بغداد 1) پیشینه . شهری در عراق . این شهر در دو سوی دجله ، در 33 درجه Ùˆ 18 ØŒ 26 دقیقه عرض شمالی Ùˆ 44 درجه Ùˆ 9 ØŒ 23 دقیقه طول شرقی قرار دارد. بغداد Ú©Ù‡ در قرن دوم بنا شده ،تا انقراض سلسلة عباسیان مرکز خلافت ایشان بود Ùˆ قرنها مرکز فرهنگی جهان اسلام به شمار Ù…ÛŒ رفت . پس از 656ØŒ به مرکز «ولایت » تبدیل گردید Ùˆ در عهد عثمانیها نیز به صورت مرکز ولایت بغداد باقی ماند. در 1339/1921 پایتخت عراق جدید شد.بغداد، واژه ای پیش از اسلامی است Ùˆ با اقامتگاههای پیشین در این Ù…Ø‌لّ ارتباط دارد. مؤلّفان مسلمان با آگاهی ازاین نکته ØŒ در Ù¾ÛŒ یافتن منشأ ایرانی برای نام این شهرند ( رجوع کنید به مطهرمقدسی ØŒ ج 4ØŒ ص 101Ø› ابن رسته ØŒ ص 108). آنان تبیینهای فرضی گوناگونی عنوان Ù…ÛŒ کنند، Ú©Ù‡ معمولترین آنها «خداداد» یا «هدیة خداوند» (یا «بت ») است ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 58Ù€59Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 678Ù€679Ø› ابوالفداء، ج 1ØŒ ص 292Ø› ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 6Ø› بکری ØŒ ج 1ØŒ ص 262Ø› ابن فقیه ØŒ نسخة خطی ØŒ Ú¯ 29 Ù¾ ). نویسندگان معاصر عموماً به طرفداری از این اشتقاق فارسی گرایش دارند ( رجوع کنید به سالمن ØŒ ص 23Ù€24Ø› لسترنج ØŒ ص 10Ù€11Ø› اشترک ØŒ ج 1ØŒ ص 49Ù€50Ø› هرتسفلد ØŒ ص 153Ø› باج ØŒ ج 1ØŒ ص 178).

بعضی دیگر منشأ آن را آرامی Ùˆ به معنای «جایگاه یا Ù…Ø‌لّ گوسفندان » Ù…ÛŒ دانند (ÛŒ . غنیمه Ùˆ ا. کرملی در لغة العرب ØŒ ج 4ØŒ ص 27ØŒ ج 6ØŒ ص 748Ø› اشارة طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 277ØŒ به سوق البقر در Ù…Ø‌Ù„ بغداد ملاØ‌ظه شود). دلیچ (ص 206ØŒ 238)ØŒ بدون اینکه به معنای آن اشاره کند طرفدار منشأ آرامی برای آن است .

در یک سند قضایی عهد Ø‌مورابی (1800 پیش از میلاد)ØŒ نام شهر بگدادو آمده است (شر ØŒ Ø´ 197) Ú©Ù‡ نشان Ù…ÛŒ دهد این نام پیش از Ø‌مورابی Ùˆ قطعاً پیش از هرگونه نفوذ ایرانی به کار Ù…ÛŒ رفته است . بَغ Ùˆ Ø‌ُو را با یک علامت نشان داده اند. اما در یک سنگ مرزی متعلق به زمان نَزیماروتّاش (1341Ù€ 1316 Ù‚ Ù… )ØŒ پادشاه کاسی ØŒ از شهر پلاری در ساØ‌Ù„ «نهر شَرّی » در ناØ‌یة بگدادی نام برده شده است (مورگان ،ج 1ØŒ ص 86 Ù€ 92). این نکته با ذکر مکرّر بگدثا در تلمود، قرائت «بگ » را قابل قبولتر Ù…ÛŒ سازد (اوبرمایر ØŒ ص 147

به بعد؛ جودائیکا ØŒ ذیل ماده ). سنگ مزار دیگری متعلق به عهد سلطنت مردوک بلادان ØŒ پادشاه بابل (1208Ù€ 1195Ù‚ Ù… )،از شهر بغداد یاد Ù…ÛŒ کند (مورگان ØŒ ج 3ØŒ ص 32Ù€39). اَدَد Ù€ نِراری دوم (911Ù€891Ù‚ Ù… ) چندین Ù…Ø‌Ù„ از جمله بگدا(دو)را غارت کرد. در قرن هشتم پیش از میلاد، بغداد تبدیل به اقامتگاهی آرامی شد. تِگلات پِلاسر سوم (745Ù€727 Ù‚ Ù… ) از بگدادو در پیوند با قبیله ای آرامی یاد Ù…ÛŒ کند (دلیچ ،ص 238).

بنابراین ØŒ منشأ این نام روشن نیست . اینکه ایرانیان درØ‌دود قرن هشتم پیش از میلاد بغ را به معنای خدا به کار Ù…ÛŒ برده اند، یا در نام افراد به کار Ù…ÛŒ رفته ØŒ وضع را تغییر نمی دهد ( > دایرة المعارف تخصصی آشورشناسی < ØŒ ج 1ØŒ ص 341).منصور (Ø‌Ú© : 136Ù€ 158) شهر خود را مدینة السّلام (شهر صلØ‌ ) نامید، Ú©Ù‡ اشاره ای به بهشت است (انعام : 127Ø› یونس : 25). این نامی رسمی بود Ú©Ù‡ در اسناد، سکّه ها Ùˆ اوزان Ùˆ مانند آنها ظاهر Ù…ÛŒ شد. صورتهای دیگر این نام بویژه بُغدان Ùˆ نامهایی مانند مدینة ابی جعفر، مدینة المنصور، مدینة الخلفاء Ùˆ الزوراء نیز به کار Ù…ÛŒ رفته است (ابن فقیه ØŒ Ú¯ 29 Ù¾ Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 678Ø› ابن رسته ØŒ همانجا). ظاهراً زوراء، همان گونه Ú©Ù‡ در الفخری آمده ØŒ نامی قدیمی بوده است (ابن طقطقی ØŒ ص 145Ø› رجوع کنید به Ø‌مدالله مستوفی ØŒ ص 41. برای توضیØ‌ات بعدی رجوع کنید به مسعودی ØŒ التنبیه ØŒ ص 312Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 2ØŒ ص 954). مؤلّفان مسلمان Ù…ÛŒ نویسند Ú©Ù‡ منصور شهر خود را در Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ساخت Ú©Ù‡ از دورة پیش از اسلام سکونتگاههای بسیاری در آنجا وجود داشته Ùˆ مهمترین آنها دهکدة بغداد ( رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة اول ØŒ ص 2067ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 277Ø› ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 7Ø› یعقوبی ØŒ 1892ØŒ ص 237)ØŒ در ساØ‌Ù„ غربی دجله

در شمال صَراة (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 277) بوده است . بعضی آن را همان روستای بادوریا Ù…ÛŒ دانند Ùˆ به بازار سالانة آن اشاره Ù…ÛŒ کنند (خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 25Ù€27Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ص 6Ø› یعقوبی ØŒ همان ØŒ ص 275) Ú©Ù‡ روشن Ù…ÛŒ سازدچرا کرخ بعدها Ù…Ø‌لّة بازرگانان شد. شماری از سکونتگاههای پیشین ØŒ بویژه آرامی ØŒ در بخش غربی در مجاورت کرخ قرار داشت . در میان اینها، خَطّابیه (نزدیک باب الشام ) Ùˆ شَرَفانیّه Ùˆ در شمال آن وَرْدانیّه بود Ú©Ù‡ در Ù…Ø‌لّة Ø‌ربیّه قرار داشت ،و صونایا نزدیک ملتقای صراة با دجله (بعداً العتیقه )ØŒ Ùˆ قَطُفتادر گوشه ای Ú©Ù‡ نهر رُفَیل به دجله Ù…ÛŒ ریزد، Ùˆ بَراثا * در جایی Ú©Ù‡ نهر کَرخایه از نهر عیسی منشعب Ù…ÛŒ شود واقع بود. سه Ú©ÙˆÚ† نشین Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ یعنی سال ØŒ وَرْثالا (بعدها Ù…Ø‌لّة قَلاّ عین )Ùˆ بَناوْرا، در میان شهر کرخایه Ùˆ صراة قرار داشت . نام کرخ (در آرامی کرخه به معنای شهر مستØ‌Ú©Ù… است ) خود از نام دهکده ای کهن گرفته شده است Ú©Ù‡ بنابه روایات ایرانی به شاپور دوم (309Ù€379 میلادی ) نسبت داده Ù…ÛŒ شود (Ø‌مدالله مستوفی ØŒ ص 40Ø› رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 278Ù€279Ø› ابن اثیر، ج 2ØŒ ص 342Ù€343Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 3ØŒ ص 613Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ص 7).

