بقره ، نام دومین سورة قرآن بنابر ترتیب «مُصØ‌ف امام » (رجوع کنید به قرآن *). این سوره ØŒ از نظر ترتیب زمانِ نزول ØŒ هشتاد Ùˆ ششم یا هشتاد Ùˆ هفتم و، بنابر نظر بیشتر راویان Ùˆ Ù…Ø‌ققان ØŒ اولین سورة مدنی است . به ادعای ابن Ø‌جر، در این باب اتفاق نظر هست (ج 8ØŒ ص 130)ØŒ ولی دربارة اولین سورة مدنی اقوال دیگری نیز نقل شده است (سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 96). بقره با 286 (یا 285 Ùˆ یا 287) آیه Ùˆ 221 ØŒ 6 کلمه Ùˆ 500 ØŒ 25 Ø‌رف ØŒ در میان هفت سورة بلند قرآن (السَّبعُ * الطُّوَلْ) ازهمه بلندتر است و، بنابر روایات Ùˆ بعضی قراین ØŒ در مدت ده سال هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به مناسبتهای مختلف نازل شده است Ø› مثلاً، در آیات 190 تا 194ØŒ قتال در Ø‌ریم کعبه عندالضّروره مجاز شمرده شده است Ùˆ به روایت سیوطی (1402ØŒ ص 35) این Ø‌Ú©Ù… پس از صلØ‌ Ø‌دیبیّه در سال ششم هجرت اعلان شده است . آیة 182 این سوره ،که امر به روزه Ù…ÛŒ کند، ظاهراً در رمضان سال دوم هجرت وآیة 281 آن ØŒ طبق روایات ØŒ در Ø‌جّة الوداع در منی ' نازل

شده است . همچنین سیوطی دو آیة 109 Ùˆ 272 را غیرمدنی Ù…ÛŒ داند (1363 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 56Ø› Ùˆ نیز رجوع کنید به معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 192). با اینهمه ØŒ تعیین قطعی ترتیب نزول آیات سوره میسر نیست . بلندترین آیة قرآن (آیة دَین ) نیز در همین سوره (آیة 282) است (قرطبی ØŒ ج 3ØŒ ص 377). طبق برخی روایات ØŒ Ù…Ø‌Ù„ قرار گرفتن آیة 281 این سوره را Ú©Ù‡ آخرین آیة نازل شده بر رسول اکرم بوده است ØŒ شخص پیامبر به ارشاد جبرئیل تعیین کردند (رامیار، ص 260ØŒ به نقل از مقدمتان فی علوم القرآن Ø› طبرسی ØŒ ج 1ØŒ ص 676).

وجه اطلاق نام بقره بر این سوره ØŒ داستانی از قوم بنی اسرائیل در این سوره است (آیات 66 تا 70) Ú©Ù‡ ØŒ برای یافتن قاتلی نامعلوم ØŒ مأمور به کشتن گاوی شدند. این داستان در قرآن به منزلة نمونه ای از بهانه جوییها Ùˆ ایرادگیریهای پیروان Ø‌ضرت موسی علیه السلام آمده است . امر به کشتن گاو بدون اشاره به اصل داستان ØŒ به صورت قانون Ú©Ù„ÛŒ برای یافتن قاتل نامعلوم در برخی از Ø‌الات ØŒ در تورات (سفر تثنیه ØŒ باب 21:1Ù€9) بیان شده است . از منقولات تاریخی Ùˆ اØ‌ادیث چنین بر Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ نام بقره در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به کار Ù…ÛŒ رفته است Ùˆ خود آن Ø‌ضرت نیز آن را به کار Ù…ÛŒ برده اند؛ مثلاً، در روایتی Ú©Ù‡ شیخ صدوق با ذکر سند از جابربن عبدالله انصاری Ùˆ او از پیامبر نقل Ù…ÛŒ کند، سورة Ø‌مد Ùˆ بخش آخر سورة بقره (آیه های 285 تا 286) دو گنج عرشی است Ú©Ù‡ خدا به پیامبر اسلام Ùˆ امّت او ارزانی داشته است (ابن بابویه ØŒ ص 50Ù€51). در غزوة Ø‌ُنین ØŒ هنگامی Ú©Ù‡ خطر شکست برای مسلمانان پیش آمد، ندای «یا اصØ‌اب سورة البقرة »، Ú©Ù‡ عباس * بن عبدالمطّلب به دستور رسول اکرم سر داده بود، روØ‌یة آنان را تقویت کرد Ùˆ مشرکان شکست خوردند (ابن سعد، ج 2ØŒ ص 151). در زبان ائمه علیهم السلام اصØ‌اب Ùˆ تابعین نیز همین نام تداول داشته است (مثلاً در این روایات امام صادق علیه السلام : هر کس بقره Ùˆ آل عمران را بخواند...ØŒ مجلسی ØŒ ج 89ØŒ ص 265 به نقل از ثواب الاعمال صدوق ). اسامی «سنام القرآن » Ùˆ «فسطاط القرآن » Ùˆ «سورة الفردوس » نیز برای این سوره ذکر شده است (سیوطی ØŒ 1363ØŒ ج 1ØŒ ص 191).

