بقراط (به یونانی هیپوکراتِس) ، نامدارترین پزشک روزگار باستان. در Ø‌دود 460 پیش از میلاد در جزیرة خیوس به دنیا آمد Ùˆ در Ø‌دود 375 در لاریسا (در ایالت تِسالی ) درگذشت . ÙˆÛŒ از دودمان آسکلبیادس (اسقلبیاذس ) برخاست ØŒ Ú©Ù‡ خاندان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ قدیمی از پزشکان بود Ùˆ چندین تن از ایشان هیپوکراتس نام داشتند. از همان روزگار باستان بقراط پزشکی نمونه Ùˆ والامقام دانسته Ù…ÛŒ شد. ÙˆÛŒ این Ø‌یثیت Ùˆ اعتبار را در وهلة نخست مدیونِ جالینوس * است Ú©Ù‡ نهضت «اØ‌یای طب بقراطی » را Ú©Ù‡ در قرن دوم میلادی آغاز یافته بود، به اوج خود رسانید Ùˆ بدینسان تصویری ثابت Ùˆ قطعی از بقراط برای آیندگان پدید آورد، چنانکه هم در کشورهای اسلامی Ùˆ هم در اروپا بقراط مظهر «پزشک راستین » گردید. لذا جای شگفتی است Ú©Ù‡ کمتر نوشته ای از تألیفات متعدد منسوب به ÙˆÛŒ را Ù…ÛŒ توان بیقین از خود او دانست . Ø‌جم این «مجموعة آثار بقراطی » بسته به ترتیب موضوعات ØŒ متفاوت است ØŒ ولی دست Ú©Ù… شامل شصت نوشته است . هیپوکراتِس در میان مسلمانان بسیار معروف بود Ùˆ نامش به Ø´Ú©Ù„ بُقراط Ùˆ نیز اِبُقراط Ùˆ اَبُقراط (با اسقاط هجای پایانی یونانی ØŒ همچون سُقراط از سُکراتِس Ùˆ دیمُقراط از دِمُکریتس ) درآمده است .

اطلاعات مربوط به زندگی Ùˆ اØ‌وال بقراط در تألیفات مسلمانان Ú©Ù… نیست . مشروØ‌ترین اطلاع در عیون الاَنباء ابن ابی اُصَیبعة (ج 1ØŒ ص 24Ù€33ØŒ ج 2ØŒ ص 16Ù€17) یافت Ù…ÛŒ شود، Ú©Ù‡ پدرش ایراقلیدِس (هراکلئیدس ) Ùˆ پدربزرگش بقراط را معلمان او ذکر کرده است . منابع قدیم ØŒ گذشته ازپدر بقراط ØŒ کسان دیگری را هم جزو معلمان او آورده اند، مانند هِردیکس سلومبریایی (پائولی ØŒ ج 8ØŒ ص 978 Ùˆ

بعد). گفته اند Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ 95 سال عمر کرد. همانا اطلاعات تذکره نویسان عرب دربارة او غالباً گمراه کننده است Ø› مثلاً به گفتة ابن ابی اصیبعة (ج 1ØŒ ص 24ØŒ ج 2ØŒ ص 22Ù€23) ÙˆÛŒ در رودِس ØŒ کنیدُس Ùˆ خیوس آموزش یافت ØŒ ولی به نوشتة قفطی (ص 90Ù€ 91) ÙˆÛŒ چندی در فیروها (یعنی BØ¥roia = Ø‌َلَب ØŒ ولی در متن مطابق با شهر Ø‌ِمْص دانسته شده است Ø› نیز رجوع کنید به ابن عِبری ØŒ ص 85) Ùˆ دمشق اقامت کرد. غرض از این دو خبر شاید تنها این باشد Ú©Ù‡ بقراط بسیار سفر کرد ــ موضوعی Ú©Ù‡ در روزگار باستان نیز Ù…ÛŒ دانستند. از سوی دیگر Ù…ÛŒ توان چنین انگاشت Ú©Ù‡ مسلمانان اطلاعات پراکنده ای دربارة زندگی بقراط Ø‌فظ کرده اند Ú©Ù‡ در جای دیگر یافت نمی شود. تذکره نویسان مسلمان درست دریافتند Ú©Ù‡ «مجموعة آثار بقراطی » متعلق به یک مؤلف واØ‌د نیست Ùˆ چندین پزشک به این نام بوده اند: ثابت بن قُرَّه چهار تن از «بَقارِطَة » یا «بُقراطون » (یعنی در واقع «آل بقراط ») را ذکر Ù…ÛŒ کند، Ú©Ù‡ نخستین آنان (فی الواقع دومینِ آنان ) اØ‌تمالاً همین بقراط نامدار بوده است (ابن ندیم ØŒ ص 293 Ùˆ بعد؛ قفطی ØŒ ص 100). عربها با این گزارشِ نامستند جالینوس نیز آشنا بودند Ú©Ù‡ بقراط دعوتِ پُر سود اردشیر اول (دراز دست ) برای آمدن به دربار ایران را رد کرد (باخمان ØŒ ص 20 Ùˆ بعد). بارها شفقت او Ùˆ اهتمام ÙˆÛŒ به درمان بیماران را ستوده اند. نیز گفته اند Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ نخستین کسی بود Ú©Ù‡ بیمارستان تأسیس کرد (ابن ابی اصیبعة ØŒ ج 1ØŒ ص 27ØŒ ج 2ØŒ ص 1Ù€2). البته مسلمانان با «سوگندنامة بقراط » نیز آشنا بودند، ولی طبیعتاً با اندک تفاوتی در صورت آن .

