, Ten thousand miles in Persia or eight years in Iran , London 1902; G. P. Tate, The frontiers of Baluchistan , London 1909; idem, Kalat , Calcutta 1896, T. H. Thornton, Colonel Sir Robert Sandeman: his life and work on our Indian frontier , London 1895; Quetta 1977; W. Tomaschek, "Zur historischen Topographie von Persien", Sb. Wiener ( عsterreichischen ) Akademie der Wissenschaften , 102 (1883), 145-231, 561-599; Y. R. Vinnikov, Beludzhi Turkmensko i § SSR , Sovetskaya

ةtnografiya, 1952, no. 1; L. Virsa, Dera Ghazi Khan field staff report , Islamabad 1984; C. Vita-Finzi, "Quaternary deposits in the Iranian Makran, " Geographical journal , 141 (1975), 415-420; E. W. Vredenburg, "A Geographical sketch of the Baluchistan desert and parts of eastern Persia", Memoirs of the Geological survey of India , 31/2 (1901), 179-302; idem, "Geology of Sarawan, Jhalawan, Mekran and the state of Las Bela", Records of the geological survey of India , 38 (1909), 189-215; W. H. Waaltyer, A geographical statistical and historical description of Hindostan and the adjacent countries , London 1820; A. T. Wilson, The Persian Gulf , London 1928; R. G. Wirsing, The Baluchis and Pathans , London 1981; N. Zarudny § â , "Tret'ya ةkskursiya po vostochno § â Persii", Zapiski Russkogo geograficheskogo obshchestva , 50 (1916), 1-448.

/ اسپونر ، تلخیص از ( ایرانیکا ) /

دین و معتقدات

در سرزمین بلوچستان به معنای وسیع آن ØŒ دو گروه اصلی یعنی بلوچها Ùˆ برهوییها، گرچه از نظر قومی ØŒ وضع ظاهری Ùˆ زبان با یکدیگر تفاوت دارند، ولی به صورت سازمان اجتماعی واØ‌دی به هم پیوسته اند. قبایلی از هر دو گروه در کنار یکدیگر زندگی Ù…ÛŒ کنند Ùˆ معتقدات Ùˆ اعمال مذهبی آنها را نمی توان به آسانی از هم باز شناخت . بلوچها Ùˆ برهوییها همگان پیرو مذهب تسنن اند، ولی در عمل تسامØ‌ بسیار نشان Ù…ÛŒ دهند Ùˆ بسیاری از آداب آنها به آداب اهل تشیع Ùˆ دیگران ØŒ شباهت دارد. تسامØ‌ ایشان این Ø‌سن را نیز دارد Ú©Ù‡ با روØ‌ÛŒ مداراکننده همراه است .

گیسوی بلوچها عموماً بلند است Ùˆ ریش Ùˆ موی سرخود را کوتاه نمی کنند، مگر موی شارب ØŒ Ú©Ù‡ آن را کوتاه Ù…ÛŒ کنند. بسیاری از همسایگانِ درست آیین تر آنها برآن اند Ú©Ù‡ Ø‌نفیّت بلوچ چندان فراتر از این نمی رود، Ùˆ در واقع اعتقاد ایشان را به دینی ØŒ مگر از نوع منفی آن ØŒ منکرند. تعداد ملاّ یان Ùˆ سادات در میان بلوچ اندک است Ø› از طرف دیگر، بقاع مشایخ یا پیران بسیار مورداØ‌ترام است . مساجد رواج چندانی ندارد، Ùˆ هر کجا Ú©Ù‡ یافت شود غالباً عبارت است از طرØ‌ÛŒ از سنگهایی Ú©Ù‡ بر روی تپه ای ناشیانه در کنار یکدیگر قرار گرفته اند تا قبله را نشان دهند.

بلوچها Ùˆ برهوییها پیش از مهاجرت به سرزمینی Ú©Ù‡ اکنون بلوچستان نامیده Ù…ÛŒ شود اسلام آوردند. این امر را Ù…ÛŒ توان به دورة متعاقب نخستین فتوØ‌ات اسلامی در جنوب شرقی ایران مربوط دانست . اصطخری (ص 141Ù€142) اسلام آوردن آنها را به دوران خلفای عباسی نسبت Ù…ÛŒ دهد.

فرشته (ج 2، ص 329) اظهار می دارد که شهزاد ( میرشهدا ) پسر میرچاکر ( میرعماد کرویزی ) نخستین کسی بود که تشیع را در مُلتان باب روز کرد. افسانه های بلوچی به شهزاد اصل و نسبی رمزآلود نسبت می دهند.

از این زمان به بعد، چنین به نظر می رسد که بتدریج بلوچها، دست کم اسماً، به مذهب اهل سنت روی آورده باشند، گواینکه این امر تفاوت عملی چندانی نداشته است .

مزار مشایخ یا پیران ØŒ در سراسر این سرزمین مرکز عبادت Ùˆ زیارت ØŒ Ùˆ زیارت مهمترین جنبة عملی مذهب این قوم است . Ø´Ú©ÛŒ نیست Ú©Ù‡ در بسیاری موارد، این مزارها به زمانی قبل از ورود اسلام به منطقه تعلق دارند Ùˆ بیشتر آنها هنگام مهاجرت بلوچها Ùˆ برهوییها وجود داشته اند. برخی از آنها از اهمیت بسیار برخوردارند Ùˆ زوّار از دور Ùˆ نزدیک به زیارت آنها Ù…ÛŒ روند، در Ø‌الی Ú©Ù‡ بعضی از آنها فقط شهرت Ù…Ø‌لّی دارند. به منظور تØ‌قّق نذر خود، زوّار تکّه هایی از پارچه ØŒ زنگوله ØŒ شیپور، سنگواره ØŒ یا اشیای دیگر به ضریØ‌ Ù…ÛŒ بندند (رجوع کنید به > «فرهنگ عامة بلوچ » < ØŒ ص 259Ù€263). از جمله زیارتگاههای مهم مورد توجه اینهاست : سخی سرور؛ سلیمان شاهِ تونسا شریف ØŒ Ú©Ù‡ زیارتگاه نسبتاً جدیدی است برای مسلمانان سنی Ø› Ø‌ضرت غوث در کوه چهل تن یا چهل پیر Ú©Ù‡ وجه تسمیة آن چهل فرزند غوث اند Ú©Ù‡ بر روی کوه رها شده بودند (ماسون ØŒ ج 2ØŒ ص 83Ù€85Ø› فولکلور ØŒ 1893ØŒ ص 295)Ø› پیر سُهری در سهری کُشْتَغ ( کُشْتَکْهه ) در منطقة بُغْتی ( بوگطی ) ØŒ Ú©Ù‡ زیارتگاهی واقعاً بلوچی است (هِتورام ØŒ ص 77)Ø› چِتن شاه در نزدیکی کلات Ø› پیرعمر نزدیک خُزدر، جایی Ú©Ù‡ آزمون گناه Ùˆ بیگناهی از طریق آب اعمال Ù…ÛŒ شود؛ سلطان شاه در زِهری ØŒ Ú©Ù‡ افراد مبتلا به تب به زیارت آن Ù…ÛŒ روند ( > گزارش سرشماری بلوچستان < ØŒ ص 40)Ø› Ùˆ جیوه لال ( لعل ) Ú©Ù‡ نام دیگرش لال شاهباز است ØŒ در سِهوانِ سند (برتون ØŒ فصل بیست Ùˆ پنجم ).

پایبندی کامل نسبت بدانچه قبیله آن را Ù…Ø‌ترم Ù…ÛŒ شمارد نزد همة بلوچها دارای اهمیتی والاست ØŒ Ùˆ این اصول نزد ایشان از معتقدات مذهب اسمی آنها نفوذ بیشتری دارد. Ø‌فظ شرف خانوادگی با تنبیه بی عفتی در همسران نیز بسیار مهم ØŒ Ùˆ مکافات همسر Ùˆ مرد خاطی مرگ است ØŒ Ú¯Ùˆ اینکه در دوران اخیر غرامت نیز پذیرفته Ù…ÛŒ شود. غرامت به صورت نقدی است ØŒ ولی در عمل ادای دین معمولاً از طریق ازدواج یا نامزدی زنی از خانوادة مرد خاطی با مردی از خانوادة شوی آسیب دیده انجام Ù…ÛŒ پذیرد. به این سنتها رسوم دیگری متضمن جنبه های خرافاتی نیز منضم است Ø› به علائم Ùˆ نشانه ها معتقدند، Ùˆ با بررسی رگهای سطØ‌ÛŒ کتف گوسفندی Ú©Ù‡ تازه ذبØ‌ شده به تفأل Ù…ÛŒ پردازند. رؤیت آلاگَزَنِه در سمت Ú†Ù¾ هنگام عزیمت به مسافرت ØŒ بدیمن است ØŒ Ùˆ همین کافی است Ú©Ù‡ دسته ای از سواران را از سفر منصرف کند. گوشت خوک البته Ø‌رام است ØŒ ولی بلوچها Ù…Ø‌رّمات ملی یا قبیله ای خاص خود را نیز دارند؛ مثلاً همگان از خوردن ماهی خودداری Ù…ÛŒ کنند، Ùˆ توجیه ایشان این است Ú©Ù‡ آن را نمی توانند به شیوة مقرّر، یعنی سربریدن ØŒ ذبØ‌ کنند؛ تخم مرغ را نیز غالباً مردار یا Ø‌رام Ù…ÛŒ شمارند. افراد عشیرة سردار کِهْل ØŒ Ú©Ù‡ از رِنْدهای کچّهی هستند، گوشت شتر را نمی خورند. برخی از این Ù…Ø‌رّمات Ù…Ø‌تملاً دارای اصلی توتمیستی است . وجود چند نام قبیله یا عشیره Ú©Ù‡ از اسامی گیاهان یا جانوران گرفته شده تا Ø‌دّی مؤیّد این نظریه است . ولی ØŒ در میان بلوچها Ùˆ برهوییها هیچ موردی از وجود اعمال توتمیستی دیده نشده است .

موردی از «آزمون از طریق آتش » را در میان بزدارها در 1307/ 1889 نویسنده شخصاً شاهد بوده ( > مجلة انجمن سلطنتی آسیایی ، شعبة بمبئی < ، 1890)، و هیوز ـ بولّر نیز نمونة دیگری از آن را، با مختصر تفاوتی ، و همچنین موردی از «آزمون از طریق آب » را توصیف کرده است .

