بُغدان (اصل آن : «بُغدان ایلی » یا «بُغدان ولایتی »: سرزمین بغدان ) ، نام ترکی مولداوی Ú©Ù‡ به یاد بنیانگذار آن ØŒ چنین خوانده شده است . امیرنشینی بین دامنه های شرقی جبال کارپات Ùˆ رود دنیستر (تورلا) بوده است .

این امیرنشین ØŒ نخستین بار، در 823 با Ø‌ملة عثمانیها روبرو شد. در 831ØŒ اُلُغ Ù…Ø‌مد، خان اردوی زرّین ØŒ به Ù…Ø‌مد دوم پیشنهاد کرد Ú©Ù‡ متفقاً کفّار ولاش را، Ú©Ù‡ بین سرزمینهای آن دو Ù…ÛŒ زیستند، از میان بردارند ( رجوع کنید به کورات ØŒ > فرامین Ùˆ اسناد < ØŒ ص 8). Ø‌اجی گرای * به ضدّ بغدان ایلی با Ù…Ø‌مد دوم متØ‌د شد Ùˆ یکی از ناوگانهای عثمانی در 858 به آق کرمان Ø‌مله برد. در نتیجه ØŒ Ø‌اکم (وُیْوُد ) پترو آرون سلطة عثمانیها را پذیرفت (پاییز 859Ø› بابینگر، > بررسی تاریخ اولیة ترکها در روم ایلی < ØŒ ص 21)ØŒ Ùˆ سلطان به بازرگانان بغدانی اجازه داد Ú©Ù‡ در سرزمینهای عثمانی به تجارت بپردازند (کرالیتس ØŒ همانجا).

استفن کبیر (861Ù€910/ 1457Ù€1504) مجدداً خراجگزار پادشاه لهستان شد، Ø‌ملة سپاهیان کریمه را در 873 دفع کرد، با اوزون Ø‌سن * مناسبات سیاسی برقرار کرد Ùˆ در 2 رمضان 879ØŒ بیگلربیگی عثمانیِ روم ایلی را شکست داد. سرانجام ØŒ Ù…Ø‌مّد دوم به بغدان Ø‌مله برد Ùˆ پایتخت آن سوچیوه را به آتش کشید (ربیع الاول 881). در 897ØŒ استفن ØŒ با ارسال خراج Ùˆ فرستادن فرزند خود به خدمت باب عالی ØŒ سلطة عثمانیها را به رسمیّت شناخت .

در زمان تسلط عثمانیها، بازرگانی بغدان ØŒ با صدور انØ‌صاری غلّه Ùˆ گوشت Ùˆ کره Ùˆ موم ØŒ به طور روزافزون ØŒ به بازار استانبول وابسته شد.

از عهدنامه های اعطایی سلاطین عثمانی Ùˆ «برات » هایی Ú©Ù‡ برای Ø‌کّام (وُیْوُدها) صادر شده ( رجوع کنید به برات الکساندروی ششم ایلیاش در فریدون بیگ پاشا، ج 2ØŒ ص 398) چنین بر Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ مناسبات بغدان Ùˆ عثمانیها براصل اسلامی دارالعهد * استوار بوده است . از زمانی Ú©Ù‡ Ø‌کام مستقیماً به فرمان سلطان منصوب شدند، قیودی Ú©Ù‡ آنان را به باب عالی وابسته Ù…ÛŒ کرد شدیدتر شد. نخستین Ø‌اکمی Ú©Ù‡ بدین ترتیب منصوب شد، پتروی چهارم رارش (933/ 1527) بود. تمامی قدرت Ø‌اکم از سلطان نشأت Ù…ÛŒ گرفت . نشان Ø‌اکمیّت ØŒ عَلَم Ùˆ خلعت Ùˆ کلاه نمدی سرخ بود. یکی از «آغا»یان تا دارالØ‌کومه ملازم Ø‌اکم بود Ùˆ فرمان انتصاب ÙˆÛŒ را برای مردم قرائت Ù…ÛŒ کرد. در قرن دهم ØŒ این امر Ú©Ù‡ هرØ‌اکم از اخلاف Ø‌اکم پیشین باشد اهمیّت یافت ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 2ØŒ ص 398ØŒ446). با این وصف ØŒ تمایل سرداران Ù…Ø‌لّی نیز در مدّنظر قرار Ù…ÛŒ گرفت . پس از خیانت دیمیتری کانْتِمیر در 1123/1711ØŒ Ø‌کّام صرفاً از میان چند خاندان از یونانیان فناری (ماوروکُرداتی ØŒ کالیماچی ØŒ هیپسیلانتی ) انتخاب Ù…ÛŒ شدند. در عهد فناریها (1123Ù€1236/ 1711Ù€ 1821)ØŒ مقام Ø‌کّام تا Ø‌دّ مأموران دیوانی عثمانیها تنزل کرد Ùˆ پس از مدت کوتاهی عوض Ù…ÛŒ شدند؛ ولی ØŒ پس از 1217ØŒ در نتیجة فشار روسها، برای دوره های هفت ساله منصوب Ù…ÛŒ شدند.

خراجی Ú©Ù‡ مولداویها به عنوان «اهل العهد» Ù…ÛŒ پرداختند، «خراج مقطوع » تلقّی Ù…ÛŒ شد Ùˆ در اجارة Ø‌کام بود Ú©Ù‡ وظیفة «عامل » (اجازه دار درآمدهای مالیاتی ) به عهده داشتند Ùˆ انتظار Ù…ÛŒ رفت Ú©Ù‡ آن را به بیشترین مبلغی Ú©Ù‡ برای آن مملکت مقدور بود برسانند. پیشکشهای Ø‌کّام به سلطان Ùˆ وزیران Ùˆ سایر متنفّذان به صورت رسمی رایج درآمد Ùˆ مبلغ آن تقریباً معادل کلّ خراج بود.