به گفتة گزنفون ØŒ هخامنشیان باغهای وسیعی در ناØ‌یة بغداد (در سِتّاکه ) داشته اند. مؤلّفان مسلمان به دو باغ از این باغها اشاره Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید به Ø‌مدالله مستوفی ØŒ همانجا). نزدیک دهانة نهرعیسی ØŒ قصری ساسانی (قصر شاپور) قرار داشت ØŒ Ùˆ منصور بعدها پلی در آنجا ساخت . قنطرة قدیمی (القنطرة العتیقة )بر روی نهرصراة ØŒ در جنوب غربی دروازة کوفه ØŒ متعلق به دورة ساسانی بود. در بخش شرقی ØŒ سوق الثلاثا Ùˆ قبرستان خیزران متعلّق به دورة قبل از اسلام بود؛ در این منطقه تعدادی دیر قرار داشت Ú©Ù‡ متعلق به عصر جاهلی بود؛ مانند دیر مارفثیون (الدیرالعتیق )،مØ‌لّی Ú©Ù‡ قصر خالد در آنجا بنا شد، دیر بستان القُّس ØŒ Ùˆ دیرالجاثلیق * Ú©Ù‡ معروف کرخی در مجاورت آن مدفون شد (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 274ØŒ 277Ø› ابن فقیه ØŒ Ú¯ 36Ù€37 ر؛ خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 96ØŒ 121ØŒ 125Ø› مسعودی ØŒ التنبیه ØŒ همانجا؛ ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 76Ø› Ø‌مدالله مستوفی ØŒ همانجا).

هیچیک از این سکونتگاههای قدیمی اهمیّت سیاسی یا بازرگانی نداشت Ø› بنابراین ØŒ Ù…ÛŒ توان شهر منصور را نوبنیاد به شمار آورد. جهانگردان اروپایی در قرون وسطی غالباً بغداد را با بابل Ùˆ گاهی با سلوکیه یکی Ù…ÛŒ دانستند، Ùˆ آن را در گزارشهای خود بابل ØŒ بابلونیا Ùˆ مانند آن Ù…ÛŒ خواندند. به کار بردن نادرست نام اخیر در مورد بغداد در تفسیرهای تلمودی گئونیم بابل (در دورة عبّاسی ) Ùˆ همچنین در نوشته های یهودیان بعدی نیز معمول بوده است . پیترو دلاّ واله * Ú©Ù‡ در 1025Ù€1026/ 1616Ù€1617 در بغداد به سر Ù…ÛŒ برد، نخستین کسی بود Ú©Ù‡ به این اشتباه رایج عهد خود Ù¾ÛŒ برد. تا قرن یازدهم /هفدهم ØŒ نام بغداد معمولاً در غرب به صورت تØ‌ریف شدة بلدخ (بَلدَکو ) شناخته شده بود Ú©Ù‡ ممکن است از صورت چینی آن نام مشتق شده باشد ( رجوع کنید به برتشنایدر ØŒ ج 1ØŒ ص 138ØŒ ج 2ØŒ ص 124Ø› پولو، ص 29ØŒ 126).

عباسیان متوجه شرق شدند Ùˆ برای نشان دادن شکوه دولت خویش در جستجوی پایتخت جدیدی برآمدند. سفّاØ‌ ØŒ نخستین خلیفة عباسی ØŒ از کوفه به انبار تغییر مکان داد. منصور به هاشمیّه نزدیک کوفه نقل مکان کرد، ولی بزودی دریافت Ú©Ù‡ کوفه با جمعیّتی آشوبگر Ùˆ طرفدار علی علیه السّلام ØŒ تأثیر نامطلوبی بر سپاه او خواهد داشت Ø› Ùˆ هاشمیّه نیز، همان گونه Ú©Ù‡ شورش راوَندیه نشان داد، آسیب پذیر بود ( رجوع کنید به یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 680Ù€681Ø› طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 271Ù€272Ø› ابن طقطقی ØŒ ص 143). بنابراین ØŒ در صدد یافتن Ù…Ø‌Ù„ÛŒ سوق الجیشی برآمد. ÙˆÛŒ پس از تجسّس دقیق ØŒ با توجّه به ملاØ‌ظات نظامی Ùˆ اقتصادی Ùˆ اقلیمی ØŒ Ù…Ø‌لّ بغداد را برگزید. این Ù…Ø‌Ù„ در دشتی Ø‌اصلخیز واقع بود Ú©Ù‡ در آنجا کشت Ùˆ زرع در دو سوی

رودخانه رونق داشت ØŒ بر سر راه خراسان واقع Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ تلاقی راههای کاروانرو بود، Ùˆ بازارهای ماهانه در آن Ù…Ø‌Ù„ تشکیل Ù…ÛŒ یافت Ø› بنابراین در آنجا آذوقه برای ارتش Ùˆ مردم بوفور به دست Ù…ÛŒ آمد. شبکه ای از نهرهای متعدد وجود داشت Ú©Ù‡ در کشاورزی از آنها استفاده Ù…ÛŒ شد Ùˆ به منزلة استØ‌کامات شهر نیز بود. بغداد در وسط بین النهرین قرار داشت Ùˆ ازآب Ùˆ هوایی معتدل Ùˆ سالم برخوردار Ùˆ نسبتاً بدون پشه بود (یعقوبی ØŒ 1892ØŒ ص 235Ù€ 238Ø› همو، 1883ØŒ ج 2ØŒ ص 449Ø› طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 272Ù€275Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 679Ù€ 680Ø› ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 7Ù€ 8Ø› Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ ص 119Ù€ 120Ø› ابن اثیر، ج 5ØŒ ص 426Ù€427Ø› ابن طقطقی ØŒ ص 143Ù€ 145). دربارة امتیازات بغداد Ùˆ اینکه مقدّر بود به دست منصور ساخته شود بعدها Ø‌کایاتی جعلی رواج یافت ( رجوع کنید به یعقوبی ØŒ 1892ØŒ ص 237Ø› ابن طقطقی ØŒ ص 144Ø› طبری Ø› ابن جوزی ØŒ همانجاها).

بغداد جانشین بابل Ùˆ سلوکیه Ùˆ تیسفون شد Ùˆ همة آنها را تØ‌ت الشعاع قرار داد. یعقوبی (در 278) Ùˆ ابن فقیه (در 290) نخستین توصیفهای مفصّل از بغداد را به دست Ù…ÛŒ دهند، Ùˆ سهراب (در Ø‌دود 287) نیز شبکة نهرهای آن ناØ‌یه را وصف Ù…ÛŒ کند. این شهر با استØ‌کامات Ùˆ طرØ‌ داخلی آن شبیه قلعه ای بزرگ است . در آغاز خندقی عمیق به عرض 40 ذراع (=27ر20 متر) وجود داشت Ú©Ù‡ شهر را دربر Ù…ÛŒ گرفت Ùˆ سپس باراندازی آجری Ùˆ آنگاه نخستین دیوار به قاعدة 18 ذراع (= 9 متر) Ùˆ بعد فضایی خالی به عرض 100 ذراع (9ر56 متر) (در مورد اندازه ها رجوع کنید به رَیِّس ØŒ الخراج ) Ú©Ù‡ برای مقاصد دفاعی به کار Ù…ÛŒ رفت . سپس دیوار اصلی قرار داشت Ú©Ù‡ از خشت ساخته شده بود Ùˆ دارای 14ر34 متر ارتفاع ØŒ 2ر50 متر عرض پایه Ùˆ 22ر14 متر عرض بالا بود. بین هر دو دروازة این دیوار 28 برج بزرگ واقع بود، جز میان دروازه های کوفه Ùˆ بصره Ú©Ù‡ دارای 29 برج بود. بر فراز هر یک از دروازه ها، قبّه ای ساخته بودند Ú©Ù‡ مشرف بر شهر بود