این سوگندنامه را در ابن ابی اصیبعة (ج 1ØŒ ص 25 Ùˆ بعد) Ù…ÛŒ توان یافت Ùˆ ف . رُزنتال آن را در > بازماندة دوران باستان در عالم اسلام < (زوریخ 1965ØŒ ص 250Ù€252) ترجمه کرده است . بقراط را نه فقط به عنوان طبیب کبیر بلکه به عنوان استاد کیمیا، سِØ‌ر Ùˆ اØ‌کام نجوم هم تØ‌سین Ù…ÛŒ کردند (اولمان ØŒ 1972ØŒ ص 155ØŒ 288Ù€289ØŒ 389)ØŒ Ùˆ اطلاق نام او به رساله ای در سØ‌ر Ùˆ جادوگری دوران یونانی مآبی Ú©Ù‡ ( در میان مسلمانان به غایة الØ‌کیم Ùˆ در میان اروپاییان ) به پیکاتریکس (Ù…Ø‌رّفِ بِقْراطیس ) مشهور شده ناشی از همین تبØ‌ر مفروض اوست .

نمی توان گفت تا Ú†Ù‡ اندازه مجموعة عربی نوشته های بقراطی منطبق با مجموعة یونانی است . اگر رسالة گمشدة جالینوس ØŒ    ¨ ï‌ ï‌  ¨           ¨   x     '    ¨   ï‚©      ¨          ï‚©     ØŒ Ú©Ù‡ اسØ‌اق بن Ø‌ُنین تØ‌ت عنوانِ کتاب فی کتب بقراط الصØ‌ÛŒØ‌Ø© Ùˆ غیر الصØ‌ÛŒØ‌Ø© ترجمه کرده بود (برگشترسر ØŒ 1925ØŒ Ø´ 104) به دست ما رسیده بود، اØ‌تمالاً اطلاع دقیقتری در این خصوص Ù…ÛŒ داشتیم . چند فهرست بلند وکوتاه از نوشته های بقراط Ù…ÛŒ شناسیم . آن Ú©Ù‡ اول از همه شایان ذکر است گزارش اجمالی ارزشمندی است Ú©Ù‡ یعقوبیِ مورّخ (ج 1ØŒ ص 107Ù€129) در Ø‌دود 259/972 از این ده اثر فراهم کرده است : کتاب الفصول (       ï‌   )ØŒ کتاب البُلدان والمیاه Ùˆ الاَهویة (    ¨      ¨       ¨   ï‚©     )ØŒ کتاب ماء الشَعیر (    ¨      ï‚©     )ØŒ کتاب تَقدِمة المَعرِفة (  ¨  x          )ØŒ کتاب الجَنین (   ¨   ¨   ¨  .          ¨            )ØŒ کتاب الاَرکان (یا کتاب طبیعة الانسان ) (     ¨   ï‚©        ¨     ¨  )ØŒ کتاب الغِذاء (        ï‚©     )ØŒ کتاب الاَسابیع ( ï‚©        ¨    ï‌  ï‚©  )ØŒ کتاب اَوجاع النِساء (     x      Ø› مع ذلک ØŒ رجوع کنید به اولمان ØŒ 1977ØŒ ص 245Ù€262)ØŒ کتاب اَبیذیمیا (   ¨      ï‌  ).

این گزارش یعقوبی از این Ù„Ø‌اظ ارزش ویژه ای دارد Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ خلاصة کمابیش مفصّلی از مطالب شش عنوان از آنها را ذکر کرده است به طوری Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان این آثار را از طریق مقایسه با متنهای Ù…Ø‌فوظ مانده با اطمینان بازشناخت ( رجوع کنید به کلامروت ØŒ ص 189Ù€ 203).

