بُغدو ، فخرالدین بن علی بن قوش دَمیر التُرکی البغدادی (متوفی 685)، جانورشناس ترک . در 631، در حِلّه متولد شد. پدرش شرف الدین علی ، امیر حلّه ، و جدّش جمال الدین قوش دمیر، مرزبان عراق بود. در پنج سالگی ، درپی درگذشت پدرش ، با حمایت جدّش ، به دربار خلیفه خوانده شد. پس از آن که جمال الدین قوش دمیر پسر جوان خود را از دست داد، خلیفه مستنصرباللّه برای تسلّی خاطر او، نوه اش ( بغدو ) را خلعت بخشید و امیر یگان پنجاه نفری سواره نظام کرد و فرمان داد که وی را در جرگة سران دولت جای دهند. بغدو، که پس از گذراندن دورة آموزش امیری همنشین خلیفه و وزیران او شده بود، جوانترین امیر صاحب منصب دولت عبّاسی بود. هنگامی که هلاکو، فرمانروای ایلخانی ، بغداد را تصرف کرد، بغدو به وساطت یکی از خوارزمیان ، که از قوش دمیر ( جدّ بغدو ) نیکیها دیده بود، از مرگ نجات یافت . پیش از آن ، یک بار نیز به او تهمت زده بودند که دست اندرکار توطئه بر ضد خلیفه است ، اما این اتهام به اثبات نرسیده بود و مفتریها اعدام شده بودند. بغدو در 33 سالگی ، کتاب غُنیة القاری را تألیف و به هلاکو تقدیم کرد. وقتی که هلاکو نگارة (مینیاتور) چهرة بغدو را با ریش سفید در آغاز کتاب دید، با توجه به جوانی بغدو، سبب آن را جویا شد. بغدو گفت ، آرزو می کند که در خدمت هلاکو به پیری رسد، و بدینسان محبت هلاکو را جلب کرد. اما عمر زیادی نکرد و در 23 شعبان 685، در 53 سالگی ، در بغداد در گذشت و در کربلا به خاک سپرده شد.

بغدو، که در کودکی ، همراه جدّش به شکار می رفت و بتدریج به شکار و پرندگان شکاری علاقه پیدا کرده بود، کتابی دربارة «بَیزَره » (بازداری ) با عنوان کتاب القانون الواضح فی معالجات الجوارح در دو بخش تدوین کرد: بخش اول ، معلومات نظری بازداری ؛ بخش دوم ، قواعد عملی آن . وی برای این کار، کتابهای پیشینیان در این موضوع را بدقت خوانده و به اختلاف آنها با یکدیگر، که برخی از آنها خطای کاتبان بوده است ، پی برده واندیشه ها و نگرشهای خود را نیز بدانها افزوده است . این کتابها عبارت اند از: کتاب ابوالجیش خُمارَوَیهْ * بن احمدبن طولون (متوفی 282)؛ کتاب امیرابوالقاسم بن محمدبن طُغج ، معروف به اَخشید التُرکی (متوفی 334)؛ کتاب قاسم بن علی بن حسین بن ابیطالب نورالمهدی بن حسین الزینبی ، معروف به نظام الحضرتین ، که القوانین السلطانیه نام دارد و در556 تألیف شده است .

کتاب بغدو با خاتمه ای پایان می پذیرد که در آن ، نویسنده می گوید، کتابش پیش از پاکنویسی غنیة القاری فی علاج الجوارح و الدواری نام داشته است ، و می افزاید: «اگر این کتاب بدون تلخیص ، پاکنویسی می شد، به پنج جلد می رسید». بغدو، در همین خاتمه می گوید که کتاب خود را در 666 در مدت یک ماه ، برای کاتبی تقریر کرده و یک ماه بعد، خود آن را پاکنویس کرده است . یگانه نسخة کتاب در 666 تألیف شده و در کتابخانة کوپریلی (فاضل احمد پاشا، ش 978) موجود است . این نسخه را عبدالرزاق بن احمدبن محمدبن ابی المعالی ، معروف به ابن فُوَطی ، در مراغه استنساخ کرده است و در 667 برای مؤلف قرائت شده ، و بدینسان ، متن اصلی آن فراهم آمده است .

---

منابع :
(1) ابن دقماق ، نزهة الانام فی تاریخ الاسلام ، نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ، ش 1597، گ 108 ر ـ پ ؛
(2) ابن طقطقی ، الفخری فی الا´داب السلطانیة والدول الاسلامیة ، بیروت ( بی تا. ) ، ص 50؛
ابن فُوَطی ، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، چاپ مصطفی جواد،

بغداد 1962ـ1965، جزء 4، قسم 1، جزء 4، قسم 3، ص 131ـ132، جزء 4، قسم 4، ص 702؛
همو، الحوادث الجامعة والتجارب النافعة فی المائة السابعة ، چاپ مصطفی جواد، بغداد 1351/1932، ص 104ـ 105، 131ـ133،401ـ403؛
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی ، استانبول 1360ـ1362/ 1941ـ1943، ج 1، ستون 365؛
محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام ، نسخة خطی کتابخانة ایاصوفیه ، ش 3014، گ 137 ر؛
احمدبن مصطفی طاش کبری زاده ، مفتاح السعادة و مصباح السیادة ، چاپ عبدالوهاب ابوالنور و کامل کامل بکری ، ج 1ـ3، قاهره 1963، ج 1، ص 279؛


Kilisli Rifat Bilge, "I stanbul Kدtدphہnelerinde Bulunan Bہznہmeler", TM , VII-VIII/2 (1942), 175-176;
Cevat I zgi, "Tدrk Hayvan Bilimcisi Ku  temirog § lu Bog § du Beg § (1233-1286) ve Av Ku  lar  n  n Bak  m  Konusundaki Kitab  ", HK , II/1 (1985), 59-71.

/ جواد ایزگی ( د. ا. د. ترک ) /