Ùˆ در پایین آنها اقامتگاههایی برای نگهبانان بنا شده بود.سپس نوبت به Ù…Ø‌وطّه ای Ù…ÛŒ رسید به عرض 7ر170 متر Ú©Ù‡ در آن خانه هایی ساخته بودند Ùˆ تنها صاØ‌ب منصبان Ùˆ نزدیکان (موالی ) اجازه داشتند Ú©Ù‡ در آنجا خانه بسازند. با وجوداین ØŒ هر راه دارای دو دروازة مستØ‌Ú©Ù… بود Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توانستند آنها را قفل کنند. آنگاه دیوار سادة سومی دیده Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ Ù…Ø‌وّطة وسیع داخلی را دربر Ù…ÛŒ گرفت ØŒ Ùˆ جایی بود Ú©Ù‡ فقط قصر خلیفه (باب الذّهب )ØŒ مسجد جامع ØŒ دیوانها Ùˆ خانه های فرزندان خلیفه Ùˆ دو سقیفه یکی برای رئیس نگهبانان ( صاØ‌ب Ø‌رس ) Ùˆ دیگری برای صاØ‌ب شرطه ØŒ در آنجا ساخته شده بود. به منظور نظارت بر شهر Ùˆ تسهیل ارتباط در داخل Ùˆ مراقبت از راههای کاروانرو در خارج ØŒ شهر به چهار بخش مساوی تقسیم Ù…ÛŒ شد Ùˆ هر بخش را نیز دو راه Ú©Ù‡ از دروازه های متساوی البُعد آن آغاز Ù…ÛŒ شد تقسیم Ù…ÛŒ کرد. دروازة خراسان (Ú©Ù‡ آن را باب الدّوله نیز Ù…ÛŒ نامیدند) در شمال شرقی ØŒ دروازة بصره در جنوب غربی ØŒ دروازة سوریّه در شمال غربی ØŒ Ùˆ دروازة کوفه در جنوب شرقی قرار داشت . برای راه یافتن به دایرة داخلی ØŒ Ù…ÛŒ بایست از خندق عبور کرد Ùˆ از پنج در گذشت : دو در در دیوار خارجی Ùˆ دو درِ عظیم در دیوار بزرگ Ùˆ دری دیگر در دیوار داخلی ( رجوع کنید به یعقوبی ØŒ 1892ØŒ ص 238Ù€242Ø› همو، 1883ØŒ همانجا؛ طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 322Ù€323Ø› ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 9Ù€10Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 72Ù€74Ø› ابن اثیر، ج 5ØŒ ص 427 Ù€ 428ØŒ 439Ø› ابن فقیه ØŒ Ú¯ 33 ر).

سنتهای باستانی امپراتوری نیز در این طرØ‌ قابل ملاØ‌ظه است . جدایی خلیفه از مردم ØŒ طرØ‌ با شکوه قصر Ùˆ مسجد برای نشان دادن عظمت دولت جدید، Ùˆ تقسیم مردم در Ù…Ø‌لاّ ت جداگانه ای Ú©Ù‡ دروازه های آنها را Ù…ÛŒ بستند Ùˆ Ù…Ø‌افظت Ù…ÛŒ کردند، همگی گواه این مطلب است .

مظهر شکوه این شهر مدوّر، «قبة الخضرا» بود Ú©Ù‡ 36ر68 متر ارتفاع داشت Ùˆ مشرف بر قصر بود Ùˆ بر فراز آن پیکرة سواری به چشم Ù…ÛŒ خورد. این سوار در 329 در شبی طوفانی ØŒ شاید براثر اصابت صاعقه ØŒ سرنگون شد (صولی ØŒ ص 229Ø› ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 6ØŒ ص 317 Ù€ 318Ø› همو، مناقب ØŒ ص 11Ø› ابن تغری بردی ØŒ ج 3ØŒ ص 270Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 73). اما دیوارهای آن مدتی بیشتر باقی ماند Ùˆ سرانجام در 653 فروریخت (ابن فُوَطی ØŒ ص 303Ø› سبط ابن جوزی ØŒ ج 8ØŒ ص 67). در ساختمان اب الذّهب ØŒ مرمر Ùˆ سنگ به کار بردند Ùˆ دروازة آن را با طلا آراستند. این Ù…Ø‌لّ تا نیم قرن اقامتگاه رسمی بود Ùˆ اگرچه هارون الرشید به آن اعتنایی نکرد، امین ØŒ جناØ‌ جدیدی به آن افزود Ùˆ در پیرامون آن «میدانی » ساخت . در Ù…Ø‌اصرة بغداد در 198 ( توسط طاهر، سردار مأمون ) این ساختمان آسیب بسیار دید Ùˆ از آن پس ØŒ اقامتگاه رسمی نبود Ùˆ به آن توجهی نمی شد ( رجوع کنید به ابن فوطی ØŒ همانجا).

مسجد (جامع المنصور) پشت قصر ساخته شد Ùˆ لذا قدری نسبت به قبله انØ‌راف داشت ( رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 321Ù€322Ø› ابن اثیر، ج 5ØŒ ص 439). در 191 هارون الرشید آن را خراب کرد Ùˆ با آجر ساخت . در 260Ù€261 Ùˆ در 280آن را توسعه دادند. معتضد Ø‌یاط دیگری به آن افزود Ùˆ بخشهایی از آن را تعمیر کرد (ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 5،ص 21ØŒ 143Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 107Ù€ 108). مسجد دارای مناره ای (خطیب بغدادی ØŒ ج 5ØŒ ص 125) بود Ú©Ù‡ در303 طعمة Ø‌ریق گشت (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 6ØŒ ص 130)ØŒ ولی دوباره ساخته شد ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 7ØŒ ص 284). این بنا در دوران خلافت ØŒ همچنان مسجد جامع بغداد بود. در 653 سیلاب آن را فراگرفت ØŒ Ùˆ این واقعه Ùˆ Ø‌ملة مغول را نیز پشت سر نهاد.

نقشة شهر بغداد منعکس کنندة اندیشه های اجتماعی است . مسؤولیت هر Ù…Ø‌لّه را شخصیّتی برجسته برعهده داشت ØŒ Ùˆ Ù…Ø‌له ها معمولاً از Ù„Ø‌اظ قومی (ایرانی ØŒ عرب ØŒ خوارزمی ) یا شغلی ØŒ همگن بودند. خانه های سربازان در خارج از Ù…Ø‌وّطة دیوارها Ùˆ معمولاً در شمال غرب شهر بود، Ùˆ Ø‌ال آنکه مراکز بازرگانان Ùˆ صنعتگران در جنوب صراة در کرخ قرار داشت ( رجوع کنید به ابن فقیه ØŒ Ú¯ 29 Ù¾ ØŒ 33 Ù¾ ØŒ 37 Ù¾ ).

بازارها در نقشة بغداد سهمی عمده داشتند. در آغاز، در طول هر یک از چهار راهها، از دیوار بزرگ تا دیوار داخلی ،اتاقهایی با طاقهای بلند (طاقات ) قرار داشت Ú©Ù‡ در آنها دکانهایی تعبیه کرده Ùˆ بدین ترتیب چهار بازار به وجود آورده بودند ( رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 322). گذشته از این ØŒ خلیفه دستور داد Ú©Ù‡ هر یک از چهار بخش خارج دیوار فضای کافی برای بازار داشته باشد، به طوری Ú©Ù‡ هر بخش دارای بازاری بزرگ باشد (یعقوبی ØŒ 1892ØŒ ص 242). ملاØ‌ظات امنیّتی منصور را در 157 بر آن داشت تا دستور دهد Ú©Ù‡ بازارها از شهر مدوّر به کرخ انتقال یابند. ÙˆÛŒ Ù…ÛŒ خواست بدین وسیله آشوبگران را از شهر دور نگاه دارد Ùˆ اطمینان یابد Ú©Ù‡ شبها دروازة Ù…Ø‌له ها برای بازارها باز نماند، Ùˆ از ورود جاسوسان اØ‌تمالی به شهر جلوگیری به عمل آید. ÙˆÛŒ نقشه ای طرØ‌ کرد Ú©Ù‡ بازارها در Ø‌دّ فاصل صراة Ùˆ نهرهای عیسی ساخته شود (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 324Ù€325Ø› ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 13Ù€14Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 4ØŒ ص 254).