برخی از قبایل یا بخشهایی از آنها را دارای نیروی شفادهنده Ù…ÛŒ دانند Ùˆ معتقدند Ú©Ù‡ ایشان با دمیدن بر بیمار Ù…ÛŒ توانند سلامت او را به ÙˆÛŒ بازگردانند. عشیرة نوتهنی از بوگطی ØŒ قبیلة کهیری Ùˆ قبیلة کَلَمَتی از این جمله اند. قبیلة کلمتی اØ‌تمالاً در اصل بلوچ نیستند ولی در Ø‌ال Ø‌اضر در ایشان ادغام شده اند. شاید ایشان اخلاف بدعتگذاران قرمطی باشند Ú©Ù‡ در ابتدای قرن چهارم ØŒ Ù…Ø‌مود غزنوی ایشان را از مُلتان رانده بود.

منابع : ( ابراهیم بن Ù…Ø‌مد اصطخری ØŒ کتاب مسالک الممالک ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› Ù…Ø‌مدقاسم بن غلامعلی فرشته ØŒ تاریخ فرشته ØŒ یا، گلشن ابراهیمی ØŒ لکنهو 1281 ) Ø›

Balochi Folklore, Folklore (1902); Burton, Sind revisited , 1877; Hetu ¦ -Ra ¦ m, Bilu ¦ chi-na ¦ me , tr. Douie, Calcutta 1885; Masson, Travels .

/ م . لانگ ورث دیمز ، تلخیص از ( د. دین و اخلاق ) /

باستان شناسی

آثار تاریخی بلوچستان ایران ØŒ بسیار Ù…Ø‌دود است . اگرچه جهانگردان متقدم غالباً آثار باستانی این منطقه را

وصف کرده اند، نخستین پژوهش باستان شناسی شایان توجه در اوایل دهة 1310 Ø´ /1930 صورت پذیرفت : سر مارک اورل استاین مساعی خود را بر درة بمپور متمرکز ساخت Ùˆ در آنجا نقاط متعددی را Ú©Ù‡ از نظر باستان شناسی اهمیت داشت ثبت کرد Ùˆ در چند Ù…Ø‌Ù„ نیز به Ø‌فاریهایی Ù…Ø‌دود پرداخت . طبق تØ‌قیقات استاین ØŒ در دوران قبل از تاریخ گروههایی در بلوچستان Ù…ÛŒ زیسته اند Ú©Ù‡ گمان Ù…ÛŒ رود با ساکنان غرب ایران از نظر فرهنگی نسبت داشته باشند.

بئاتریس دوکاردی ØŒ در 1345 Ø´ / 1966 در بمپور Ø‌فاریهای Ù…Ø‌دودی کرد تا توالی دوره های پیش از تاریخ منطقه را روشن سازد. اگر Ú†Ù‡ دامنة این Ø‌فاریها Ù…Ø‌دود بود، ولی توالی دوره هایی را نشان داد Ú©Ù‡ مرجعی اصلی برای مطالعة دورة پیش از تاریخ بلوچستان ایران است . گری هیوم در ناØ‌یة فلات سرØ‌د در 1345Ù€1346Ø´ به بررسی پرداخت Ùˆ بویژه در صدد یافتن آثار باستانی متعلق به دورة پارینه سنگی بود، ولی چند Ù…Ø‌Ù„ متأخرتر متعلق به دورة پیش از تاریخ را نیز کشف کرد. جودیت ماروچک آثار سفالینة این نقاط را بررسی کرد Ùˆ بعداً (در 1354 Ø´ / 1975) به مطالعة باستان شناسی آن منطقه به ترتیبی منظم پرداخت (رجوع کنید به میراگلیولو ØŒ 1979). تنها تØ‌قیق باستان شناختی دیگری Ú©Ù‡ تا این تاریخ به اتمام رسیده ØŒ بررسی موریتسیو توسی است Ú©Ù‡ در 1359 Ø´ / 1970 در مورد وسایل گورِدَمین صورت گرفته است .

بنا به نظر هیوم (1355Ø´ /1976)ØŒ بر مبنای آثار پارینه سنگی کشف شده در درة لادیز اØ‌تمالاً در دوران چهارم زمین شناسی ØŒ برای نخستین بار افرادی در بلوچستان سکونت اختیار کرده اند. مهمترین کاوشگاهها، سه Ù…Ø‌Ù„ بود Ú©Ù‡ در آن آلات سنگی ساده ای چون تبر، Ùˆ سنگ چخماق Ùˆ وسایل ساخته شده از آن یافت شده است . از نظر سبک Ùˆ Ù†Ø‌وة ساخت ØŒ این آلات به وسایل متعلق به اوایل دورة پارینه سنگی در نواØ‌ÛŒ خارج از ایران شباهت دارد. تاریخ دقیق این وسایل Ù…Ø‌Ù„ اختلاف است ØŒ ولی این کشفیات نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ تØ‌قیقات بیشتری دربارة دورة پارینه سنگی در این منطقه بیجا نخواهد بود. تا اواخر هزارة چهارم قبل از میلاد، شواهد چندانی دال بر سکونت بشر در بلوچستان موجود نیست . دوکاردی (ص 257Ù€ 268) بر مبنای Ø‌فاریهایش در بمپور، بر آن بود Ú©Ù‡ این آبادیهای کهن ØŒ دارای پیوندهای فرهنگی نزدیکی با آبادیهای هم عصر در ایالت کرمان بوده ØŒ Ùˆ تمام آنها اØ‌تمالاً رابطه فرهنگی غیرمستقیمی با نواØ‌ÛŒ مسکونی غرب آنجا داشته اند. توسی (1970) Ùˆ لمبرگ Ù€ کارلوسکی (1972Ø› لمبرگ Ù€ کارلوسکی Ùˆ توسی ØŒ 1973) با استفاده از اطلاعات جدیدتر، استدلال کرده اند Ú©Ù‡ اطلاعات Ø‌اصل از بمپور عمدتاً مبین ادامة گسترش فرهنگی بومی است Ú©Ù‡ در ترکمنستان Ùˆ شرق ایران ØŒ بویژه در شهر سوخته ØŒ Ùˆ جنوب افغانستان رواج داشته است . تعداد Ùˆ اندازة این آثار باستانی Ú©Ù‡ به سه هزار تا دوهزار سال قبل از میلاد تعلق دارند، شایان توجه نیست Ùˆ ظاهراً منعکس کننده فعالیتهای روستاییان کشاورز Ùˆ شبانان چادرنشین است . در عین Ø‌ال ØŒ به عقیدة چند تن از پژوهندگان (دیلز ØŒ 1977Ø› کُهل ØŒ 1978Ø› لمبرگ Ù€ کارلوسکی Ùˆ توسی ØŒ 1973Ø› پاتز ØŒ 1978)ØŒ این جوامع در شبکه های بازرگانی وسیعی قرار داشتند Ú©Ù‡ مناطقی چون ترکمنستان Ùˆ سیستان Ùˆ بلوچستان Ùˆ پاکستان Ùˆ خلیج فارس Ùˆ درة رود سند را به هم Ù…ÛŒ پیوست . این پژوهندگان همچون دوکاردی ØŒ معتقدند Ú©Ù‡ پس از 500 ØŒ 2 قبل از میلاد، دوره های پنجم Ùˆ ششم بمپور، این ناØ‌یه به Ø´Ú©Ù„ فزاینده ای در شبکة بازرگانی خلیج فارس Ú©Ù‡ بین النهرین Ùˆ جنوب شرقی ایران Ùˆ عمان Ùˆ بØ‌رین Ùˆ درة رود سند را به هم پیوند Ù…ÛŒ داد، فعال شد. با وجود امکان شرکت در چنین شبکه های بازرگانی وسیعی ØŒ Ú©Ù‡ وسعت Ùˆ Ø‌جم مبادلات آن Ù…Ø‌Ù„ اختلاف است (شفر ØŒ 1982)ØŒ پیشرفتهای فرهنگی در بلوچستان ایران ØŒ در قیاس با نواØ‌ÛŒ پیرامون آن ØŒ در سطØ‌ÛŒ Ù…Ø‌دود باقی ماند.

بسیاری از این آبادیها در اوایل هزارة دوم قبل از میلاد از سکنه خالی شد Ú©Ù‡ کاهش جمعیت یا افزایش چادرنشینیِ شبانی را نشان Ù…ÛŒ دهد. این تغییرات را غالباً به آثار Ø‌ملات هند Ùˆ آریاییها یا دورة خشکسالی طولانی مدت نسبت Ù…ÛŒ دهند. در هزارة اول قبل از میلاد، Ùˆ بویژه در دورة اشکانیان Ùˆ ساسانیان ØŒ وضع تغییر کرد و، چنانکه افزایش تعداد آثار باستان شناسی Ø‌اکی است ØŒ جمعیت رو به افزایش گذاشت . یک عامل مهم در این افزایش ØŒ استفاده از آب قنات * برای آبیاری بود Ú©Ù‡ در نتیجه ØŒ ایجاد نخستین آبادی عمده را در نواØ‌ÛŒ دشت Ú©Ù… ارتفاع ممکن ساخت . متعاقب این امر، عناصر زراعی Ùˆ Ú©ÙˆÚ† نشینِ اقتصاد گسترش یافت . این گسترش تا نیمة دوم هزارة اول میلادی ادامه یافت Ú©Ù‡ به افزایش استفاده از زمینهای کشاورزی نامساعد Ùˆ کاهش توانایی ناØ‌یه در تولید مواد غذایی لازم Ùˆ مازاد برای اهالی خود انجامید. افزایش جمعیت Ùˆ رقابت

بر سر منابع ØŒ مستلزم به کار گرفتن اهرمهای سیاسی نیرومندتری گردید Ú©Ù‡ ظهور استØ‌کامات اولیه بازتابی از آن است . مسائل افزایش جمعیت Ùˆ کاهش Ø‌اصلخیزی زمینها، Ú©Ù‡ معلول استفاده بیش از Ø‌د از مراتع Ùˆ فرسودگی خاک بود، تا دورة قرون وسطی ادامه یافت . سرانجام ØŒ مسائل چاره ناپذیر افول منابع Ù…Ø‌یط زیست سبب شد Ú©Ù‡ بار دیگر اهالی در سطØ‌ÛŒ گسترده آنجا را ترک کنند تا اینکه در Ø‌دود قرن یازدهم بلوچها بدانجا وارد شدند.