عهدنامة اعطایی سلطان به Ø‌کّام ØŒ آنان را متعهّد Ù…ÛŒ ساخت به هنگام Ø‌اجت از کمکهای نظامی دریغ نورزند Ùˆ هرگاه سلطان شخصاً در جنگ شرکت کرد ملتزم رکابش شوند (نعیما، ج 6ØŒ ص 322). اما در براتها تأکید Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ دیوانیان عثمانی نباید به هیچ وجه در امور داخلی امیرنشینها مداخله کنند. این Ø‌کّام در استانبول نماینده ای داشتند Ú©Ù‡ به اموری Ú©Ù‡ میان آنها Ùˆ باب عالی پیش Ù…ÛŒ آمد Ù…ÛŒ پرداختند.

مردم بغدان «رعیّت خراجگزار» سلطان به شمار Ù…ÛŒ رفتند Ùˆ سلطان وظیفه داشت Ú©Ù‡ در مقابل دشمنان از آنها Ø‌مایت نماید Ùˆ Ø‌کّامی را Ú©Ù‡ به مردم ظلم روا Ù…ÛŒ دارند عزل کند. باب عالی ØŒ با استفاده از سرداران بر ضد Ø‌کّام Ùˆ بالعکس ØŒ سلطة خود را بر کشور استوار Ù…ÛŒ ساخت . در قرن دوازدهم ØŒ سرداران به صورت زمینداران بزرگ درآمدند Ùˆ دهقانان به مقام برده تنزّل یافتند؛ اما Ø‌کّام فناری کوشیدند Ú©Ù‡ قدرت سرداران را درهم شکنند، Ùˆ در 1153/ 1740 کنستانتین ماوروکرداتو بردگی دهقانان را ملغی کرد Ùˆ آنها را از سلطة سرداران آزاد ساخت . از آن پس ØŒ سرداران بیش از پیش درصدد جلب Ø‌مایت دولتهای مسیØ‌ÛŒ ØŒ خصوصاً روسیه ØŒ برآمدند Ùˆ بنابر «ضابطة نظم Ùˆ نسق »، Ø‌Ù‚ انتخاب Ø‌اکم به شورای سرداران داده شد.

دولت عثمانی بخشهای مختلف این امیرنشین را، به مرور به «دارالاسلام » منضم ساخت Ùˆ در نتیجة جنگ سلیمان اول در 945 Ø‌کّام وابستگی بیشتری به باب عالی پیدا کردند. در 1030ØŒ عثمان دوم خوتین رااز لهستانیها گرفت تا به بُغدان ملØ‌Ù‚ سازد، ولی ناØ‌یة واقع در شمال اسماعیل ØŒ را ضمیمة متصرّفات عثمانی کرد. دیمیتری کانتمیر، برای بازستاندن بُجاق ØŒ در 1123 مخفیانه تØ‌ت الØ‌مایگی تزار را پذیرفت . پس از معاهدة پروت ØŒ باب عالی خوتین Ùˆ نواØ‌ÛŒ اطراف آن تا پروت را در قلمرو فرمانروایی یک پاشای عثمانی قرار

را تصرف کرد، Ùˆ در 1227 روسیه بسارابی را ضمیمة متصرّفات خود ساخت . پس از معاهدة «کوچوک قَیْنارجه » (1188)ØŒ مولداوی تØ‌ت Ø‌مایت روسیه قرار گرفت و، سرانجام ØŒ پس از معاهدة آق کرمان (5 ربیع الاول 1242)ØŒ سلطة عثمانی بر این امیرنشین جنبة صوری یافت Ùˆ روسیه به عنوان قدرت مسلّط پذیرفته شد. در 1276ØŒ دو امیرنشین توأمان (مملکتَین )ØŒ یعنی ولاش Ùˆ مولداوی ØŒ با یکدیگر متّØ‌د شدند؛ ولی سلطان این اتّØ‌اد را دو سال بعد (28 جمادی الاولی 1278) به رسمیّت شناخت .

منابع : Ù…Ø‌مدظلی بن درویش اولیاچلبی ØŒ اولیاچلبی سیاØ‌تنامه سی ØŒ ج 5ØŒ چاپ اØ‌مد جودت ØŒ استانبول 1314ØŒ ص 106Ù€ 218Ø› باش وکالت آرشیوی ØŒ مالیه دن مدور دفتر Ø› فریدون بیگ پاشا، مجموعة منشآت سلاطین ØŒ ج 2ØŒ ص 33Ù€40ØŒ 43Ø› مصطفی نعیما، تاریخ Ø›

I A , s.v. "Bog § dan" (by Aurel Decei); N. lorga, Hist. des Roumains , Bucharest 1936-1939; J. Nistor, Die auswجrtigen Handelsbeziehungen der Moldau im XIV und XVI Jahrh ., Gotha 1912; Nouvelles إtudes d'histoire , ed. l'acadإmie de la R.P.R., Bucharest 1955; G.Urechi, Chronique de Moldavie , Roumanian text with French translation by E. Picot, Paris 1884-1886.

/ خلیل اینالجق ، تلخیص از ( د. اسلام ) /