بنابر روایتی Ú©Ù‡ در دست است منصور Ù…ÛŒ خواست بخشی از دیوار کاخ سفید تیسفون را خراب کند Ùˆ آجرهای آن را در ساختمانهای خود به کار برد، ولی به دلیل هزینة بسیار از این اقدام چشم پوشید. بنابر روایتی دیگر، منصور قصد داشت آن کاخ را تعمیر کند ولی فرصت این کار را نیافت . این هر دو روایت یادآور مناقشات شعوبیه است . ( به هر Ø‌ال ) بیشتر شهر از خشت ساخته شد.

یعقوبی اشاره Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ نقشة شهر در 141 کشیده شد (1892ØŒ ص 238) ولی کار در اول جمادی الاولی 145 آغاز گشت (گزارش خوارزمی در خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 7ØŒ 66Ù€67). چهار معمار نقشة شهر را کشیدند. Ø‌َجّاج بن ارطاة معمار مسجد بود (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 276Ø› یعقوبی ØŒ همان ØŒ ص 241). منصور صدهزار کارگر Ùˆ صنعتگر جهت ساختمان آن گرد آورد (یعقوبی ØŒ همان ØŒ ص 238Ø› طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 277). از نهر کرخایه نهری به آن Ù…Ø‌Ù„ کشیده شد تا آب لازم برای آشامیدن Ùˆ کارهای ساختمانی در دسترس باشد (یعقوبی ØŒ همانجا). ظاهراً در 146 لااقل ساختمان قصر Ùˆ مسجد Ùˆ دیوانها به پایان رسید Ùˆ منصور به بغداد نقل مکان کرد (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 313Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 67). پیش از 149 ساختمان شهر مدوّر به پایان رسید (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 353Ø› خطیب بغدادی ØŒ همانجا).

شهر مدوّر منصور نمونة جالبی از شهرسازی است Ø› بغداد چنان مدوّر بود Ú©Ù‡ مرکز آن نسبت به بخشهای مختلف ØŒ دارای فاصلة مساوی بود Ùˆ بسهولت از آن مراقبت یا دفاع Ù…ÛŒ شد. اØ‌تمالاً معماران شهر مدوّر از طرØ‌ شهرهای مدور آگاهی داشته اند. ابن فقیه خاطرنشان Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ باید از میان طرØ‌ مربّع Ùˆ طرØ‌ مدوّر یکی انتخاب Ù…ÛŒ شد، Ùˆ طرØ‌ اخیر کاملتر بود (Ú¯ 33 Ù¾ ). اما اØ‌تمال قویتر آن است Ú©Ù‡ طرØ‌ قلعة مدوّر بر نقشة شهر اثر گذاشته باشد. طبری (سلسلة سوم ØŒ ص 276) Ù…ÛŒ گوید «منصور چهار دروازه (برای شهر) به اقتباس از اردوگاههای نظامی ساخت ».

دربارة ابعاد شهر منصور روایات متفاوتی در دست است . رَباØ‌ ØŒ یکی از معماران شهر، فاصلة هر یک از دو دروازه را یک میل (یا 000 ØŒ 4 ذراع مُرسَله یا 848 ØŒ 1 متر؛ رَیِّس ØŒ ص 278Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 71) آورده است (این تخمین در ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 9Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 235Ø› ابن تغری بردی ØŒ ج 1ØŒ ص 341Ø› Ùˆ اربلی ØŒ ص 54 آمده است ). این تخمین با اندازه گیریی Ú©Ù‡ به فرمان معتضد صورت گرفت Ùˆ بدرالمعتضدی به آن اشاره کرده است مطابقت دارد (خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 69Ø› ابن تغری بردی ØŒ همانجا). این امر نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ قطر شهر 352 ØŒ 2 متر بوده است . تخمین یعقوبی در بارة فاصلة میان هریک از دو دروازة خارج از خندق ØŒ یعنی 000 ØŒ 5 «ذراع سَوْداء» (یا 5ر2534 متر)ØŒ با توجه به این نکته Ù…Ø‌تمل Ù…ÛŒ نماید (1892ØŒ ص 238Ù€239).

روایات گوناگونی دربارة مخارج منصور برای این شهر نقل شده است . اما بنا به گزارش رسمی Ùˆ مستند دستگاه خلافت ØŒ منصور چهار میلیون Ùˆ هشتصد Ùˆ هشتاد Ùˆ سه درهم برای «شهر مدوّر» خرج کرد (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 326Ø› Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ ص 121Ø› خطیب بغدادی ØŒ همانجا، نیز رجوع کنید به ابن اثیر، ج 5ØŒ ص 419Ø› ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 32). اگر میزان پایین دستمزد Ùˆ هزینة اندک مصالØ‌ ساختمانی Ùˆ سختگیری منصور را در نظارت بر Ù…Ø‌اسبات در نظر بگیریم ØŒ این رقم قابل قبول خواهد بود.

در 157 منصور قصری در کنار دجله Ùˆ پایینتر از دروازة خراسان با باغهای وسیع ساخت Ùˆ آن را خُلد نامید. این Ù…Ø‌Ù„ بدون پشه بود Ùˆ به سبب خنکی هوایش شهرت داشت . این نام یادآور بهشت بود (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 379Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 75Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 2ØŒ ص 783Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ص 12Ø› ابن اثیر، ج 6ØŒ ص 71Ø› ابن فقیه ØŒ Ú¯ 37 Ù¾ ).

ملاØ‌ظات سوق الجیشی Ùˆ سیاست منصور در مورد تقسیم لشکر Ùˆ کمبود فضا بزودی خلیفه را بر آن داشت Ú©Ù‡ اردوگاهی برای وارث خود مهدی در بخش شرقی دجله بسازد. اردوگاه مهدی در بخش مرکزی قرار داشت (بعدها به تقلید از قصری Ú©Ù‡ هارون ساخت رُصافَه نامیده شد)ØŒ Ùˆ قصر او Ùˆ مسجد نیز در همان جا ساخته شد، Ùˆ پیرامون آنها را منازل صاØ‌ب منصبان Ùˆ ملتزمان اØ‌اطه کرده بود. بخش بازرگانی بزودی در سوقهای مشهور باب الطاق Ø´Ú©Ù„ گرفت . دیوار Ùˆ خندق پیرامون اردوگاه مهدی بخش نظامی را آشکار Ù…ÛŒ ساخت . کار در 151 آغاز شد

Ùˆ در 157 به پایان رسید. رصافه تقریباً مقابل شهر منصوربود (یعقوبی ØŒ 1892ØŒ ص 251Ù€253Ø› اصطخری ØŒ ص 83 Ù€ 84Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 82 Ù€83ØŒ ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ص 12Ù€ 13Ø› Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ ص 121Ø› ابن تغری بردی ØŒ ج 2ØŒ ص 16Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 2ØŒ ص 78).