منابع :

F. G. Dales, "Shifting trade patterns between the Iranian Plateau and the Indus valley in the third millennium B. C.", in Le plateau iranien et l'Asie Centrale des origins a la conquete islamique, ed. J. Deshayes, Paris 1977, 67-68; B. De Cardi, "Excavations at Bampur: a third millennium settlement in Persian Baluchistan, 1966, Anthropological papers of the American Museum of Natural History, 51, 1970, 233-355; G. W. Hume, The Ladizian: an industry of the Asian chopper-chopping tool complex in Iranian Baluchistan, Philadelphia 1976; P. Kohl, "Western Asian trade in the third millennium B. C.", Current anthropology , 19 (1978), 463-492; C. C. Lamberg- Karlovsky, "Trade mechanisms in Indus-Mesopotamian interrelations", JAOS , 92 (1972), 222-229, C. C. Lamberg-Karlovsky and M. Tosi, "Shahr-i Sokhta and Tepe Yahya: tracks on the earliest history of the Iranian Plateau", East and West , 23 (1973), 21-53; J. T. Marucheck, "A technological and comparative analysis of pottery from Iranian Baluchistan", M. A. thesis, Department of Anthropology, The American University, Washington, D. C. 1972; J. T. Miragliuolo, "Non-urban sites and mobile settlement patterns: a survey of an unknown corner of Baluchistan", Ph. D. dissertation, Department of Anthropology, The American University, Washington, D. C. 1979; D. Potts, "Towards an integrated history of culture change in the Arabian Gulf Area: notes on Dilmun, Makkan and the economy of ancient Sumer", Journal of Oman studies , 4 (1978), 29-51; J. G. Shaffer, "Harappan commerce: an alternative perspecitve", in Anthropology in Pakistan , ed. S. Pastner and L. Flam, Ithaca 1982, 166-210; M. Aurel Stein, Archaeological reconnaissance in northwestern India and southeatern Iran , London 1937; idem, An archaeological tour in Gedrosia , New Delhi 1931; M. Tosi, "A tomb from Damin and the problem of the Bampur sequence in the thrid millennium B. C.", East and West , 20 (1970), 9-50.

/ شفر ، با اندکی تلخیص از ( ایرانیکا ) /

زبان بلوچی

1) موقعیت زبانشناختی . بلوچی در همة اصول و کلیات ، یکی از زبانهای ایرانی شمال غربی است که با زبانهای پارتی (ایرانی میانه )، کُردی نوین ، تاتی ، طالشی و دیگر گویشها (رجوع کنید به مقالة مکنزی دربارة لهجه شناسی ایرانی جنوب غربی و شمال غربی ) پیوندی نزدیک دارد. بررسی زیر تصویری از پیشینة بلوچی را به دست می دهد.

الف ) واجشناسی . بلوچی در موارد زیر درکنار پارتی جای دارد و در تقابل با فارسی میانه : واجهای s و z و ª k * و ( h ) ª g * را از هندو اروپایی نگه داشته است . مثال :

بلوچی پارتی فارسی میانه فارسی

asin swn hwn آهن

n ¦ kasa ks kyh که (کوچک )

t ¦ ma ¦ za d ¦ ma ¦ za d ¦ ma ¦ da داماد

n- ¦ za n- ¦ za n- ¦ da دانستن

zir zyrh b ¦ draya دریا

واجهای میانواکه ای d و g ایرانی باستان را نگه داشته است :

بلوچی پارتی فارسی میانه فارسی

¦ da ¦ o wwd wy آنجا

d ¦ pa p'd p'y پا(ی )

s ¦ nigo § ngws § nywxs نیوشیدن

واج § J آغازین ایرانی باستان را نگه داشته است :

بلوچی پارتی فارسی میانه فارسی

an j n § j zn- زدن

خوشة همخوانی rd ایرانی باستان را نگه داشته است :

بلوچی پارتی فارسی میانه فارسی

zird zyrd dyl دل

p(i)ti/bidi bdyg dwdyg دیگر/ دودیگر

بلوچی در موارد زیر با فارسی میانه مطابقت دارد و با

پارتی در تقابل است . واج Y ایرانی باستان آن در آغاز واژه

به § J بدل شده است :

بلوچی پارتی فارسی میانه فارسی

¦ ta i § j ywd wd § j جدا

واج S پدید آمده از r ایرانی باستان را نگه داشته است :

بلوچی پارتی فارسی میانه فارسی

se hry se سه

pusag pwhr pusar پسر/ پور

as «آتش » (درتمام گویشها جز رخشانی از § c ¦ a برگرفته از آتش فارسی ).

بلوچی در موارد زیر با بیشتر زبانهای ایرانی غربی فرق دارد: واجهای میانواکه ای p ، t ، k ایرانی باستان و نیز § c و j را در پایان واژه نگه داشته است . مثال : p ¦ a «آب »، ta ¦ bu «بود»، k ¦ hu «خوی ، عرق »، t ¦ bra «برادر»، § c ¦ ro «روز»، j ¦ dra «دراز». و نیز سایواجها F ، و x را نیز. برای مثال : kopag «شانه ، دوش » (رجوع کنید به در اوستایی kaofa- و در فارسی باستان kaufa- )، â ¦ n ¦ ka «چاه و چشمه » در پارتی و فارسی n ¦ xa و همچنین با اعمال قاعدة قلب patka «پخته » tka ¦ a «آمد» xta< ¦ gata-<*a ¦ a .

بلوچی در برابر w ایرانی باستان خوشة همخوانی gwa- یا واجِ g- را به کار می برد، و به جای xw- ایرانی باستان ، w یا h- را، و به جای گروه m § s و n § s ایرانی باستان ، mm و nn را، و به جای fra ایرانی باستان ، خوشة a- § s را. مثال :

t ¦ gwa «باد» (در اوستایی ta- ¦ va )

st ¦ i g «بیست » (در اوستایی sati ¦ i v )

war- «خوردن » (در پارتی wxr و در فارسی میانه xwr- )

wasp- «خوابیدن » (در فارسی میانه xwafs- )

d ¦ he «خوی و عرق » (از اوستایی a- s ac § x )

amm § c «چشم » (در اوستایی man- § as § c )

tunnag «تشنه » (در فارسی میانه ـ ng § tys )

k § awas § s «فروختن » (در فارسی میانه ـ § prwxs /فروخْشْ)

بعضی از این تغییرات صوتی در گویشهای دیگر نیز یافت شده اند، از قبیل hm § s در اورموری ( im § c «چشم » و نیز در بشکردی ehm § c «چشم » یافت شده است . § is § s بلوچی به معنی «ول ورها» با § os § s بشکردی مطابقت دارد، که در بسیاری از دیگر زبانهای ایرانی به صورت a- § s i sp (در فارسی شپش ) دیده می شود.

ب ) سازه شناسی . بلوچی مثل بسیاری از زبانهای ایرانی غربی (جز کردی ØŒ زازا، تاتی ØŒ سنگسری ) انواع مشخصات فراموش شدة ایرانی باستان را داراست . در بلوچی شناسة مشترک Ø‌الت غیر صریØ‌ جمع نامها n ¦ -a است Ú©Ù‡ از مختصات زبانهای ایرانی غربی است ØŒ نیز پسوند اصلی اسم جمع -gal در Ø‌ال Ø‌اضر مانند پسوند جمع به کار Ù…ÛŒ رود (Ú©Ù‡ در بلوچی کوهستانی شرقی بسیار رایج است ). در کردی ØŒ گویشهای فارس Ùˆ چند گویش مرکزی نیز یافت Ù…ÛŒ شود.

ستاک قدیمی متمایز میان Ø‌الت صریØ‌ Ùˆ غیرصریØ‌ (اوستایی az m در Ø‌الت اضافی mana ) در ضمیر اول شخص در بلوچی مانند فارسی Ùˆ بسیاری از زبانهای ایرانی غربی ØŒ جز کردی Ùˆ زازا، از بین رفته است .

شناسه های مضارع فعل بلوچی ØŒ مانند پارتی است Ú©Ù‡ در ایرانی باستان به صورت -aya- (رجوع کنید به اول شخص مفرد؛ -in (در بعضی از گویشها -an ØŒ برگرفته از وجه التزامی قدیم ) است Ø› سوم شخص با t ¦ i - ØŒ مانند n ¦ i § gus ØŒ it § gus ØŒ Ù…ÛŒ گویم ØŒ Ù…ÛŒ گوید. بعضی ستاکهای مختوم به n- صورتهای کوتاه شده پیدا کرده اند، مثال : kant «می کند»، zant «می داند»، t â ¦ n ¦ wa «می خواند» (برای صورتهای کوتاه شده رجوع کنید به گرشویچ ØŒ ص 161Ù€174). برعکس ØŒ زبان فارسی از ایرانی باستان -a- Ùˆ -aya- صورتهای مخلوط Ùˆ آمیخته دارد (رجوع کنید به هنینگ ØŒ ص 232Ø› گیلن ØŒ ص 112). علائم مصدر به صورت -ak<-ag در بعضی از زبانهای ایرانی شرقی Ùˆ از آن جمله در پراچی Ùˆ اورموری . هر جا در گویش رخشانی -tin دیده Ù…ÛŒ شود اØ‌تمالاً از صورت فارسی وام گرفته شده است . پیشوند زمان مضارع افعال دیرنده در همة گویشها (Ø‌تی در بشکردی Ùˆ لارستانی ) -a است ØŒ امّا این پیشوند بیشتر اوقات فاقدارزش است . پیشوند de- در رخشانی به طور پراکنده شنیده Ù…ÛŒ شود ) dede ) .

