بِقاع ، (جمعِ بَقعَه )ØŒ جلگه ای باریک Ùˆ طویل میان جبل لبنان Ùˆ جبل الشرقی ØŒ با ارتفاع متوسط هزار متر. در روزگار باستان این جلگه را کویله سیریا (=سوریة مجوّف ) Ù…ÛŒ خوانده اند، این تعبیر بعدها رواج بیشتری یافت . این جلگه Ú©Ù‡ در اصل گودالی زمین ساختی بوده Ùˆ از لایه های رسوبی انباشته شده ØŒ دنبالة شکاف (= غور) زمین ساختی اردن در طول Ù…Ø‌ور شمال به جنوب است Ùˆ یکی از مشخصات بنیادی ساختار خاور نزدیک به شمار Ù…ÛŒ آید. بخشی از آبهای این جلگه به دو رودخانة لیتانی Ùˆ نهرالعاصی ØŒ Ú©Ù‡ از دو سوی ارتفاعات بعلبک * سرچشمه Ù…ÛŒ گیرند Ù…ÛŒ ریزد. نهر العاصی از ارتفاعات صعب العبور جنوب ØŒ Ùˆ لیتانی از دره ها Ùˆ آبکندهای منتهی به فلات بازالتیِ Ø‌ِمص سرازیر Ù…ÛŒ شوند Ùˆ از این سرزمین Ù…ÛŒ گذرند. آب Ùˆ هوای قارّه ای ØŒ این جلگه را به صورت دشتی نیمه بایر در آورده است ØŒ ولی در گوشه Ùˆ کنارآن واØ‌Ù‡ ها Ùˆ آبگیرهایی Ù…ÛŒ توان یافت Ú©Ù‡ از دیرباز باتلاق Ùˆ مرداب بوده است Ùˆ همین امر سخن قلقشندی را Ú©Ù‡ ازوجود دریاچه ای به نام دریاچة بقاع در روزگار خود نام برده موجّه Ù…ÛŒ سازد. شبکه های زهکشی Ùˆ آبیاری Ú©Ù‡ از عصر تَنکِز، نایب الØ‌کومة سوریه در آغاز عهد ممالیک باقی مانده Ùˆ هنوز هم مشهور است ØŒ در عمران Ùˆ توسعة این سرزمین مؤثر بوده است . اما جمعیت این جلگه هنوز هم اندک (با تراکم نسبی 38 نفر درهر کیلومتر مربع ) Ùˆ Ù…Ø‌صول عمدة آن کماکان Ø‌بوبات است Ú©Ù‡ بنابر نظام مالکیت جمعی یا بزرگ مالکی کشت Ù…ÛŒ شود. بیشتر ساکنان آن مسلمان ØŒ Ùˆ در شمال عمدتاً شیعه ØŒ هستند Ùˆ بیشتر در دهکده های بزرگ کوهپایه های این سرزمین ØŒ Ú©Ù‡ غارهای موجود در آن از قدیم عزلت گزینان را جلب Ù…ÛŒ کرده است ØŒ زندگی Ù…ÛŒ کنند. علاوه بر اماکن متعددی Ú©Ù‡ به واسطة بقایای ابنیة تاریخی Ùˆ غارهای Ø‌جاری شده شان مشهورند، از میان Ù…Ø‌لات Ùˆ نواØ‌ÛŒ بازمانده در این درة مرتفع ØŒ Ú©Ù‡ در ایام باستان مسکن اقوام اسکان یافته بوده Ùˆ به سبب داشتن راه بازرگانی پر رفت Ùˆ آمد از زمان فتوØ‌ات دورة اسلامی از ثروتمندترین نواØ‌ÛŒ ایالت دمشق بوده است ØŒ Ù…ÛŒ توان از عین الجَرّ * اقامتگاه امویان ØŒ روستای دورافتادة کَرَک نوØ‌ ØŒ Ú©Ù‡ روزگاری پایتخت ممالیک بوده ØŒ Ùˆ بالاخره دهکده های Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ مرفهی نظیر زَØ‌Ù„ÙŽÙ‡ نام برد. بعلبک همواره مهمترین مرکز این سرزمین بوده است ØŒ گرچه این قلعة نظامی Ú©Ù‡ دیر زمانی تمامی این کشور را تØ‌ت سلطه Ùˆ اقتدار خود داشت ØŒ در عهد ممالیک اهمیّت خود را به Ù†Ø‌Ùˆ قابل ملاØ‌ظه ای از دست داد Ùˆ ادارة Ø‌ومة آن ØŒ Ú©Ù‡ به دو ناØ‌یه تقسیم Ù…ÛŒ شد، به فرماندار یا والی مستقلی واگذار شد. از آن پس ØŒ در جنب «نیابت » بعلبک ØŒ دو «ولایت » بقاع البعلبکی Ùˆ بقاع العزیزی نیز پدید آمد.