بغداد از Ø‌یث بناها، فعالیتهای بازرگانی ØŒ ثروت ØŒ Ùˆ جمعیّت بسرعت توسعه یافت . تراکم جمعیت در شرق بغداد بود، زیرا مردم بر اثر هدایای مهدی Ùˆ بعدها برمکیان Ú©Ù‡ Ù…Ø‌لّه ای مخصوص در دروازة شمّاسیّه داشتند، به سوی آنجا جذب Ù…ÛŒ شدند (یعقوبی ØŒ همان ØŒ ص 251Ø› ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 5ØŒ ص 8ØŒ ج 6ØŒ ص 78Ø› ابن خلّکان ØŒ ج 1ØŒ ص 474). ÛŒØ‌یی برمکی قصری باشکوه ساخت Ùˆ نام فروتنانة قصرالطّین بر آن نهاد (ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 5ØŒ ص 8). جعفر قصر عظیم Ùˆ مجللی در پایین بغداد شرقی ساخت Ú©Ù‡ بعدها به مأمون داده شد. در زمان هارون الرشید، بخش شرقی از دروازة شمّاسیّه (مقابل دروازة قَطْرَبُّل ) تا مُخَرِّم (Ú©Ù‡ Ø‌دّ جنوبی آن ØŒ پل جدید مأمون است ) امتداد یافت (یعقوبی ØŒ همان ØŒ ص 253Ù€254). از سوی دیگر، امین از قصر خلد Ú©Ù‡ اقامتگاه رشید بود به باب الذّهب بازگشت Ùˆ آن را تعمیر کرد Ùˆ جناØ‌ÛŒ به آن افزود Ùˆ در پیرامون آن Ø‌یاطی ساخت ( رجوع کنید به جهشیاری ØŒ ص 193Ø› ابن اثیر، ج 11ØŒ ص 152). ملکه زُبَیده مسجدی در کنار دجله Ùˆ نزدیک قصرهای سلطنتی (Ú©Ù‡ به نام او شهرت یافت ) Ùˆ همچنین مسجد باشکوه دیگری در قطیعة خود در شمال شهر بنا کرد (ابشیهی ØŒ ج 1ØŒ ص 289). ÙˆÛŒ قصری نیز به نام القرار در نزدیکی خلد ساخت . بخش غربی میان دروازة قَطرَبُّل در شمال Ùˆ Ù…Ø‌لّة کرخ توسعه یافت ØŒ Ú©Ù‡ به نوبة خود تا نهر بزرگ عیسی امتداد داشت (این نهر در تُلول خَشْم الدَّورة کنونی به دجله Ù…ÛŒ ریخت )Ø› این بخش در غرب تقریباً تا مُØ‌َوَّل ادامه داشت ( المشرق ØŒ 1934ØŒ ص 89Ø› رجوع کنید به شعری در یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 686Ø› مسعودی ØŒ مروج ØŒ ج 6ØŒ ص 454Ø› طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 874 ØŒ 876). شاعران ØŒ زیبایی بغداد را ستوده Ùˆ آن را «بهشت روی زمین » نامیده اند. باغهای شگفت انگیز Ùˆ Ø‌ومة سرسبز Ùˆ قصرهای مرتفع Ùˆ باشکوه آن با تزیینات مجلل در دروازه ها Ùˆ تالارها Ùˆ لوازم گرانبها Ùˆ نفیس آنها شهرت داشت ( رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 873 Ù€ 874Ø› قالی ØŒ ج 2ØŒ ص 237Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 686).

بغداد در کشمکش میان امین Ùˆ مأمون آسیب بسیار دید. پس از چهارده ماه Ù…Ø‌اصرة شهر، جنگ به داخل آن کشیده شد (مسعودی ØŒ همانجا). طاهر Ú©Ù‡ از سرسختی مدافعان به خشم آمده بود دستور تخریب خانه های آنها را صادر کرد، Ùˆ بسیاری از Ù…Ø‌لاّ ت «میان دجله ØŒ دارالرقیق (در شمال دروازة خراسان )ØŒ دروازة سوریه ØŒ دروازة کوفه تا صراة ØŒ نهر کرخایه Ùˆ کُناسه » ویران شد (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 887). کار تخریب به دست عوام ØŒ قانون شکنان ØŒ Ùˆ عیاران تکمیل شد. قصر خلد Ùˆ سایر قصرها، کرخ Ùˆ بعضی از Ù…Ø‌له های بخش شرقی ØŒ سخت آسیب دید. طبری Ùˆ مسعودی Ù…ÛŒ نویسند «خرابی Ùˆ ویرانی چندان شدید بود Ú©Ù‡ عظمت بغداد از میان رفت » ( رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 870 Ù€879ØŒ 925Ù€ 926Ø› مسعودی ØŒ همان ØŒ ج 6ØŒ ص 454Ù€ 459Ø› ابن اثیر، ج 6ØŒ ص 188 به بعد). هرج Ùˆ مرج Ùˆ آشوب تا 204 Ú©Ù‡ مأمون از مرو بازگشت ØŒ کماکان در بغداد ادامه داشت . مأمون در قصر خود اقامت گزید Ùˆ آن را بسیار گسترش داد، Ùˆ یک میدان اسب دوانی Ùˆ یک باغ ÙˆØ‌Ø´ به آن افزود Ùˆ Ù…Ø‌لهایی در آنجا برای ملتزمان وفادار خود ساخت (یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 807). سپس این قصر را به Ø‌سن بن سهل بخشید Ù€ Ú©Ù‡ به قصرالØ‌سنی شهرت یافت Ù€ ÙˆÛŒ نیز آن را برای دختر خود پوران به ارث نهاد. بغداد در زمان مأمون دوباره رونق خود را بازیافت . معتصم قصری در بخش شرقی ساخت (یعقوبی ØŒ 1892ØŒ ص 255Ø› رجوع کنید به خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 98). سپس درصدد یافتن پایتخت جدیدی برای ارتش نوین ترک خود برآمد. بغداد برای استقرار سربازانش شهر شلوغی بود، Ùˆ مردم Ùˆ گروههای قدیمی ارتش با سپاهیان ترک او مخالف بودند، Ùˆ ÙˆÛŒ از آشوب بیم داشت . در دورة سامرّا (220Ù€ 278) بغداد دیگر کانون توجه خلفا نبود ( رجوع کنید به اربلی ØŒ ص 161)ØŒ ولی مرکز عمدة تجارت Ùˆ فعالیتهای فرهنگی باقی ماند.

هنگامی Ú©Ù‡ مستعین از سامرّا به بغداد نقل مکان کرد بار دیگر بغداد از آشوب ترکان آسیب دید Ùˆ در سراسر سال 251 در Ù…Ø‌اصرة قوای معتزّ قرار داشت . در این دوره ØŒ رصافه تا سوق الثلاثاء (تا شارع سموئل امروزی ) امتداد یافت . مستعین بغداد را مستØ‌Ú©Ù… کرد؛ Ø‌صار بخش شرقی از دروازة شمّاسیّه تا سوق الثلاثاء ادامه پیدا کرد، Ùˆ از طرف غرب از قطیعة اُمّجعفر در پیرامون Ù…Ø‌لاّ ت تا صراة توسعه یافت Ùˆ خندق مشهور طاهر در پیرامون آن Ø‌فر شد (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 1851). در طول Ù…Ø‌اصره ØŒ خانه ها، دکانها، Ùˆ باغهای بیرون Ø‌صار شرقی را بنا به ضرورتهای دفاعی خراب کردند (همان ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 1571) Ùˆ Ù…Ø‌لاّ ت شرقی شمّاسیّه ØŒ رُصافه Ùˆ مُخَرِّم بسختی آسیب دید.

در 278 معتمد سرانجام به بغداد بازگشت . ÙˆÛŒ قصر Ø‌سنی را از پوران خواسته بود، Ùˆ پوران آن را تعمیر کرد Ùˆ به شیوه ای Ú©Ù‡ در خور خلیفه بود آراست Ùˆ سپس به ÙˆÛŒ تقدیم کرد ( رجوع کنید به ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 5ØŒ ص 144). سپس معتضد در 280 قصر را بازسازی کرد، اراضی آن را توسعه داد Ùˆ ساختمانهای جدیدی به آن افزود Ùˆ در زمینهای مطامیر (سیاه چال ) آن زندانهایی ساخت . ÙˆÛŒ یک میدان اسب دوانی به آن اضافه کرد Ùˆ سپس Ø‌صار مخصوصی در پیرامون آن Ù…Ø‌وطه ساخت Ú©Ù‡ به دارالخلافه شهرت یافت Ùˆ با ملØ‌قاتش به عنوان اقامتگاه رسمی باقی ماند (خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 109Ø› ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 6ØŒ ص 53Ø› همو، مناقب ØŒ ص 15Ø› تنوخی ØŒ نشوار ØŒ ج 8ØŒ ص 15Ø› ابن تغری بردی ØŒ ج 3ØŒ ص 85Ø› اربلی ØŒ ص 173). آنگاه بنای قصر تاج را در Ø‌والی دجله آغاز کرد، ولی بعدها چون دود فراوانی از سوی شهر مشاهده کرد، تصمیم به ساختن قصر دیگری دو میل دورتر در شمال شرقی گرفت Ùˆ قصر مجلّل Ùˆ مرتفع ثریّا را ساخت Ùˆ آن را با دهلیزی زیرزمینی به قصر Ø‌سنی مرتبط کرد Ùˆ باغهایی در پیرامون آن ساخت Ùˆ آبراهه ای از نهر موسی به سوی آن کشید ( رجوع کنید به وصف ابن معتز، ص 138Ù€ 139). همچنین به منظور پاک نگاه داشتن هوا دستور داد Ú©Ù‡ برنج Ùˆ نخل در اطراف بغداد کاشته نشود ( رجوع کنید به ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 5ØŒ ص 142). ثریّا تا 469 در وضع خوبی باقی بود، Ùˆ در این تاریخ بر اثر طغیان آب ویران شد (ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ همانجا؛ یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 808). خرابی شهر مدوّر در این زمان آغاز گردید، Ùˆ معتضد دستور تخریب Ø‌صار شهر را صادر کرد؛ ولی هنگامی Ú©Ù‡ بخش Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ از آن را خراب کردند هاشمیان لب به شکایت گشوده گفتند Ú©Ù‡ این Ø‌صار یادگار عظمت عباسیان است ØŒ ازینرو معتضد دست از تخریب کشید. اما مردم بتدریج خانه های خود را به قیمت خراب کردن Ø‌صار Ùˆ ویرانی شهر توسعه دادند (تنوخی ØŒ نشوار ØŒ ج 1ØŒ ص 74Ù€75).