ج ) Ù†Ø‌Ùˆ. اضافه Ú©Ù‡ از مختصات ساختمان زبان فارسی Ùˆ دیگر زبانهای ایرانی جنوب غربی Ùˆ Ø‌تی کردی است در بلوچی کاربرد ندارد، مگر به گونة استثنایی Ùˆ موردی (مثل بیشتر زبانهای ایرانی نوین ). در بعضی از انواع شعری Ùˆ جمله های قالبیِ وام گرفته شده از فارسی ØŒ یکی از مختصات بسیاری از گویشهای بلوچی ØŒ بجز رخشانی ØŒ کاربرد ساختارهای مجهول از افعال ماضی متعدی است . رخشانی تنها گویشی است Ú©Ù‡ ساختار معلوم را به کار گرفته است . رخشانی شمالی تنها گویشی است Ú©Ù‡ منØ‌صراً ساختار معلوم را به کار Ù…ÛŒ برد. رخشانی مرکزی Ùˆ جنوبی (Ùˆ همة دیگر گویشها) کلاً یا جزئاً ساختارهای مجهول را به کار Ù…ÛŒ برند.

د) واژگان . واژگان ایرانی بلوچی شامل تعدادی واژة ابتدایی و اولیة ایرانی شرقی است که نمونه های برگزیدة زیر از آن جمله است : nagan «نان »، در سغدی n g n ، در پشتو on g na (ولی در فارسی میانه n ف n و در فارسی «نان »). sagan «تپاله »، در پراچی خn g sa ، در وخی sagin ، در اورموری skan (در ختنی satana- ولی در پهلوی n ¦ sarge و در فارسی سرگین ). ¤ gwand «کوتاه »، در ختنی vanda- «کوچک »، در پراچی anخkخ g ؛ gud «رخت ، لباس » رجوع کنید به پراچی un g ¦ a «لباس پوشیدن »، در پشتو und g ¦ a (اما در فارسی میانه مانوی - § pymwc ، در پارتی مانوی § pdmwc ، در فارسی § pos «پوشیدن »)؛ gar «صخره »، در وخی و پشتو ar g ، در اورموری ¦ i gr «کوه »؛ hg ¦ za «پسر»، در پراچی a g za ، در سغدی k فف z (اما در پارتی و فارسی میانه zhg (رجوع کنید به فارسی میانه pws ، pwsr و در فارسی پسر)؛ arr § s «خوب »، در سغدی yr § s ، در پشتو § s ، در اورموری irr § s ، در ختنی جra ¨ s ¨ s (اما در فارسی میانه و فارسی b ¦ xu ). از جهات دیگر واژگان بلوچی از نوع ایرانی جنوب غربی است : d ¦ mu «موی سر»، bard «بیل »، aq § c ¦ so «سوزش » § c ¦ ro «روز»، dag ¦ o § s «شستشو».

منابع :

Encyclopaedia Iranica , s.v. "Afghanistan. V: Languages" (by Ch. M. Kieffer), "Afghanistan. VII: Para ¦ c ¦ â § " (by G. Morgenstierne); Itya Gershevitch, "The crushing of the third singular present", W. B. Henning memorial volume , ed. M. Boyce and I. Gershevitch, London 1970; Ghilain, Essai sur la langue parthe , Louvain 1939; Henning, "Das Verbum des Mittelpersischen der Turfanfragmente", ZII , 9(1933); D. N. Mackenzie, "Origins of Kurdish", TPS (1961; دربارة لهجه شناسی زبانهای ایرانی غربی ).

برای صورت کامل منابع رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل «بلوچستان . 3: زبان و ادبیات بلوچی ».

/ الفنبین ، تلخیص از ( ایرانیکا ) /

2) پراکندگی جغرافیایی . بلوچی زبان اصلی منطقه ای است Ú©Ù‡ از واØ‌Ø© مرو (ماری ) در ترکمنستان به سوی جنوب تا خلیج فارس ØŒ Ùˆ از سیستان در ایران به سوی شرق در امتداد درة هیرمند در افغانستان Ùˆ سرتاسر مکران پاکستان به سمت شرق تقریباً تا رود سند، از جمله شهر کراچی در جنوب ØŒ با پیش آمدگی وسیع Ùˆ رو به گسترشی در تپه های شرق Ùˆ شمال شرقی کویته گسترده است . در امارات متØ‌دة عربی Ùˆ کویت نیز جماعات کثیری بلوچی زبان وجود دارد.

از منطقة مرو تا Ø‌دود صد کیلومتری جنوب بیرجند، معدودی گروههای بلوچی زبان پراکنده اند. از Ø‌دود Ù’32 عرض شمالی زبان بلوچی زبان اصلی Ù…Ø‌Ù„ Ù…ÛŒ شود، Ùˆ به سمت غرب تا Ø‌دود Ù’59 طول شرقی Ùˆ به سمت جنوب در استان سیستان Ùˆ بلوچستان تا خلیج فارس ادامه Ù…ÛŒ یابد.

بلوچی در افغانستان ØŒ زبان رسمی ایالت نیمروز است . جوامع بلوچی زبانی نیز در سرتاسر بخش غربی کشور تا مرز ترکمنستان یافت Ù…ÛŒ شوند، ولی بلوچی فقط از چخانسور به سمت جنوب ØŒ زبان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ اصلی به شمار Ù…ÛŒ آید، از زَرَنج ØŒ مرکز ایالت ØŒ Ù…ÛŒ گذرد Ùˆ در امتداد درة هیرمند تا Ø‌دود Ù’64 طول شرقی به سمت شرق Ùˆ در سمت جنوب رودخانه تا مرز پاکستان در چاغی ادامه Ù…ÛŒ یابد (گفتنی است Ú©Ù‡ در منطقة هیرمند وسطی ØŒ



زبان برهویی نیز از موقعیتی همانند برخوردار است ØŒ Ùˆ بسیاری از اهالی دو زبانه اند). بلوچی زبان عمدة سراسر مکران پاکستان است Ú©Ù‡ در شرق تا خطی شمالی Ù€ جنوبی Ú©Ù‡ از نوشکی (Ø‌دود Ù’66 طول شرقی ) Ù…ÛŒ گذرد ادامه دارد، Ùˆ این نقطة التقای آن با زبان برهویی است . زبان برهویی به سمت شمال غربی Ùˆ جنوب نوشکی در پاکستان Ùˆ قسمت اعظم منطقة سراوان Ùˆ جهلاوان Ùˆ به سمت جنوب تا لس بلا گسترده است ØŒ Ùˆ بدین ترتیب گروه کثیری از بلوچی زبانان تپه های شرق Ùˆ شمال شرقی کویته (سرزمین مریها Ùˆ بوگطیها) را از دیگر همزبانان خود جدا Ù…ÛŒ کند (رجوع کنید به «گویشها» در ادامة مقاله ). این سرزمین در شمال تا درة اسماعیل خان (Ø‌دود Ù’36 عرض شمالی ) امتداد دارد.

قسمت اعظم بلوچی زبانان را عشایر بلوچ تشکیل می دهند، و تنها گروه غیر بلوچی که به این زبان تکّلم می کنند عشایر برهویی هستند؛ وجهة بلوچی اندکی بیشتر است . تا ایام اخیر بلوچی در هیچیک از چهار کشوری که به آن تکلم می شود، رسمی نشده بود، در نتیجه بسیاری از بلوچی زبانان دو یا سه زبانه اند. ولی در 1357 ش در افغانستان بلوچی را به عنوان «زبان ملی » به رسمّیت شناختند. زبان نوشتاری بلوچی ، دارای تاریخی کوتاه است : سه نسخة خطی موجود در موزة بریتانیا (رجوع کنید به الفنبین ، 1960؛ همو، 1983) در نیمة اول قرن سیزدهم نوشته شده و قدیمترین آثاری است که به این زبان ـ به صورتی که امروزه می شناسیم ـ نوشته شده و تاریخ نگارش آنها قابل تعیین است (گزارشهایی دربارة نسخه های خطی متعلق به قرن سیزدهم از کلات ، در پاکستان در دست است که شاید در دربار خان کلات نوشته شده باشد).

اگر Ú†Ù‡ در برخی از کشورهای خاورمیانه Ùˆ هند مطالبی در سطØ‌ÛŒ Ù…Ø‌دود به چاپ رسیده است ØŒ گسترش ادبیات مکتوب در Ø‌دود 1329 Ø´ / 1950 به صورتی جدی در پاکستان آغاز شد (رجوع کنید به ادامة مقاله ). در زمان Ø‌اضر فقط در پاکستان به زبان بلوچی انتشارات وجود دارد. در 1357 Ø´ در ایران Ùˆ کابل نیز چاپ مطالب به زبان بلوچی به مقدار اندک آغاز شد.

به سبب فقدان سرشماری مناسب ØŒ تهیة برآورد دقیق از عدة بلوچی زبانان کار آسانی نیست . در ناØ‌یه ای Ú©Ù‡ عمدتاً به بلوچی تکلم Ù…ÛŒ شود سه زبان غیربلوچی نیز وجود دارد Ú©Ù‡ عبارت است از برهویی Ùˆ دو زبان هندو آریاییِ جَطگال Ú©Ù‡ جَطّها ( جتها ) یا مهاجرانی از سند Ú©Ù‡ در دشتیاری (گوشه ای در انتهای جنوب شرقی مکران ایران ) ساکن اند به آن تکلم Ù…ÛŒ کنند، Ùˆ کهترنی Ú©Ù‡ بلوچهای منتهاالیه شرقی ناØ‌یة بلوچستان ØŒ شرق درة غازی خان ØŒ به آن سخن Ù…ÛŒ گویند.

3) گویشها. شش گویش عمده را Ù…ÛŒ توان تمیز داد Ú©Ù‡ از نظر آواشناسی Ùˆ صرف Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ Ùˆ واژگان با هم متفاوت اند. از این شش گویش ØŒ رَخشانی گسترده تر است Ùˆ به سه گونة Ù…Ø‌Ù„ÛŒ تقسیم Ù…ÛŒ شود. پنج گویش دیگر Ú©Ù… Ùˆ بیش به هم شباهت دارند. نخستین بررسی جامع درباره کلیة گویشهای بلوچی را الفنبین در کتاب خود با عنوان > زبان بلوچی < (1966) انجام داده ØŒ Ú©Ù‡ با اطلاعات بیشتری Ú©Ù‡ امروزه در دست است نیاز به تصØ‌ÛŒØ‌ دارد، لاشاری را باید به عنوان نام گویش به لُطونی ترجیØ‌ داد.