به نظر مورخان مسلمان ØŒ نام بقاع العزیزی از نام العزیز، پسر صلاØ‌ الدّین ایوبی ØŒ گرفته شده Ùˆ به گفتة برخی از Ù…Ø‌ققان امروزی با نام خدای باستانی این سرزمین ØŒ آزیزوس ØŒ نسبتی دارد. بقایای آیینهای باستانی مردم این سرزمین را اØ‌یاناً Ù…ÛŒ توان در نامهای رایج Ùˆ متعدد نقاط مختلف این سرزمین از جمله آثار Ùˆ بناهای بر جای مانده مشاهده کرد؛ این نامها پیش از همه ØŒ داستان نوØ‌ Ùˆ طوفان نوØ‌ یا شخصیت الیاس نبی را تداعی Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ مردم را از پرستش بَعَل نهی Ù…ÛŒ کرده است .

منابع : علی بن ابی بکر هروی ØŒ الاشارات الی معرفة الزیارات ØŒ چاپ سوردل Ù€ تومین ØŒ ص 9Ù€10Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ معجم البلدان ØŒ چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866Ù€1873Ø›

P. Birot and J. Dresch, La Mإditerranإe et le Moyen- orient, II, Paris 1956, index s.v. "Bekaa"; R. Dussaud, Topographie historigue de la Syrie, Paris 1923, index s.v. "Beqa ـ "; M. Gaudefroy-Demombynes, La Syrie ب l'إpoque des Mamelouks, Paris 1923, 20, 73, 181; G. Le Strange, Palestine under the Moslems, London 1890, 69, 422.

/ ژ. سوردل و تومین ( د. اسلام ) /

تکمله . سرزمین بقاع با طول Ø‌دود 600 ØŒ 1 Ùˆ عرض 10Ù€16 کیلومتر، با جهت جنوب غربی Ù€ شمال شرقی در مشرق لبنان Ùˆ جنوب غربی سوریه قرار دارد. نخستین بار در هزارة دوم Ù‚ Ù… ØŒ قوم یطوریون Ú©Ù‡ در شمال شرقی دریای جلیل (دریاچة طبریه ) زندگی Ù…ÛŒ کردند، به اطراف دمشق Ùˆ درّة بقاع رفتند Ùˆ پس از تصرف بعلبک ØŒ در آنجا دولتی تأسیس کردند (جوادعلی ØŒ ج 1ØŒ ص 443Ù€444Ø› ج 2ØŒ ص 623). نبطیان نیز در دورة گسترش فرمانروایی خود، دمشق Ùˆ دشت بقاع را در تصرف داشتند Ùˆ یکی از شاهان آنها به نام Ø‌ارث سوم (62Ù€86Ù‚ Ù… ) به دمشق دست یافت (همان ØŒ ج 3ØŒ ص 15ØŒ30). در جنگهای ساسانیان با تَدمُریان در زمان شاپور اول (Ø‌Ú© :241Ù€272Ù… )ØŒ گروه بزرگی از یهود در صفوف دشمنان زَبّاء (ملکة تدمر) بودند Ú©Ù‡ تØ‌ت تأثیر آرای فلاسفه Ùˆ علمایی Ú©Ù‡ در تدمر Ùˆ بقاع Ù…ÛŒ زیستند، قرار داشتند (همان ØŒ ج 3ØŒ ص 111). در 13ØŒ خالدبن ولید با Ø‌مله به ارکه ØŒ Ø‌ُوّارین Ùˆ نواØ‌ÛŒ دیگر (واقع در درة بقاع ) به آن مناطق Ø‌مله کرد (بلاذری ØŒ ص 154). به نوشتة یعقوبی ( تاریخ ØŒ ج 2ØŒ ص 141)ØŒ ابوعبیدة بن جراØ‌ در 14 خالدبن ولید را با سپاهی به بعلبک Ùˆ بقاع فرستاد Ùˆ خالد آن نواØ‌ÛŒ را فتØ‌ کرد . در 66 (در دورة Ø‌کومت عبدالملک بن مروان )ØŒ بادیه نشینان عرب به Ø‌مص Ùˆ بعلبک Ùˆ بقاع Ø‌مله کردند (مسعودی ØŒ ج 3ØŒ ص 299).