مکتفی (Ø‌Ú© : 289Ù€ 295) تاج را با تالارها Ùˆ قبّه های آن ساخت Ùˆ باراندازی در کنار دجله بنا کرد، Ùˆ در زمینهای آن منطقه گنبدی نیمدایره ساخت به ارتفاع مردی Ú©Ù‡ بر الاغی سوار شده باشد (خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 99Ø› اربلی ØŒ ص 175Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 80Ø› ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 5ØŒ ص 144). در 289 مکتفی زندانهای قصر را ویران Ùˆ مسجد جامعی (جامع القصر) ساخت Ú©Ù‡ تا زمان مقتدر، سومین مسجد جامع بود (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 6ØŒ ص 3Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 109).

مقتدر (Ø‌Ú© :295Ù€320) ساختمانهای جدیدی به قصرهای سلطنتی افزود Ùˆ آن را به طرزی اعجاب انگیز مزیّن کرد، Ùˆ به باغ ÙˆØ‌Ø´ (Ø‌َیْرالوØ‌وش ) توجهی مخصوص مبذول داشت ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 100Ù€103). شرØ‌ مفصّل خطیب دربارة سال 305 جالب توجه است . Ø‌صار مستØ‌Ú©Ù… پیرامون قصرها، Ùˆ دهلیزی مخفی از تالار بارعام مقتدر به یکی از دروازه ها، از جمله اقدامات دفاعی لازم بود( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 101). در میان عجایب باید از دارالشجره نام برد Ú©Ù‡ عبارت بود از درختی سیمین در میان Ø‌وضی بزرگ با هجده شاخه Ùˆ ترکه های متعدّد، Ùˆ گنجشکهای سیمین یا زرّینی Ú©Ù‡ گهگاه آواز Ù…ÛŒ خواندند. در دو سوی استخر، هجده مجسمة سوار بود Ú©Ù‡ در یک جهت Ø‌رکت Ù…ÛŒ کردند، گویی در تعقیب یکدیگر بودند (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 103). همچنین Ø‌وضی از سیماب به وسعت 30*20 ذراع ØŒ با چهار قایق زرّین وجود داشت Ùˆ پیرامون آن را باغی افسانه ای فراگرفته بود. باغ ÙˆØ‌Ø´ دارای انواع جانوران بود. کُنام شیران یکصد شیر داشت . قصر فردوس از Ù„Ø‌اظ سلاØ‌هایش شگفت انگیز بود. در داخل Ù…Ø‌وّطة سلطنتی 23 قصر ساخته شده بود ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 103Ù€104Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 6ØŒ ص 144).

بغداد در این دوره به کمال خود رسید. در قرن چهارم ،بخش شرقی از شمّاسیّه تا دارالخلافه پنج میل (میل : 848 ØŒ 1 متر) گسترش یافت (اصطخری ØŒ ص 83). ابن ابی طاهر (متوفی 280) روایت Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ موفّق قبل از 279 دستور اندازه گیری بغدادرا صادر کرد؛ مساØ‌ت آن 750 ØŒ 43 جریب تعیین شد Ú©Ù‡ 250 ØŒ 26 جریب آن در شرق بغداد Ùˆ 500 ØŒ 17 جریب در غرب بغدادقرار داشت (ابن فقیه ØŒ Ú¯ 44 Ù¾ Ø› رجوع کنید به ابن Ø‌وقل ØŒ ج 1ØŒ ص 243Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 120). بنابر روایتی از ابن ابی طاهر، شرق بغداد در زمان موفّق 750 ØŒ 16 جریب (جریب :1366 مترمربّع ) Ùˆ غرب بغداد 000 ØŒ 27 جریب بوده است . این اندازه Ù…Ø‌تمل است ØŒ زیرا غرب بغداد در آن زمان هنوزاهمیت بیشتری داشت . طبق روایت دیگری ØŒ مساØ‌ت آن 750 ØŒ 53 جریب بوده Ú©Ù‡ 750 ØŒ 26 جریب آن در شرق Ùˆ 000 ØŒ 27 جریب دیگر در غرب قرار داشته است . اØ‌تمال Ù…ÛŒ رود Ú©Ù‡ رقم اخیر مربوط به دورة مقتدر باشد Ú©Ù‡ شرق بغداد توسعة فراوانی پیدا کرد. در همة این روایات ØŒ طول بغداد در هر دو سو تقریباً یکی بوده است .

وضع جغرافیایی بغداد، اهالی فَعال آن ( رجوع کنید به جاØ‌ظ ØŒ البخلاء ØŒ ص 39Ø› تنوخی ØŒ الفرج ØŒ ج 2ØŒ ص 11)ØŒ تشویق دولت به تجارت ( رجوع کنید به یعقوبی ØŒ 1883ØŒ ج 2ØŒ ص 590)ØŒ واعتبار خلافت بزودی این شهر را به صورت مرکز عمدة بازرگانی درآورد ( رجوع کنید به دوری ØŒ ص 143Ù€157). بازارها، در رُصافه وبویژه در کرخ ØŒ شاخص اصلی زندگی شدند. هر پیشه بازاری مخصوص داشت Ø› از جمله بازار میوه ØŒ بازار پارچه ØŒ بازار

پنبه ØŒ بازار کتابفروشان با بیش از یکصد دکان ØŒ بازار صرّافان ،و بازار عطّاران در کرخ Ùˆ بازارهای تجّار خارجی در سوق باب الشام بود. در بخش شرقی ØŒ انواع Ùˆ اقسام بازارها شامل بازار عطرفروشان (سوق الطیب )ØŒ بازار مواد غذایی ØŒ بازارزرگران ØŒ بازار گوسفند فروشان ØŒ بازار کتابفروشان Ùˆ بازارکالاهای چینی دیده Ù…ÛŒ شد (یعقوبی ØŒ 1892ØŒ ص 241ØŒ 246ØŒ 248ØŒ 254Ø› اصطخری ØŒ ص 84Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 79Ù€ 81Ø› ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 26Ù€ 28Ø› ابن Ø‌وقل ØŒ ج 1ØŒ ص 242). از زمان منصور به بعد Ù…Ø‌تسبی برای نظارت بر بازارها Ùˆ جلوگیری از تقلّب Ùˆ مراقبت بر اوزان Ùˆ مقادیر تعیین شد ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 81Ø› ابراهیم صابی ØŒ ص 114ØŒ 141Ù€142Ø› ماوردی ØŒ ص 141Ù€142). Ù…Ø‌تسب بر گرمابه ها نیز نظارت Ù…ÛŒ کرد Ùˆ اØ‌تمالاً ناظر مساجد هم بود (خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 117)Ø› گذشته از این ØŒ از اعمال خرابکارانه نیز جلوگیری Ù…ÛŒ کرد.