توجه به این نکته مهم است Ú©Ù‡ بلوچی زبانی است Ú©Ù‡ در آن تغییر چندانی رخ نداده ØŒ Ùˆ گویشهای آن ØŒ به رغم وسعت ناØ‌یه ای Ú©Ù‡ در آن تکلم Ù…ÛŒ شود، بسیار به هم شبیه اند، بلوچی زبانان تمام نواØ‌ÛŒ ØŒ بجز بلوچهای ساکن تپه های شرقی به آسانی سخنان یکدیگر را درک Ù…ÛŒ کنند. گویشها از شمال به جنوب کمابیش عبارت است از:

الف ) رخشانی ØŒ از مرو در ترکمنستان به سمت جنوب در ایران Ùˆ افغانستان در سرتاسر سیستان تا Ø‌دود Ù’28 عرض شمالی ØŒ به طرف جنوب خاش (بلوچی : هواش )ØŒ Ùˆ به سمت غرب این نواØ‌ÛŒ تا جایی Ú©Ù‡ به بلوچی تکلم Ù…ÛŒ کنند. این گویش دارای سه گونة Ù…Ø‌Ù„ÛŒ است : کلاتی ØŒ در پاکستان ØŒ از لس بلا تا تقریباً جنوب کویته Ø› پنجگوری ØŒ در مکران پاکستان Ø› Ùˆ سرØ‌دی ØŒ Ú©Ù‡ بمراتب در وسیعترین ناØ‌یه به آن تکلم Ù…ÛŒ شود، از جمله در چاغی پاکستان Ú©Ù‡ از نوشکی در شرق ØŒ به سمت غرب در امتداد مرز ایران تا جایی Ú©Ù‡ به بلوچی تکلم Ù…ÛŒ شود، یعنی Ø‌دود Ù’59 طول شرقی ØŒ به سمت جنوب تا تقریباً Ù’28 عرض شمالی Ú©Ù‡ در خاران پاکستان به پنجگوری Ùˆ در شمال ایرانشهر ایران به سراوانی Ù…ÛŒ رسد، در جهت شمال شامل تمام بخشهایی از افغانستان Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ به بلوچی سخن Ù…ÛŒ گویند، در امتداد رود هیرمند از Ø‌دود Ù’64 طول شرقی به سمت غرب تا چخانسور Ùˆ داخل ایران در سراسر بخشهای سیستان Ú©Ù‡ به بلوچی تکلم Ù…ÛŒ کنند، Ùˆ از آنجا به سمت شمال در افغانستان Ùˆ ایران تا مرو در ترکمنستان . سرØ‌دی گویش اصلی برنامه های رادیویی کویته Ùˆ کابل است .

ب ) سراوانی ØŒ گویشی Ú©Ù‡ در ایران وجهة فراوان دارد Ùˆ کانون آن روستای سراوان است Ú©Ù‡ تقریباً در فاصلة 150 کیلومتری جنوب شرقی خاش قرار دارد. سراوانی Ú©Ù‡ گویش اصلی برنامه های بلوچی رادیو زاهدان است ØŒ از گَشت (بلوچی : گُوشت ) شصت کیلومتری شمال خاش تا کوهک (بلوچی : کووَگ ) در مرز ایران Ùˆ پاکستان گسترده است . این گویش در خاک پاکستان نیز ادامه Ù…ÛŒ یابد، ولی قلمرو اصلی آن در ایران است . در سمت جنوب تقریباً تا راسْک ØŒ Ùˆ از آنجا به سوی شمال تا Ø‌دود سی کیلومتری شمال ایرانشهر بیشتر روستاها را در برمی گیرد. هر دو شهر بمپور Ùˆ ایرانشهر، در ناØ‌یة گویش سراوانی قرار دارند، Ú¯Ùˆ اینکه در ایرانشهر، سرØ‌دی هم به همان اندازه رواج دارد.

ج ) لاشاری ØŒ گویشی است Ú©Ù‡ مرکز آن در روستای لاشار، Ø‌دود 120 کیلومتری جنوب ایرانشهر از طریق جاده ØŒ قرار دارد. این گویش عناصر جدید را به سختی Ù…ÛŒ پذیرد. Ø‌دود آن از اِسپَکَه در شمال شروع Ù…ÛŒ شود Ùˆ در جنوب از پیپ Ù…ÛŒ گذرد Ùˆ در شرق تقریباً تا نیک شهر Ùˆ قصرقند، Ùˆ در غرب به فَنّوچ (بلوچی : پَنّوچ ) Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ ملتقای آن با فارسی Ùˆ بشکردی است .

د) کچی ، در درة کچ واقع در جنوب رشته کوههای مکران مرکزی در پاکستان رواج دارد. این گویش ، از هیروک به سمت غرب تا تُمپ (جز روستای مَند)، و در روستاهای واقع در شمال رود گِیش ، گسترده است .

Ù‡ ) گویشهای ساØ‌Ù„ÛŒ ØŒ Ú©Ù‡ از بیابان ØŒ دشتی در نزدیکی میناب (رجوع کنید به بیابان * (1))ØŒ در ایران در امتداد ساØ‌Ù„ به سوی شرق تا چابهار، در جهت شمال تا نیک شهر Ùˆ قصرقند Ùˆ هُودر؛ در پاکستان شامل مَند Ùˆ دَشت Ùˆ باریکة ساØ‌Ù„ÛŒ از مرز ایران به سمت شرق ØŒ شامل گوادر Ùˆ پَسنی Ùˆ اُرماره ØŒ بدانها سخن گفته Ù…ÛŒ شود؛ در کراچی بیش از هفتصد هزار تن بلوچی زبان سکونت دارند، ولی هیچیک از گویشهای آنها بر دیگران غالب نیست .

Ùˆ) گویش بلوچی تپه های شرقی ØŒ Ú©Ù‡ به تقریب منØ‌صراً در تپه های عشایرنشین شرق کویته Ùˆ عمدتاً در ایلهای مری Ùˆ بوگطی به آن تکلم Ù…ÛŒ کنند، از شمال جیکوب آباد در مرز سند علیا به سوی شمال تا درة غازی خان Ùˆ از سیبی در غرب تقریباً تا رود سند در شرق ادامه دارد. اگرچه زبانهای دیگری نیز در این ناØ‌یه وجود دارد ولی تقریباً تمام ساکنان آن بلوچی زبان اند. شاخه هایی از زبان بلوچی به سوی شمال در Ø‌رکت اند Ú©Ù‡ عمدتاً جایگزین پشتو Ù…ÛŒ شوند، Ùˆ در Ø‌ال Ø‌اضر زبان بلوچی بر ناØ‌یه میان درة غازی خان Ùˆ درة اسماعیل خان تسلّط دارد. به سبب اینکه این گویش در قلمرو سابق انگلیس قرار گرفته (مکران پاکستان در مملکت کلات

واقع بود)ØŒ سهم عمده ای در شرØ‌های نخستینی Ú©Ù‡ دربارة زبان بلوچی انتشار یافته داشته است Ú©Ù‡ با اهمیت واقعی آن تناسب ندارد.

4) آثار مکتوب . قدیمترین نوشته به زبان بلوچی نسخه ای خطی است Ú©Ù‡ در موزة بریتانیا Ø‌فظ Ù…ÛŒ شود Ùˆ متعلق به اوایل قرن سیزدهم است (رجوع کنید به الفنبین ØŒ 1961Ø› همو، 1983). از آن پس ØŒ رشد ادبی چندانی در این زبان به چشم نمی خورد، تا اینکه در دهة 1310 Ø´ چند تن ØŒ به رهبری Ù…Ø‌مد Ø‌سین «عنقا»، مدت کوتاهی به نشر هفته نامة بولان به زبان بلوچی پرداختند. پس از تشکیل کشور پاکستان در 1Ø´ /1947ØŒ به منظور تشویق امر چاپ به زبان بلوچی ØŒ فرهنگستانهایی نخست در 1335 Ø´ در کراچی Ùˆ سپس در 1338 Ø´ در کویته تأسیس شد. فرهنگستان کراچی در اواخر دهة 1330 Ø´ تعطیل شد، ولی فرهنگستان بلوچی در کویته هنوز (1366 Ø´ /1987) باقی است . با اینهمه ØŒ مساعی این علاقه مندان در خارج از پاکستان با استقبال چندانی روبرو نشد، Ùˆ فقط در 1357 Ø´ مجله ای به زبان بلوچی به نام سوب (پیروزی ) در کابل Ùˆ روزنامه ای در ایران ØŒ Ú©Ù‡ مدت کوتاهی منتشر شد، پدیدار گردید. مرکز فرهنگی بلوچ هنوز در کویته دایر است .

ادبیات بلوچی

ادبیات بلوچی Ù€ Ú©Ù‡ تا ایام اخیر کاملاً شفاهی بود Ùˆ هنوز هم قسمت اعظم آن شفاهی است Ù€ مشتمل است بر مقدار بسیاری اشعار تاریخی Ùˆ اشعار Ø‌ماسی Ú©Ù‡ به مناسبتهای خاص سروده شده Ùˆ قصّه Ùˆ Ø‌کایت ØŒ Ùˆ تعداد معتنابهی ترانه های عاشقانه Ùˆ اشعار دینی Ùˆ پندآموز، انواع لالایی Ùˆ چیستان Ùˆ شعرهایی Ú©Ù‡ هنگام کار خوانده Ù…ÛŒ شود. اØ‌تمالاً نخستین اقدام برای گردآوری این آثار گسترده ØŒ همان است Ú©Ù‡ در نسخه ای خطی در کتابخانة موزة بریتانیا موجود است (همو، 1982). به هر Ø‌ال تقریباً Ø´Ú©ÛŒ نیست Ú©Ù‡ قبل از علاقه مند شدن اروپاییان (عمدتاً انگلیسیان ) در قرن سیزدهم / نوزدهم به گردآوری Ùˆ کتابت بخش عمده ای از این آثار، اقدام منظمی در این زمینه نشده بود. تألیف لوئیس در 1272/ 1855 نخستین کار در این زمینه شمرده Ù…ÛŒ شود. کار مهمی Ú©Ù‡ پس از او شد از آنِ مایر در 1318/1900 است . ولی تألیفات لانگ ورث دیمز در 1309/ 1891 Ùˆ 1325/ 1907 Ùˆ 1327/ 1909 از همه مهمتر Ùˆ منظم تر است . متأسفانه مؤلفان تمام این آثار به موادی پرداخته اند Ú©Ù‡ فقط از ناØ‌یه ای Ú©ÙˆÚ†Ú© جمع آوری شده Ùˆ به گویش بلوچی تپه های شرقی است Ùˆ ناچار تصویر Ù…Ø‌دود Ùˆ گمراه کننده ای از وسعت Ùˆ تنوع واقعی این ادبیات ØŒ Ùˆ ارزیابی اغراق آمیزی از اهمیت گویشی Ú©Ù‡ در آن گردآوری شده است ØŒ به دست Ù…ÛŒ دهد. زبان شعر کهن بلوچی ØŒ سه گویش است Ú©Ù‡ بر Ø‌سب اهمیت عبارت است از: گویش ساØ‌Ù„ÛŒ Ùˆ گویش بلوچی تپه های شرقی Ùˆ Ú©Ú†ÛŒ .