در قرن سوم ØŒ ابن خرداذبه (ص 77) وقتی از Ø‌وزة دمشق Ùˆ اقالیم آن سخن Ù…ÛŒ گوید، از بقاع نام Ù…ÛŒ برد. در آن زمان ØŒ به نوشتة قدامة بن جعفر (ص 219)ØŒ جادة Ø‌مص Ù€ دمشق ØŒ از بقاع عبور Ù…ÛŒ کرده Ø› اما به گفتة یعقوبی ( البلدان ØŒ ص 325) راه برید (چاپاری )ØŒ از جوسیه به بقاع Ùˆ سپس به بعلبک Ù…ÛŒ رسیده است . ابن فقیه (ص 105) نیز به نقل از مدائنی ØŒ بقاع را از نواØ‌ÛŒ دمشق شمرده است . مقدسی در 375 Ù…ÛŒ نویسد بعلبک مرکز بقاع Ùˆ آبادیهایش کامِد، عَرجَموش Ùˆ زَبَدانی است (ص 154).

در 572/1176ØŒ صلیبیان به بقاع تاختند Ùˆ آنجا را غارت کردند. شمس الدین Ù…Ø‌مدبن عبدالملک بن مقدم ØŒ فرمانروای بعلبک ØŒ با شنیدن این خبر در نیزارهای بقاع کمین کرد Ùˆ بر آنان Ø‌مله برد، عده ای را کشت Ùˆ دویست نفر را اسیر کرد Ùˆ به نزد صلاØ‌ الدین ایوبی فرستاد (ابن اثیر، ج 11ØŒ ص 436Ù€437Ø› ابن خلدون ØŒ ج 5ØŒ ص 348). در Ø‌ملة مغول ØŒ کنت ژولیان ØŒ امیر صیدا Ùˆ شقیف اَرنون ØŒ فرصت را مغتنم شمرد Ùˆ به درة ثروتمند بقاع Ø‌مله کرد (رانسیمان ØŒ ج 3ØŒ ص 369). در 712ØŒ هنگام عبورِ ناصر سوم ØŒ سلطان مصر، از کرک به قصد فتØ‌ دمشق ØŒ دشمن ÙˆÛŒ اَفرَم از مقابل ÙˆÛŒ گریخت Ùˆ به بقاع العزیز (قسمت جنوبی بقاع ) پناه برد، Ùˆ ناصر بدون هیچ گونه مانعی دمشق را گرفت (کاشانی ØŒ ص 138). در 1017 امیر فخرالدین دوم ØŒ امیر لبنان Ú©Ù‡ دست نشاندة عثمانیان بود، طرابلس Ùˆ بعلبک Ùˆ بقاع را به تصرف درآورد Ùˆ در 1236 بشیر * شهاب ثانی ØŒ امیر لبنان ØŒ بقاع را ضمیمة خاک لبنان کرد (Ø‌ِتّی ØŒ ص 914ØŒ 917).

منابع : ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ØŒ بیروت 1385Ù€1386/ 1965Ù€1966Ø› ابن خرداذبه ØŒ کتاب المسالک والممالک ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› ابن خلدون ØŒ تاریخ ابن خلدون المسّمی کتاب العبر Ùˆ دیوان المبتدا والخبر ØŒ بیروت 1413/1992Ø› ابن فقیه ØŒ مختصر کتاب البلدان ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› اØ‌مدبن ÛŒØ‌یی بلاذری ØŒ فتوØ‌ البلدان ØŒ چاپ عبدالله انیس طبّاع Ùˆ عمر انیس طبّاع ØŒ بیروت 1407/1987Ø› فیلیپ خوری Ø‌تّی ØŒ تاریخ عرب ØŒ ترجمة ابوالقاسم پاینده ØŒ تهران 1366 Ø´ Ø› استیون رانسیمان ØŒ تاریخ جنگهای صلیبی ØŒ ترجمة منوچهر کاشف ØŒ تهران 1351Ù€ 1358 Ø´ Ø› جوادعلی ØŒ المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ØŒ بیروت 1976Ù€ 1978Ø› قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› عبدالله بن Ù…Ø‌مد کاشانی ØŒ تاریخ اولجایتو ØŒ چاپ مهین همبلی ØŒ تهران 1348 Ø´ Ø› علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ مروج الذّهب Ùˆ معادن الجوهر ØŒ چاپ شارل پلاّ ØŒ بیروت 1965Ù€1979Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد مقدسی ØŒ کتاب اØ‌سن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› اØ‌مدبن اسØ‌اق یعقوبی ØŒ تاریخ الیعقوبی ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› همو، کتاب البلدان ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø›

The Times atlas of the world, London 1985.

/ Ø‌سین قرچانلو /