هر بازار یا Ø‌رفه ØŒ رئیسی (عریف ) داشت Ú©Ù‡ از طرف دولت تعیین Ù…ÛŒ شد. هر Ø‌رفه دارای «صانع » Ùˆ «استاد»بود ( رجوع کنید به اخوان الصفا، ج 1ØŒ ص 255Ø› رجوع کنید به جاØ‌ظ ØŒ رسائل ØŒ ص 126). از بغداد پارچه های پنبه ای Ùˆ منسوجات ابریشمی ØŒ بویژه سربند (مندیل )ØŒ پیش بند، دستار، بلور تراشیده ØŒ شیشه آلات ØŒ روغنهای مختلف ØŒ داروهای مایع ØŒ Ùˆ معجونهای مختلف صادر Ù…ÛŒ شد ( Ø‌دودالعالم ØŒ نسخة خطی ØŒ Ú¯ 11 ر؛ Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ ص 128). بغداد پیراهنهایی با رنگهای مختلف ØŒ عمامه هایی از پارچة ظریف Ùˆ Ø‌وله های مشهوری

نیز صادر Ù…ÛŒ کرد (دمشقی ØŒ ص 26). پیراهنهای ظریف Ùˆ سفیدش بی نظیر بود (ابن فقیه ØŒ ص 254). سَقْلاطون (پارچة ابریشمی )ØŒ مُلْØ‌ÙŽÙ… Ùˆ عَتّابی (پارچه ابریشمی Ùˆ پنبه ای ) بغداد شهرت داشت ( Ø‌دودالعالم ØŒ ص 138Ø› نویری ØŒ ج 1ØŒ ص 369Ø› Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ ص 323Ø› ابن Ø‌وقل ØŒ ج 1ØŒ ص 261). در باب الطاق شمشیرهای بسیار مرغوبی ساخته Ù…ÛŒ شد (قرطبی ØŒ ص 50). بغداد به سبب صنعت چرم سازی Ùˆ کاغذسازی خود شهرت داشت .

دلیل عمدة رونق تجارت Ùˆ صنعت در بغداد همانا توسعة بانکداری در این شهر بود، Ùˆ این امر از فعالیتهای صرافان Ùˆ جَهْبَذان معلوم Ù…ÛŒ شود. صرافان مخصوصاً در کرخ بازارهای مخصوص به خود داشتند ( رجوع کنید به جهشیاری ØŒ ص 228)ØŒ Ùˆ در وهلة اول به مردم خدمت Ù…ÛŒ کردند، در Ø‌الی Ú©Ù‡ جَهبَذها بیشتر در خدمت دولت Ùˆ کارکنان آن بودند.

بغداد از Ø‌یث ( ترکیب ) جمعیت ØŒ بین المللی بود. ساکنانش آمیزه ای از ملتها Ùˆ رنگها Ùˆ مذاهب مختلف بودند Ú©Ù‡ برای کار، تجارت ØŒ سپاهیگری ØŒ یا به عنوان برده به این شهر راه یافته بودند. جالب آنکه عوام النّاس رفته رفته نقش مهمّی در Ø‌یات شهر بر عهده گرفتند (ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 85Ù€86Ø› مسکویه ØŒ ج 1ØŒ ص 74Ù€75). در 201 تلاش کردند آشوبی را Ú©Ù‡ پس از قتل امین پیش آمده بود فرو بنشانند ( رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 1009Ù€1010Ø› ابن اثیر، ج 6ØŒ ص 228Ù€229ØŒ ج 7ØŒ ص 13Ù€ 14) Ùˆ در 307 در اعتراض به بالا رفتن قیمتها شوریدند Ùˆ فعالیتهای عیّاران * Ùˆ «شُطّار» در این دوره آغاز شد ( رجوع کنید به طبری ØŒ سلسله سوم ØŒ ص 1008ØŒ 1586Ø› مسعودی ØŒ مروج ØŒ ج 6ØŒ ص 457Ù€461 به بعد).

جمعیت بغداد را بدشواری Ù…ÛŒ توان تخمین زد. در 383 شمار گرمابه ها را 500 ØŒ 1 باب اعلام کردند. بنابر روایاتی ØŒ هر گرمابه مورد استفادة دویست خانوار بود (ابن فقیه ØŒ Ú¯ 59 Ù¾ Ù€ 60 ر؛ هلال صابی ØŒ ص 29). هرگاه شمار متوسط هر خانوار پنج نفر باشد، در این صورت جمعیت بغداد در Ø‌دود یک میلیون Ùˆ نیم بوده است . مقتدر به سنان بن ثابت دستور داد Ú©Ù‡ طبیبان را امتØ‌ان کند Ùˆ فقط به افراد شایسته اجازة کار دهد، در نتیجه ØŒ به 860 طبیب اجازة کار داده شد (ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 85Ø› ابن ابی اصیبعه ØŒ ج 1ØŒ ص 221 Ùˆ بعد، 224ØŒ 310Ø› قفطی ØŒ ص 194 Ùˆ بعد). هرگاه طبیبانی را Ú©Ù‡ در بیمارستانهای دولتی خدمت Ù…ÛŒ کردند Ùˆ کسانی را Ú©Ù‡ اجازة کار نداشتند به شمار آوریم ØŒ تعداد ایشان اØ‌تمالاً به هزار نفر Ù…ÛŒ رسد. تعداد کسانی را Ú©Ù‡ در آخرین جمعة ماه در مسجد منصور Ùˆ مسجد رُصافه نماز Ù…ÛŒ گزاردند Ù…ÛŒ توان با توجه به مساØ‌ت Ù…Ø‌Ù„ نماز 000 ØŒ 64 نفر تخمین زد (ابن فقیه ØŒ Ú¯ 62 ر؛ رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 1730). تعداد قایقها را در اواخر قرن سوم ØŒ 000 ØŒ 30 دانسته اند (ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 24). با توجه به این ارقام Ùˆ مساØ‌ت بغداد، Ù…ÛŒ توان جمعیت بغداد را در قرن چهارم ØŒ یک میلیون Ùˆ نیم تخمین زد. اِتلیدی ØŒ از معاصران آن دوره ØŒ نیز همین رقم را به دست Ù…ÛŒ دهد.

در بغداد Ù…Ø‌لهّهای اشرافی ØŒ مانند ظاهر، شماّسیّه ØŒ مأمونیّه Ùˆ درب عون ØŒ وجود داشت . Ù…Ø‌لهّهایی چون قطیعة الکلاب Ùˆ نهرالدجّاج فقیرنشین بود. خانه ها دو طبقه بود ولی خانه های افراد معمولی یک طبقه داشت . خانه های توانگران دارای گرمابه بود Ùˆ معمولاً به سه قسمت تقسیم Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ با دیواری از یکدیگر مجزّا بود Ù€ قسمت زنان ØŒ اتاقهای پذیرایی ØŒ Ùˆ قسمت مستخدمان . به باغ توجهی مخصوص Ù…ÛŒ شد (ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 2ØŒ ص 73ØŒ ج 3ØŒ ص 31ØŒ ج 5ØŒ ص 38ØŒ ج 9ØŒ ص 144ØŒ ج 17ØŒ ص 129Ø› هلال صابی ØŒ ص 32). قالی ØŒ نیمکت ØŒ پرده ØŒ Ùˆ مخدّه بخش عمدة اثاث را تشکیل Ù…ÛŒ داد. در تابستان از بادبزن Ùˆ بویژه خانه های خنک Ùˆ سردابها استفاده Ù…ÛŒ شد ( رجوع کنید به مُدَوَّر، ص 30ØŒ 117). سردرها با کتیبه هایی از تصاویر جانوران ØŒ گیاهان ØŒ یا انسان آذین Ù…ÛŒ شد (همان ØŒ ص 29). ویژگی چشمگیر Ø‌یات بغداد، شمار بسیار مساجد Ùˆ گرمابه های آن بود.بغداد مرکز بزرگ فرهنگی به شمار Ù…ÛŒ رفت Ùˆ موطن مکاتب فقهی Ø‌نفی Ùˆ Ø‌نبلی بود. همچنین بیت الØ‌کمه * Ùˆ خارج از آن مرکز ترجمه Ùˆ بعضی تجارب علمی بود. مساجد آن ØŒ بویژه امع المنصور، مراکز عمدة دانش پژوهی بود. تعداد فراوان کتابفروشیهایی Ú©Ù‡ گاهی به صورت Ù…Ø‌افل ادبی در Ù…ÛŒ آمد میزان فعالیتهای فرهنگی آن را نشان Ù…ÛŒ دهد. بغداد شاعران ØŒ تاریخنویسان Ùˆ دانشمندان بسیار داشت . با مراجعه به تاریخ بغداد ØŒ اثر خطیب ØŒ Ù…ÛŒ توان به شمار بسیار دانشمندان بغداد در هر زمینه Ù¾ÛŒ برد. نه تنها خلفا، بلکه وزیران Ùˆ بزرگان نیز، از تشویق به علم اندوزی کوتاهی نمی کردند. دورة خلاّ قیت فرهنگ اسلامی با بغداد پیوند یافته است . بعداً در این دوره ØŒ کتابخانه های عمومی به عنوان مراکز مطالعه Ùˆ تØ‌صیل تأسیس شد Ú©Ù‡ مشهورترین آنها دارالعلم ابونصر شاپوربن اردشیر بود. هنگامی Ú©Ù‡ «مدرسه » به وجود آمد، بغداد با مدارس نظامیّه Ùˆ مستنصریّة خود، شهری پیشرو شد Ùˆ بر برنامه ها Ùˆ سبک معماری مدارس تأثیر نهاد.