سورة بقره مطالب مختلفی در بر دارد؛ از جمله ذکرصفات مؤمنان و کافران و منافقان ، داستان آفرینش آدم

Ùˆ هبوط او به زمین ØŒ گرفتار آمدن قوم یهود به خشم خداوندو علل آن ØŒ تغییر یافتن قبله از بیت المقدس به Ù…Ú©Ù‡ در سال دوم هجرت ØŒ اØ‌کام نماز Ùˆ روزه Ùˆ زکات Ùˆ جهاد، قدر Ùˆ ارزش انفاق خالصانه ØŒ تØ‌ریم قتل Ùˆ شرب خمر Ùˆ قمار Ùˆ زنا Ùˆ ربا، مسائل نکاØ‌ ØŒ اØ‌کام Ùˆ توصیه های لازم در تجارت Ùˆ وصیّت Ùˆ سایر کارهای مالی Ùˆ بیان بعضی دیدگاههای اعتقادی اسلامی . در یک Ø‌دیث نبوی ØŒ سوره های بقره Ùˆ آل عمران زَهرَاوان (تثنیة زهراء» به معنای درخشنده ) نامیده شده اند Ú©Ù‡ ظاهراً به جهت کثرت اØ‌کام Ùˆ معارف الهی در آنهاست (ابن منظور؛ ابن اثیر، ذیل «زهر»). همچنین به دلیل طولانی بودن سوره Ùˆ نزول تدریجی آیات آن Ùˆ مدون نبودن آنها بر اساس زمان نزول ØŒ چند آیة آن ناسخ یا مخصّص Ùˆ مبیّن آیات دیگر همین سوره اند؛ مانندآیة 234 Ú©Ù‡ ناسخ آیة 240 است . میان آیات این سوره باآیات سایر سوره ها نیز رابطة نسخ Ùˆ تخصیص Ùˆ غیر آن وجود دارد (معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 299Ù€300ØŒ 312Ù€322Ø› نیز رجوع کنید به نسخ در قرآن ).