ابن ندیم (ص 288) مجموعة دیگری شامل ده کتاب Ú©Ù‡ جالینوس بر همة آنها شرØ‌ نوشته ØŒ با ذکر نام مترجمان ØŒ آورده است . بخشی از این ده کتاب با آثاری Ú©Ù‡ پیش از این ذکر شد منطبق است ØŒ ولی به جای کتاب ماء الشعیر ØŒ کتاب الجنین ØŒ کتاب الغذاء ØŒ کتاب الاَسابیع Ùˆ کتاب اوجاع النساء در اینجا این عنوانها را داریم : کتاب العَهد (   x   )ØŒ کتاب الامراض الØ‌ادّة (   ¨   ï‚©     ¨     ï‚©     )ØŒ کتاب الکَسر (    ï‌  ï‚©  ï‚©     )ØŒ کتاب الاخلاط (    ï‌  x ï‚©  p   )ØŒ Ùˆ کتاب قاطاطیون (یعنی : کاطْیَطْریون ) (         ï‚©     ). ابن عبری (ص 35) نُه نوشتة بقراطی را ذکر Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ همة آنها در دو فهرست یاد شده یافت Ù…ÛŒ شود، به اضافة کتاب شِجاج الرأس (    ¨    ï‌        x  ï‚©      ï‚©     ).

رده بندی ابن ابی اصیبعة (ج 1ØŒ ص 31Ù€33) بسیار مفصّلتر از همه است ØŒ شامل Ø‌دود 61 عنوان ØŒ Ùˆ لذا تقریباً نظیر سیاهة یونانی است . ابن ابی اصیبعة Ø‌دود سی عنوان را اصیل دانسته ØŒ مع ذلک فقط دوازده تا را مهم شمرده است Ø› این دوازده رساله در فهرستهای یادشده یافت Ù…ÛŒ شود (برای عنوانهای دیگر رجوع کنید به اولمان ØŒ 1970ØŒ ص 31Ù€35Ø› سزگین ØŒ ج 3ØŒ ص 38Ù€47). از روی اطلاعاتِ مذکور در صفØ‌Ù‡ های عناوین Ùˆ توضیØ‌اتی Ú©Ù‡ در پایان نسخه های خطی Ùˆ فهرستهای عنوانها آمده ØŒ همیشه نمی توان بیقین معلوم کرد Ú©Ù‡ مترجمان عربی Ú†Ù‡ کسانی بوده اند. به هر Ø‌ال ØŒ Ø‌نین بن اسØ‌اق Ùˆ شاگردان مکتب او در رأس این کار بودند. ولی (به خلاف فهرست ترجمه هایی Ú©Ù‡ Ø‌نین از آثار جالینوس کرده ) فهرستی از ترجمه های آثار بقراط Ú©Ù‡ Ø‌نین شخصاً ترتیب داده باشد، وجود ندارد. پزشکان دورة اسلامی بقراط را بسیار ذکر کرده اند. از مجموعة عربی نوشته های

بقراطی تاکنون این آثار به چاپ رسیده است : 1) کتاب الفصول ØŒ > کلمات قصار بقراط < ØŒ ترجمة عربی Ø‌نین بن اسØ‌اق ØŒ ویرایش ج . تیتلر ØŒ کلکته 1832Ø› 2) کتاب تَقدِمة المعرفة ØŒ ویرایش Ù… . کلامروت در > مجلة انجمن شرق شناسی آلمان < ØŒ دورة 40 (1886)ØŒ ص 204Ù€233Ø› 3) کتاب تدبیر الامراض الØ‌ادّة ØŒ > تدبیر خوراک در بیماریهای Ø‌ادّ < ØŒ ویرایش Ùˆ ترجمة Ù… . Ú© . لاینز ( > متنهای فنی Ùˆ علمی عربی < ØŒ

ج 1)ØŒ کیمبریج ØŒ 1966Ø› 4) قاطْیَطْریون ØŒ > دربارة جراØ‌ÛŒ < ØŒ ویرایش Ùˆ ترجمة لاینز (همان مجموعه ØŒ ج 3ØŒ کیمبریج 1968Ø› 5) کتاب Ø‌َبَل عَلی ' Ø‌َبَل ØŒ > آبستنی بر آبستنی < ØŒ ویرایش

و ترجمة ج . ن . متاک (همان مجموعه ، ج 3، کیمبریج 1968)؛ نیز رجوع کنید به اولمان ، 1974، ص 254ـ275)؛ 6) کتاب طبیعة الانسان ، > در طبیعت آدمی < ، ویرایش و ترجمة متاک و لاینز (همان مجموعه ، ج 4، کیمبریج 1968)؛ 7) کتاب فی الامراض البِلادیّة ، > دربارة بیماریهای بومی (هواها، آبها و جایها) < ، ویرایش و ترجمة متاک و لاینز (همان مجموعه ، ج 5، کیمبریج 1969)؛ 8) کتاب فی الاَخلاط ، > در اخلاط < ، ویرایش و ترجمة متاک (همان مجموعه ، ج 6، کیمبریج 1971)؛ 9) کتاب فی الغِذاء ، > در خوراک < ، ویرایش و ترجمة متاک (همان مجموعه ، ج 6، کیمبریج 1971)؛ 10) کتاب الاَجِنّة ، > دربارة جَنینها (دربارة منی و دربارة طبیعت کودک ) < ، ویرایش و ترجمة لاینز و متاک (همان مجموعه ، ج 7، کیمبریج 1978).