ترانه های تاریخی . کهنترین ترانه های تاریخی ØŒ موسوم به «دَپتَر شاعری » (ترانه های اصل Ùˆ نسب )ØŒ به نخستین مهاجرتهای بلوچ از Ø‌لب ØŒ موطن افسانه ایِ آنها، پرداخته اند. از این ترانه ها تعداد معتنابهی موجود است Ú©Ù‡ فقط اندکی از آنها گردآوری شده است (نمونة ضعیفی از این نوع را Ù…ÛŒ توان در > بررسی زبان شناختی هند < یافت Ø› رجوع کنید به گریرسون ØŒ 1921). قدمت برخی از این ترانه ها ممکن است به قرن دهم نیز برسد. همة ترانه ها Ø‌اکی از آن است Ú©Ù‡ بلوچ فرزندان میر Ø‌مزه اند، در Ø‌لب قیام کردند Ùˆ در نبرد امام Ø‌سین علیه السّلام با یزید در کربلا جانب امام را گرفتند (تا اینجای تاریخ البته کاملاً خیالی است ). دو ایل عمدة رند Ùˆ لاشاری Ùˆ یک رئیس الرؤسا به نام شَیهَک Ùˆ تیره های متعدد Ùˆ چندین ایل مرکب از غلامان ØŒ پس از نبرد آنجا را ترک کردند، Ùˆ قرون بعد به سکوت برگذار Ù…ÛŒ شود. در مرØ‌لة بعد به سیستان رفتند Ùˆ در منطقة رودبار سکونت کردند Ùˆ مدتی در آرامش نسبی به سر بردند، تا اینکه Ø‌اکم آنجا، «شمس الدین » نامی ( ( شاید مَلِکی از صفاریان متوفی 559 رجوع کنید به دیمز، 1904ØŒ ص 35Ù€36 ) Ø› یا شاید شمس الدین Ù…Ø‌مد کُرت ØŒ Ø‌اکم هرات 644Ù€676) Ú©Ù‡ با ایشان روابط دوستانه داشت ØŒ تغییر کرد Ùˆ «بدرالدین » نامی ] اØ‌تمالاً از غوریان

رجوع کنید به دیمز، همانجا [ به Ø‌کومت رسید Ùˆ موجب پراکندگی آنها شد. برخی به سمت جنوب شرقی به مکران رفتند، Ùˆ Ø‌ال آنکه بیشتر آنها به سوی جنوب غربی به لار Ùˆ پَهره (فهرج ) Ùˆ بمپور رفتند Ùˆ سه سال سرگردان شدند Ùˆ به دنبال مکانی برای سکونت خود گشتند. پس از آن بیشتر آنها به سرکردگی میرجلال خان به مکران وارد شدند Ùˆ از مَند Ùˆ Ú©Ú† گذشتند Ùˆ تا کُلوه پیش رفتند Ùˆ یک سال دیگر سرگردان ماندند. میرچاکر، پسر شَیهَک ØŒ در آشَلِ کلوه به دنیا آمد، Ùˆ این شاید در نیمة قرن نهم باشد.

بیشتر روایات ، این بخش از مکران را، که بی آب و لم یزرع است ، از نظر بلوچ نامطلوب توصیف کرده اند، و بلوچها تا وقتی که به قسمتهای شرقی تر نزدیک کلات نرسیدند، سکونت اختیار نکردند.

ترانه های قهرمانی . در این زمان است که مجموعه های اصلی ترانه های قهرمانی قدیم بلوچ آغاز می شود. نخستین

Ùˆ مهمترین آنها را Ù…ÛŒ توان «مجموعة چاکر» خواند. این مجموعه مشتمل است بر ترانه های بیشماری دربارة میرچاکر، قهرمان برجستة تمام افسانه های بلوچ . بیشتر این ترانه ها به جنگ سی سالة ویرانگری میان رندها Ùˆ لاشاریها پرداخته Ùˆ Ø‌اوی نمونه های بسیار خوبی از شعر Ø‌ماسی است . بر اساس شواهد موجود در متن ترانه ها، اØ‌تمالاً ترانه های آنها متعلق به سالهای 880 تا 932 بوده است . «دَوْدا بالاچ »، پس از مجموعة چاکر، شاید مهمترین مجموعه ای است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان از آن نام برد. دَوْدا، سرکردة گورگیجهای رند، Ùˆ بالاچ پسر یا برادر او بود. موضوع جنگهای مزاریها نیز مجموعه ای به نام «مجموعة مزاری » تشکیل Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ مشتمل است بر قهرمانیهای بهرام خان سرکردة مزاریها در نبرد با Ú¯Ù„ Ù…Ø‌مّد برهویی .

آثار ادبی دیگر. میر هَمَّل جیهَند، «سلطانِ کَلْمَت »، موضوع چندین ترانه است . او Ú©Ù‡ در قرن دهم Ø‌اکم مکران بود غالباً به جنگ پرتغالیهایی Ù…ÛŒ رفت Ú©Ù‡ در این زمان به ساØ‌Ù„ Ø‌مله Ù…ÛŒ آوردند Ùˆ گوادر Ùˆ پسنی را در 989 به آتش کشیدند. میرهَمَّل لاف زد Ú©Ù‡ بسهولت Ù…ÛŒ تواند آنها را عقب براند، ولی در جنگ دریایی شکست سختی خورد Ùˆ به اسارت پرتغالیها درآمد. پرتغالیها او را به جنوب هند (در برخی از روایات به پرتغال ) بردند Ùˆ در آنجا زندانی کردند Ùˆ ÙˆÛŒ را به سکونت در Ù…Ø‌Ù„ Ùˆ انتخاب همسری از میان خود ایشان ترغیب کردند. میرهَمَّل از ازدواج با زنی «کفیر» (کافر) خودداری کرد، Ùˆ سرانجام در زندان درگذشت .

علاوه بر ادبیاتی که به مسائل خاص بلوچها پرداخته ، آثار ادبی متعددی نیز دربارة بسیاری از داستانهای معروف ، مانند داستان پریان ، داستان عیسی و باری ، لیلی و مجنون ، و شیرین و فرهاد، میان بلوچها رواج دارد. ترانة دوَستِین و شیرین و ترانه هایی که دربارة شِیه (شیخ ) مرید سروده شده جنبة بلوچی بیشتری دارد. شاعران معاصر و سرآمد آنها گل خان نصیر اشعار جدیدی دربارة این افسانه ها سروده اند.

بسیاری از قهرمانان Ùˆ بازیگران این رویدادها خود از جملة شاعران شمرده Ù…ÛŒ شوند Ù€ مانند بیبرگ ØŒ بالاچ ØŒ قَبیل جَط ØŒ Ùˆ گوَهَرام Ù€ Ùˆ ترانه های بسیاری به آنها منسوب است . برخی از شعرهای کهن منسوب به آنها را دیمز در 1327/1909 Ùˆ شیرمØ‌مد مری در 1359 Ø´ / 1970 گردآوری کردند، ولی تاریخ سرودن Ùˆ صØ‌ت انتساب این اشعار را نمی توان تعیین کرد.

قدیمترین شاعر مهمی که اطلاعات مشخصی درباره اش در دست است جام دُرَّک ، شاعر دربار نصیرخان اول ، در کلات است که اشعار عاشقانه اش هنوز در یادها مانده است و مردم آنها را می خوانند. برخی از آنها نیز گردآوری و چاپ شده است .

قرن سیزدهم ØŒ قرن شکوفایی ادبی بلوچ بود، Ùˆ تقریباً به یادگار هر رویداد مهم عمومی یا خصوصی (جنگها، جشنها، رویدادهای سیاسی )ØŒ غالباً شاعرانی Ú©Ù‡ نام Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ ایشان مشخص است ØŒ ترانه ای سروده اند. شهرِ مَند، در ناØ‌یة غربی درة Ú©Ú† ØŒ موطن ملاّ فضل Ùˆ ملاّ قَسیم Ú©Ù‡ هر دو در نیمة اول قرن Ù…ÛŒ زیستند، اهمیتی ویژه داشت . عزّت اللّه پنجگوری ØŒ لاچ سیبی ØŒ Ùˆ نورمØ‌مد بمپشتی از بلوچستان ایران Ùˆ ملاّ بَلْنامه Ø‌َسان از باهو کلات در همین ناØ‌یه نیز مهم اند.

در نیمة دوم قرن سیزدهم Ùˆ نیمة اول قرن چهاردهم نیز شاعران عمده ای وجود داشته اند Ú©Ù‡ از آن جمله اند فقیر شیرجان از نوشکی ØŒ ملاّ اسماعیل تُمپی از Ú©Ú† ØŒ Ú©Ù‡ اُستاØ‌َسّان زرگر اهل Ú©Ú† Ùˆ ملاغلام نبی خارانی کلوه ای ØŒ Ú©Ù‡ ترانه های روایی Ùˆ نیز تغزّلی دربارة موضوعات مهم زمان خود سروده اند.