در اهمیت فراگیری Ùˆ قرائت Ùˆ Ø‌فظ سورة بقره Ùˆ نیز اهتمام صØ‌ابه Ùˆ دانشمندان دینی به آن مطالب گوناگونی نقل شده است ØŒ از جمله آنکه رسول اکرم فرمود: سورة بقره Ùˆ آل عمران را فرا گیرید Ú©Ù‡ اخذ آن دو سبب برکت Ùˆ وانهادن آنها موجب Ø‌سرت خواهد شد (ابن کثیر، ج 1ØŒ ص 33Ø› آلوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 98Ø› مجلسی ØŒ ج 89ØŒ ص 267Ù€268 به نقل از تفسیر منسوب به امام Ø‌سن عسکری علیه السلام ). نیز فرمود: هفت سورة بلند به جای تورات به من داده شده است (رامیار، ص 594ØŒ همراه با معرفی منابع اصلی Ø‌دیث ) Ùˆ هر کس آنها را فراگیرد دانشمند (Ø‌ِبر) است (ابن کثیر، ج 1ØŒ ص 33Ù€34). بنابر بعضی روایات ØŒ آن Ø‌ضرت گاهی در نماز شب خود سورة بقره Ùˆ آل عمران را با تأمل Ùˆ درنگ قرائت Ù…ÛŒ کرد و، به گفتة Ø‌ُذیفة * بن یمان ØŒ هر گاه به آیة تسبیØ‌ Ù…ÛŒ رسید، خدا را تسبیØ‌ Ù…ÛŒ کرد Ùˆ چون به آیة تعویذ Ù…ÛŒ رسید به خدا پناه Ù…ÛŒ جست (رامیار، ص 223). قرطبی از ابن عربی نقل کرده است Ú©Ù‡ ØŒ به گفتة یکی از مشایخ او، سورة بقره شامل هزار امر Ùˆ هزار نهی Ùˆ هزار Ø‌Ú©Ù… Ùˆ هزار خبر است ØŒ (قرطبی ØŒ ج 1ØŒ ص 152) Ú©Ù‡ گویا «هزار» تنها بر کثرت دلالت Ù…ÛŒ کند. ظاهراً، به دلیل اØ‌توای سوره بر مطالب متنوع Ùˆ نیز طولانی بودن آن ØŒ به فراگیری Ùˆ Ø‌فظ آن بسیار توجه Ù…ÛŒ شده است Ùˆ Ø‌تی برخی از صØ‌ابه برای رسیدن به این مقصود بیش از ده سال وقت صرف کرده اند. انس بن مالک گفته است : کسی Ú©Ù‡ سورة بقره Ùˆ آل عمران را Ù…ÛŒ دانست ØŒ نزد ما بزرگ بود (ابن Ø‌نبل ØŒ ج 3ØŒ ص 120). مشهورترین آیة این سوره ØŒ آیة الکرسی * است Ú©Ù‡ در فضیلت Ùˆ اهمیت آن روایات بسیار نقل شده است (قرطبی ØŒ ج 3ØŒ ص 268Ù€278).

منابع : علاوه بر قرآن Ùˆ کتاب مقدس . عهد عتیق Ø› Ù…Ø‌مودبن عبدالله آلوسی ØŒ روØ‌ المعانی ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن اثیر، النّهایة فی غریب الØ‌دیث Ùˆ الاثر ØŒ چاپ طاهراØ‌مد زاوی Ùˆ Ù…Ø‌مودمØ‌مد طناØ‌ÛŒ ØŒ قاهره 1383Ù€ 1385/1963Ù€ 1965Ø› ابن بابویه ØŒ معانی الاخبار ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ قم 1361 Ø´ Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ فتØ‌ الباری بشرØ‌ صØ‌ÛŒØ‌ بخاری ØŒ چاپ عبدالرØ‌من Ù…Ø‌مد، بیروت 1402Ø› ابن Ø‌نبل ØŒ مسند الامام اØ‌مدبن Ø‌نبل ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن سعد، الطّبقات الکبری ØŒ بیروت 1405/1985Ø› ابن کثیر، تفسیر قرآن العظیم ØŒ قاهره 1408/1988Ø› ابن منظور، لسان العرب ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت 1412/1992Ø› Ù…Ø‌مود رامیار، تاریخ قرآن ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ مصر 1363 Ù‡ Ø´ Ø› همو، لباب النّقول فی اسباب النّزول ØŒ تونس 1402/1981Ø› فضل بن Ø‌سن طبرسی ØŒ مجمع البیان فی تفسیر القرآن ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی Ùˆ فضل الله یزدی طباطبائی ØŒ بیروت 1408/ 1988Ø› Ù…Ø‌مد جمال الدین قاسمی ØŒ Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد قرطبی ØŒ الجامع لاØ‌کام القرآن ØŒ ج 1-2 Ùˆ ج 3-4ØŒ قم 1364Ø› Ù…Ø‌مدباقربن Ù…Ø‌مدتقی مجلسی ØŒ بØ‌ارالانوار ØŒ بیروت 1403/1983Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التمهید فی علوم القرآن ØŒ قم 1396Ù€1397.

/ گروه معارف و کلام /