باید کوشش کرد Ú©Ù‡ از مجموعة نوشته های بقراطی به زبان عربی متن معتبری فراهم آید. اما رسیدن به این هدف به این زودیها ممکن نیست ØŒ گرچه ویرایشهای یادشده در بالا کارهای مقدماتی مهمی برای وصول به آن است . به این مجموعه باید Ø‌تماً ترجمه های عربی تفاسیر جالینوس Ùˆ مهمترین تفسیرها Ùˆ شرØ‌های پزشکان قدیم دورة اسلامی را نیز افزود.

منابع : Ù… . اولمان (ص 25Ù€35) Ùˆ ف . سزگین (ج 3ØŒ ص 23Ù€47) ( برای اطلاعات کامل کتابشناختی این دو اثر رجوع کنید به منابع به خط لاتین ) منابع عربی دربارة زندگی Ùˆ آثار بقراط ØŒ اطلاعات جدید موجود در نسخه های خطی متعددی Ú©Ù‡ ØŒ بویژه پس از جنگ جهانی دوم ØŒ یافته شده اند، Ùˆ همچنین مآخذ فرعی دربارة بقراط را گرد آورده اند؛ نیز رجوع کنید به ابن ابی اُصیبعة ØŒ عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء Ø› ابن عِبری ØŒ تاریخ مختصرالدول ØŒ چاپ شیخو؛ ابن ندیم ØŒ کتاب الفهرست ØŒ چاپ فلوگل ØŒ لایپزیگ 1871Ù€ 1872Ø› علی بن یوسف قفطی ØŒ تاریخ الØ‌کماء، Ùˆ هو مختصر الزوزنی المسمّی ' بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الØ‌کماء ØŒ چاپ لیپرت ØŒ لایپزیگ 1903Ø› اØ‌مدبن اسØ‌اق یعقوبی ØŒ تاریخ ØŒ چاپ هوتسما، لیدن 1883Ø›

P. Bachmann, in Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaften zu Gخttingen, Phil. Hist. Kl. 1965; G. Bergstrجsser, H ¤ unain ibn Ish ¤ a  q دber die syrischen und arabischen Galen-غbersetzungen , in Abhandlungen fدr

die Kunde des Morgenlandes , xv   /2, Leipzig 1925;

idem, H ¤ unain ibn Ish ¤ a  k und seine Schule. Sprach-und literargeschichtliche Untersuchungen zu den arabischen Hippokrates -und Galen-غbersetzungen, Leiden 1913; H. Diels, Die Handschriften der antiken طrzte. First part: Hippokrates und Galenos, in Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-Hist. Kl. (1905), and Abh. III; P. Diepgen, Geschichte der Medizin, I , Berlin 1949, 77-94; Handbuch der Geschichte der Medizin, begr. Von Th. Puschmann, hg . Von M. Neuburger und J. Pagel, I, Jena 1902, 196-268; M. Klamroth, "غber die Auszدge aus griechischen Schriftstellern bei al-Ja ـ qأbر", ZDMG, xl (1886); L. Leclerc, Histoire de la mإdecine arabe, I, Paris 1876, 231-236; August Friedrich von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft, ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, Munich 1973-1974; H. Ritter and R. Walzer, Arabische غbersetzungen griechischer طrzte in Stambuler Bibliotheken, in Sitzungsberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin , Phil.-Hist. Kl. (1934) XXVI; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Band III: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca.430 H., Leiden 1970; M.Steinschneider, Die arab. غbersetzungen aus dem Griechischen , new impression Graz 1960, 298-318; M. Ullmann, "Die arabische غberlieferung der hippokratischen Schrift `De superfetatione," Sudhoffs Archiv, LVIII [1974]; idem, Die Medizin im Islam, Leiden-Cologne; 1970; idem, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden-Cologne 1972; idem,"Zwei spجtantike Kommentare zu der hippokratischen Schrift `De morbis muliebribus'", Medizin-historisches Journal , x   (1977).

/ آ. دیتریش ( د. اسلام . ضمیمه ) /