از جمله نتایج جنگهای انگلیس Ùˆ افغان ترانه های مهم تاریخی بود؛ یکی از این ترانه ها لشکرکشی ژنرال ویلشر را در 1255/ 1839 به کلات شرØ‌ Ù…ÛŒ دهد. ترانه های بسیاری در وصف وضع ناآرامی است Ú©Ù‡ بر ایلهای سرزمین کلات Ùˆ بلوچستان انگلیس مستولی بود تا اینکه سر رابرت سندمن در 1284/ 1867 با نخستین قراردادهایی Ú©Ù‡ با آنها بست تا Ø‌دودی ایلهای سرکش را آرام کرد؛ در نتیجه ØŒ در Ø·ÛŒ دومین جنگ انگلیس Ùˆ افغان در 1296/ 1878ØŒ Ú©Ù‡ خود موضوع ترانه هایی شد، ایلهای بلوچ آرامش خود را Ø‌فظ کردند. سندمن نیز به صورت افسانه ای درآمد Ùˆ شعرهای بسیاری دربارة «سَنْمَنْ ساهب » (سندمن صاØ‌ب ) سروده شد.

ادبیات جدید. از آغاز قرن بیستم Ùˆ بویژه در پایان جنگ جهانی اول (Ú©Ù‡ مریها در آن از سربازگیری برای ارتش هند خودداری کردند)ØŒ شعور ملّی جدیدی در میان عامّة بلوچ نسلی از نویسندگان پدید آورد Ú©Ù‡ در دهة 1310 Ø´ وضع فرهنگی بلوچی کاملاً تازه ای ایجاد کردند Ù€ وضعی Ú©Ù‡ چاپ برای نخستین بار در آن سهمی داشت . ویژگی عمدة این وضع جدید اسماً ادبی بود، ولی از آغاز، سیاست نیز در آن نقش مهمی داشت ØŒ Ùˆ یکی از هدفهای بسیاری از نویسندگان برانگیختن Ø‌س بیداری ملی بود. در این امر البته زبان سهم مهمی داشت .

از این نسل جدید نویسندگان ØŒ نخستین کسی Ú©Ù‡ شهرت وسیعی یافت Ù…Ø‌مدØ‌سین «عنقا» (1288Ù€1356 Ø´ ) بود Ú©Ù‡ بولان ØŒ نشریة هفتگیش به زبان بلوچی ØŒ نخستین نمونه از نوع خود بود، Ú©Ù‡ تا پایان دهة 1310 Ø´ /1930ØŒ در Ù…Ú© در نزدیکی کویته منتشر Ù…ÛŒ شد. در پنجاه سال گذشته انواع Ùˆ اقسام روزنامه Ùˆ مجله به وجود آمده Ùˆ پس از چندی از صØ‌نه خارج شده است . پس از بولان Ú©Ù‡ در دهة 1310 Ø´ منتشر Ù…ÛŒ شد، نخستین نشریه موسوم به اُومان بود Ú©Ù‡ به سردبیری مولوی خیرمØ‌مد نَدْوی در اوایل دهة 1330 Ø´ / 1950 در کراچی منتشر شد. این فعالیتهای ادبی معمولاً دارای Ù…Ø‌توای سیاسی بارزی بوده است Ùˆ ازینرو روابط ناشران Ùˆ نویسندگان با Ø‌کومتهای مرکزی هرگز راØ‌ت نبوده است . عبدالعزیز کُرد (متوفی Ø‌ 1349 Ø´ )ØŒ سیّدهاشمی (متوفی 1359 Ø´ ) Ùˆ رØ‌معلی مَری (متوفی Ø‌ 1319 Ø´ ) از دیگر نویسندگان متقدم این گروه هستند. اØ‌تمالاً مهمترین رویدادها عبارت بود از تأسیس فرهنگستانهای زبان بلوچی برای نشر انواع مواد مکتوب Ø› در کراچی Ø‌دود 1335 Ø´ به همت سیّدهاشمی Ø› در کویته Ø‌دود 1338 Ø´ . قبل از تشکیل فرهنگستان اخیر، «بلوچی زُبانی دِوان » در 1329 Ø´ در آن شهر تأسیس شده بود (عبدُاللّ'هان جمالدینی متولد 1301 Ø´ Ø› Ú¯Ù„ خان نصیر 1293Ù€1363 Ø´ Ø› Ùˆ غلام Ù…Ø‌مد شاهوانی متوفی Ø‌ 1336 Ø´ ). گرچه فرهنگستان کراچی فقط چند سال دوام داشت ولی کارهای مهمی انجام داد. از طرف دیگر، فرهنگستان کویته هنوز فعال است Ùˆ Ø‌دود شصت عنوان کتاب چاپ کرده است . گلبانگ (بلوچی زبانی دوان ØŒ کویته 1331 Ø´ )ØŒ مجموعه ای از اشعار Ú¯Ù„ خان نصیر، از نخستین انتشارات آن بود. Ú¯Ù„ خان شاعر برجستة سالهای پس از 1330 Ø´ است Ùˆ فرهنگستان بلوچی کویته آثار متعددی از او چاپ کرده است ØŒ از جمله چهار مجلّد بزرگ شعر Ú©Ù‡ بیشتر آنها در سبکهای سنتی بلوچی سروده شده است . از طرف دیگر، عطاشاد (متولد Ø‌ 1319 Ø´ ) از شاعران برجستة سبکهای جدید Ùˆ غیرسنتی ØŒ از جمله شعر آزاد، است . از دیگر شاعران مهم در سبکهای کهن Ùˆ نو، از میرعیسی قُمی (متولد Ø‌ 1334) اهل تربت Ùˆ عبدالوØ‌ید آزات جمالْدینی (1294Ù€1360 Ø´ ) اهل نوشکی Ù…ÛŒ توان یاد کرد. آزات مجلة بلوچی (کراچی 1335 Ù€ 1348 Ø´ Ø› کویته 1348 Ø´ Ù€ ) را بنیان نهاد Ùˆ تا هنگام مرگ سردبیر آن بود.

منابع : شیرمØ‌مد مری ØŒ بلوچی کوهنین شاØ‌ری ØŒ کویته 1970Ø›

M. L. Dames, A textbook of the Balochi language , Lahore 1891; idem, The Baloch race , London 1904; idem, Popular poetry of the Baloches , London 1907; J. Elfenbein, "Baluchi Mss. in the British Museum", in Trudy XXV Mezhdunarodnogo Kongressa Vostokovedov , II, Moscow 1960, 364-366; idem, "A Balu ¦ c ¦ â § text, with translation and notes", BSOAS , 24 (1961), 86-103; idem, The Baluchi language, a dialectology with texts , London 1966

(نخستین گزارش دست اول Ùˆ جامع دربارة همة لهجه های بلوچی ØŒ همراه با تعدادی متن Ùˆ واژگانی کوتاه Ùˆ ناقص ØŒ عمدتاً وصفی ØŒ با تعدادی Ø‌اشیة تاریخی دربارة توسعة گویشها)Ø›

idem, "Notes on the Balochi—Brahui linguistic

commensality", TPS (1982), 77-98

(توصیفی دربارة برخی وام گیریهای مهم واجی و صرفی برهویی از بلوچی )؛

idem, "A Baluchi miscellanea of erotica and poetry: Codex oriental additional 24048 of the British Library", AIUON , 43/2, Supp. 35 (1983); Sir G. A. Grierson, "Balo ¦ ch ¦ â ", in Linguistic survey of India , X: Eranian family , Calcutta 1921, 327-421; A. Lewis, Balochi stories , as spoken by the nomad tribes of the Sulaiman Hills , Allahabad 1855 (دقیق و کاملاً موثق ) ; J. L. Mayer, Biluch Classics , Fort Munro-Agra 1901; idem, English- Biluchi dictionary , Lahore 1909.

برای صورت کامل منابع رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل «بلوچستان . 3: زبان و ادبیات بلوچی ».

/ الفنبین ، تلخیص از ( ایرانیکا ) /

موسیقی

الØ‌ان موسیقی بلوچستان معمولاً با مراسم خاص چون آیینهای مذهبی Ùˆ جشنها یا اعیاد پیوند دارد. آیینهای مذهبی اصلی عبارت است از دفع ارواØ‌ خبیثه («گُواتی »)ØŒ جذبه («مالِدِپیر پَتَر»)ØŒ Ùˆ عزاداری («مجالس ترØ‌یم »)Ø› Ùˆ جشنها Ùˆ اعیاد مهم عبارت است از مراسم ازدواج ØŒ تولد، ختنه سوران ØŒ چیدن خرما («هامین »)ØŒ Ùˆ درو کردن گندم . روابط میان الØ‌ان Ùˆ مراسم خاص در نام آنها منعکس است .

لیکو Ùˆ زَهیرُوک . این الØ‌ان آوازهایی است Ú©Ù‡ هنگام دوری از نزدیکان یا معشوق یا Ø‌تی وطن خوانده Ù…ÛŒ شود. در آغاز، اجرای زهیروک بدین صورت بود Ú©Ù‡ گروهی از زنان آن را در اثنای کار روزانة خود Ù…ÛŒ خواندند Ùˆ گروه دیگری به آنها جواب Ù…ÛŒ دادند. این شیوه امروزه رایج نیست ØŒ بلکه خوانندگان مرد زهیروک را همراه قِیچَک / غِژَک (در بلوچی : «کِیْچَک » یا «سُرود»، نیز «سروُز») Ù…ÛŒ خوانند.

تفاوت میان لیکو Ùˆ زهیروک ØŒ Ú©Ù‡ متون مشابهی دارند، در این است Ú©Ù‡ هر کدام در ناØ‌یة خاصی از بلوچستان

رایج است Ùˆ هر یک دارای ویژگیهای Ù„Ø‌Ù†ÛŒ متفاوتی است . لیکو بیشتر در «سرØ‌دزمین » Ùˆ زهیروک در مکران رواج دارد. تکرار مصراعهایی Ú©Ù‡ در یک نوبت خوانده Ù…ÛŒ شود Ùˆ معمولاً مشتمل بر دو جمله یا دو گوشه است از ویژگیهای سبک سرØ‌دی است .

کردی . متن کردی ØŒ مانند لیکو Ùˆ زهیروک ØŒ رنج فراق را به ذهن متبادر Ù…ÛŒ کند؛ در لیکو Ùˆ زهیروک این رنج واقعی است ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ در کردی صرفاً یاد جدایی مطرØ‌ است . متن کردی معمولاً به گویش رودبار Ùˆ منطقة میان ایرانشهر Ùˆ بمپور است . کردی را نیز در آغاز زنانی Ù…ÛŒ خواندند Ú©Ù‡ با دستاس مشغول آرد کردن گندم بودند، ولی این کار دیگر رسم نیست . وزن کردی نیز آزاد است . نام آن اØ‌تمالاً Ø‌اکی از آن است Ú©Ù‡ این «آواز» به شعبه ای از کردهای بلوچستان وابسته است .

موتْک . این آواز مخصوص مراسم «ترØ‌یم » است . متن آن فضایل متوفی Ùˆ غم سوکواری را شرØ‌ Ù…ÛŒ دهد. موتک را معمولاً گروهی زن Ùˆ بدون همراهی موسیقی اجرا Ù…ÛŒ کنند. دو گروه خواننده یا یک خواننده به همراه یک گروه به تناوب «بیتها» Ùˆ «ترجیع بند» را Ù…ÛŒ خوانند. ظاهراً این شیوة اجرا دیگر مرسوم نیست . در موتک نیز از وزن دقیقی پیروی نمی شود.

شَیر (شعر) . آوازی است با متنی شاعرانه متضمن داستانهای Ø‌ماسی ØŒ عشقی ØŒ رویدادهای تاریخی ØŒ روایت اجتماعی ØŒ پند Ùˆ اندرز Ùˆ جز اینها. شاعر Ú©Ù‡ «پالَوان » («پهلوان ») نیز خوانده Ù…ÛŒ شود «شیر» را همراه با ساز Ùˆ آواز اجرا Ù…ÛŒ کند. «پالوان »های بلوچ رویدادهای تاریخی را با آواز شرØ‌ Ù…ÛŒ دهند Ùˆ بدین طریق تاریخ بلوچستان را به صورت شفاهی Ù…Ø‌فوظ Ù…ÛŒ دارند. «شیر» معمولاً در جمع افراد مهم یا خانها خوانده Ù…ÛŒ شود؛ در موارد نادری در مراسم عروسی نیز ممکن است اجرا شود. مهمترین Ùˆ مشهورترین «شیر»های رایج در بلوچستان عبارت است از: شیر Ø‌ماسی از جمله میرقنبر، چاکر Ùˆ گوهرام ØŒ Ø‌ضرت ادهم Ùˆ Ù…Ø‌مد Ø‌نیفه Ø› شیر تاریخی از جمله جیهندخان Ø› شیر عاشقانه مانند عزت Ùˆ مِهروُک Ùˆ شه (شیخ ) مرید Ùˆ هانی Ø› Ùˆ روایت اجتماعی مانند میرپسندخان Ùˆ مرادخان .

گواتی . این اصطلاØ‌ ØŒ Ú©Ù‡ معنای تØ‌ت اللفظی آن «بادی » است ØŒ به افسردگی Ùˆ ملالی اطلاق Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ معتقدند ارواØ‌ خبیثه با بر هم زدن توازن تن Ùˆ روان فرد به وجود Ù…ÛŒ آورند Ùˆ نام دیگر آن «جن زدگی » است . کاربرد گواتی به منزلة اصطلاØ‌ÛŒ در موسیقی برخاسته از این باور است Ú©Ù‡ تنها موسیقی Ù…ÛŒ تواند ارواØ‌ ناپاک را از تن بیمار بیرون براند Ùˆ تنها جذبه Ù…ÛŒ تواند سلامت را بدان باز گرداند. اعتقاد به ارواØ‌ خبیثه هم در بلوچستان ØŒ بویژه در مناطق ساØ‌Ù„ÛŒ آن ØŒ Ùˆ هم در قسمت اعظم سواØ‌Ù„ خلیج فارس یافت Ù…ÛŒ شود. مهمترین انواع ارواØ‌ خبیثه عبارت اند از: «زار»ها، دیوها، گواتها، جنها، Ú©Ù‡ از نظر جنسیت Ùˆ دین (مسلمان Ùˆ نامسلمان ) هم با یکدیگر تفاوت دارند. برای راندن ارواØ‌ گوناگون از آلات مختلف موسیقی استفاده Ù…ÛŒ شود. مثلاً برای «زار» فقط طبل («لیوا») به کار Ù…ÛŒ رود، ولی در مراسم گواتی («لِعِب ») از تمام سازهای رایج در بلوچستان ØŒ عمدتاً «سرود» Ùˆ «دُونِلی » (نوعی )ØŒ استفاده Ù…ÛŒ شود Ùˆ مجموعة ویژه ای از آهنگها را اجرا Ù…ÛŒ کنند. در بلوچستان ØŒ واژة «موکام » (مقام ) به سازهایی اطلاق Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در مراسم گواتی به کار Ù…ÛŒ روند. از جمله رسوم گواتی Ú©Ù‡ هرگز ترک نمی شود نوعی رقص یا جنبش است Ú©Ù‡ به Ø‌رکات درویشان شباهت دارد. مراسم هر شب به مدت سه تا هفت یا Ø‌تی چهارده شب اجرا Ù…ÛŒ شود؛ تعداد شبها به شدت بیماری بستگی دارد، Ùˆ با ذبØ‌ قربانی پایان Ù…ÛŒ پذیرد. متن «آواز» گواتی شامل «مدØ‌ » دو تن از عرفا یعنی لعل شهباز قلندر، مدفون در سِهوان (سند)ØŒ Ùˆ عبدالقادر گیلانی * است .

مالِد (مولود) پیر پَتَر. مراسم «مالد» Ú©Ù‡ فقط دو تا سه ساعت طول Ù…ÛŒ کشد، در نواØ‌ÛŒ ساØ‌Ù„ÛŒ بلوچستان رواج بسیار داشته است ØŒ ولی امروزه رواج آن رو به کاهش است . در مالد آواز را طبل Ùˆ دَف (موسوم به «سماع » یا «مالد») همراهی Ù…ÛŒ کند؛ «سورنا» نیز در موارد استثنایی به کار Ù…ÛŒ رود. رهبر مراسم مالد، Ú©Ù‡ خود گاهی «سماع » را Ù…ÛŒ نوازد، خلیفه نام دارد. مراسم مالد از یک نظر با مراسم معمول در جلسات قادریهای کردستان شباهت دارد. برخی از شرکت کنندگان در مراسم مالد («مَستان ») Ú©Ù‡ ضمن «ذکر» به Ø‌الت جذبه در Ù…ÛŒ آیند شمشیر یا چاقو یا خنجر در بدن خود فرومی کنند.

این آوازها زیر در مراسم ازدواج یا تولد خوانده می شود:

نازینک . این واژه به معنای «پرستش » یا «ستایش » است (فعل : نازینک ) و در درجة اول در ستایش عروس و داماد و نوزاد است ، ولی متضمن ستایش خداوند نیز هست .

لاضو و هالُو. لاضو (یا لَیلُو/ لَیلَری ) و هالُو، مانند نازینک ، مختص مراسم ازدواج است .

شَپتاکی (نیز سِپَت ). آوازی است در ستایش خدا و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و بزرگان دین ؛ این آواز را، بدون همراهی موسیقی ، خویشاوندان و دوستانی می خوانند که در شب پس از تولد نوزاد در اتاق زائو گرد آمده اند. این مراسم از شش تا چهل شب به طول می انجامد و طول آن به وضع مالی خانواده بستگی دارد. در این آواز معمولاً دو گروه خواننده شرکت دارند که اشعار و ترجیع بندها را به تناوب می خوانند.

سِپَت وَزبَت ØŒ نات (نعت ). سِپَت را نیز هنگام مراسم تولد نوزاد به افتخار مادر Ù…ÛŒ خوانند. در متن سپت یا وَزبَت به ستایش خدا Ùˆ ائمه Ùˆ بزرگان دین نیز Ù…ÛŒ پردازند. نات (نعت ) Ø·ÛŒ مراسم شپتاکی اجرا Ù…ÛŒ شود Ùˆ مانند شپتاکی آوازی است Ú©Ù‡ اشعار آن در مدØ‌ پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم Ùˆ اولاد او Ùˆ دیگر بزرگان اسلام است .

صوت . این واژه به الØ‌ان بسیاری در موسیقی بلوچستان اطلاق Ù…ÛŒ شود Ùˆ هر یک از آلات موسیقی رایج در آنجا ممکن است آن را همراهی کند. اشعار آن در موضوع عشق یا شادی است Ùˆ «شَیّانی صوت » نامیده Ù…ÛŒ شوند. اجراکنندگان صوت ØŒ معروف به «صوتی »، در مراسم نامزدی Ùˆ ازدواج Ùˆ ختنه سوران Ùˆ جشنها Ùˆ اعیاد دیگر هنرنمایی Ù…ÛŒ کنند (این واژه به شعرهای کوتاهی نیز اطلاق Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ لزوماً در آواز خواندن مورد استفاده نیستند).

منابع : Ù…Ø‌مدعلی اØ‌مدیان ØŒ «موسیقی در بلوچستان »، هنر Ùˆ مردم ØŒ سال 16ØŒ Ø´ 182 (آذر 1356)ØŒ ص 57Ù€64Ø› علی ریاØ‌ÛŒ ØŒ زار Ùˆ باد Ùˆ بلوچ ØŒ تهران 1356 Ø´ Ø› لطف الله مبشری ØŒ آهنگهای Ù…Ø‌Ù„ÛŒ مناطق جنوبی ایران ØŒ ج 1ØŒ تهران 1335 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدتقی مسعودیه ØŒ تجزیه Ùˆ تØ‌لیل 14 ترانه Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ایران ØŒ تهران 1353 Ø´ Ø› همو، موسیقی بلوچستان ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø›

M. A. Barker and A. K. Mengal, A course in Baluchi, Montreal 1969, II, 263-349; J. During, Musique d'extase et de guerison du Baloutchistan. Anthologie de la musique traditionelle iranienne, Paris 1981; idem, "Musique et mystique en Iran", Ph. D. dissertation, Strasbourg 1985, 166-370; J. Kuckertz and M. T. Massoudieh, Volkgesange aus Iran, Bassler Archiv 23, 1975; M. T. Massoudieh, Hochzeitslieder aus Balucsestan", Jahrbuch fur musikalische Volks-und Vخlkerkunde , Berlin and NewYork 1973, 59-69; The New Grove's dictionary of music , London 1980, s.v. "Pakistan" (by Qureshi and Burckhardt).

/ Ù…Ø‌مدتقی مسعودیه ØŒ تلخیص از ( ایرانیکا ) /