به بیمارستانها، بویژه در قرن سوم و چهارم ، توجه فراوان مبذول می شد؛ از جمله بیمارستان سیّده (306)، بیمارستان مقتدری (306)، و بیمارستان عضدی * (372) مشهور بودند. وزیران و دیگر بزرگان نیز بیمارستانهایی تأسیس کردند. در فواصل معیّن ، کار طبیبان مورد بازدید و نظارت قرار می گرفت ( رجوع کنید به سطور پیشین ).

در زمان هارون الرشید، سه پل در بغداد وجود داشت (یعقوبی ØŒ 1883ØŒ ج 2ØŒ ص 510). از دو پل مشهور، یکی در کنار باب خراسان ØŒ Ùˆ دیگری در کرخ بود ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 2ØŒ ص 542Ø› جهشیاری ØŒ ص 254Ø› طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 1232). هارون دو پل در شمّاسیّه ساخت Ú©Ù‡ در نخستین Ù…Ø‌اصره خراب شد (ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 20Ø› ابن فقیه ØŒ Ú¯ 42 ر). سه پل تا پایان قرن سوم باقی بود (ابن فقیه ØŒ همانجا). ظاهراً پل شمال ویران شده بوده ØŒ زیرا اصطخری تنها از دو پل سخن به میان Ù…ÛŒ آورد (ابن جوزی ØŒ همانجا؛ اصطخری ØŒ ص 84). در 387 بهاءالدّوله پلی در سوق الثلاثاء ساخت (مِشرَعة القطّانین ) Ú©Ù‡ سومین پل شد. این خود Ø‌اکی از عطف توجه از شمال بغداد به سوق الثلاثاء است (ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 7ØŒ ص 171Ø› رجوع کنید به ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ همانجا؛ خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 116).

زندگی در بغداد تا زمان امین از آرامش Ùˆ ثبات برخوردار بود. بر اثر نخستین Ù…Ø‌اصره ØŒ عناصر آشوبگرِ «عامّه » پدید آمدند. از آخرین ربع قرن سوم ØŒ سیل Ùˆ آتش سوزی نیز در این امر سهیم شدند. سیل در 270ØŒ تعداد 000 ØŒ 7 خانه را در کرخ ویران کرد. در 292 Ùˆ 328ØŒ بغداد از سیل آسیب فراوان دید (طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 2105Ø› ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 371Ø› ابن تغری بردی ØŒ ج 3ØŒ ص 157ØŒ 266). در 333ØŒ سیل از باب الکوفه گذشت Ùˆ وارد شهر شد (صولی ØŒ ص 278Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 76). بی توجهی به نهرها، بویژه در دورة «امیرالامرائی » (324Ù€334)ØŒ سبب طغیان آب Ùˆ ویرانی ناØ‌یة بادوریاگردید (مسکویه ØŒ ج 2ØŒ ص 9Ø› صولی ØŒ ص 106ØŒ 137Ù€ 138ØŒ 225). درنتیجه ØŒ اگرچه Ù‚Ø‌Ø· Ùˆ طاعون قبل از 320 کمتر

پیش Ù…ÛŒ آمد، بعد از این تاریخ مکرّر روی Ù…ÛŒ داد ( رجوع کنید به ابن اثیر، ج 7ØŒ ص 177ØŒ 187ØŒ 338). Ù‚Ø‌Ø·ÛŒ 307 ناشی از اØ‌تکار بودو بسرعت مهار شد. Ù‚Ø‌طیهایی Ú©Ù‡ در 323ØŒ 326ØŒ 329 (همراه با طاعون )ØŒ 330ØŒ 331 (همراه با طاعون )ØŒ 332 Ùˆ 337 روی داد، زندگی را غیر قابل تØ‌مل کرد (صولی ØŒ ص 61ØŒ 104ØŒ236ØŒ 251Ø› ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 282ØŒ 311Ø› ابن تغری بردی ØŒ ج 3ØŒ ص 270ØŒ 274). در 308 Ùˆ 309ØŒ کرخ از Ø‌ریق زیان فراوان دید (ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 89ØŒ 95). در 323 Ø‌ریق کرخ به Ù…Ø‌لّه های عَطّاران (داروفروشان )ØŒ روغن فروشان ØŒ جواهرفروشان Ùˆ جز آن سرایت کرد Ùˆ آثار آن تا سالها بعد مشهود بود (صولی ØŒ ص 68).

بغداد در دورة آل بویه روزگار سختی داشت . معزّالدوله (در 335) نخست بعضی از نهرهای بادوریا را مرمّت کرد، و این عمل وضع زندگی را بهبود بخشید (مسکویه ، ج 2، ص 165). سپس یک دورة بی توجهی پیش آمد و بسیاری از نهرهایی که غرب بغداد را مشروب می کرد خراب شد. به دستور عضدالدّوله (367ـ 372) آنها را لاروبی کردند و به مرمّت پلها و سدها پرداختند (همان ، ج 2، ص 406، ج 3، ص 69؛ ابن اثیر، ج 8، ص 518). پس از این تاریخ ، دیگر از این گونه فعالیتها یادنشده است .

فعالیتهای ساختمانی Ù…Ø‌دود بود. در 350ØŒ معزالدوله قصری بزرگ در باب الشمّاسیّه ساخت Ú©Ù‡ دارای میدانی وسیع ØŒ بارانداز Ùˆ باغهای زیبا بود. ÙˆÛŒ هفت دروازة آهنینِ شهر مدّور را برای این قصر برداشت Ùˆ در Ø‌دود یک میلیون دینار (یازده میلیون درهم ) خرج کرد، اما در 418 آن را خراب کردند (تنوخی ØŒ نشوار ØŒ ج 1ØŒ ص 70Ù€71Ø› ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 397Ù€ 398ØŒ ج 9ØŒ ص 256). عضدالدّوله خانة سبکتکین ØŒ Ø‌اجب مُعزالدّوله ØŒ را در مُخَرِّم علیا تعمیر کرد Ùˆ باغهای وسیعی به آن افزود Ùˆ آب را با هزینة فراوان از نهرالخالص به وسیلة ترعه هایی به آنجا آورد. این Ù…Ø‌Ù„ دارالاماره ØŒ اقامتگاه رسمی آل بویه شد (خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 105Ù€106Ø› ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 7ØŒ ص 77Ù€ 78Ø› رجوع کنید به مسکویه ØŒ ج 3ØŒ ص 124). عضدالدوله Ú©Ù‡ دید بغداد بدنما شده است ØŒ دستور تعمیر خانه ها Ùˆ بازارهای آن را صادر نمود Ùˆ در تجدید بنای مساجد جامع آن پول بسیار خرج کرد. ÙˆÛŒ باراندازهای کنار دجله را تجدید بنا کرد Ùˆ به توانگران دستور داد Ú©Ù‡ خانه های خود را Ú©Ù‡ در مجاورت دجله بود تعمیر Ùˆ در قصرهای ویران بدون صاØ‌ب باغ اØ‌داث کنند، Ùˆ چون پل مرکزی را باریک Ùˆ خراب یافت ØŒ آن را تعمیرو تعویض کرد (ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 558Ø› ابن جوزی ØŒ همان ،ج 7ØŒ ص 114Ø› مسکویه ØŒ ج 2ØŒ ص 404Ù€406). در 372ØŒ بیمارستان عضدی را بنا نهاد Ùˆ پزشکان Ùˆ ناظران Ùˆ انباردارانی برای آن تعیین کرد Ùˆ مقدار زیادی دارو، وسایل Ùˆ تجهیزات در اختیار آن قرار داد Ùˆ اموالی برای نگهداری آن وقف کرد (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 7ØŒ ص 112Ù€114).

اما بغداد در زمان آل بویه دچار انØ‌طاط شد (تنوخی وسعت آن را در 345 یک دهم وسعت زمان مقتدر Ù…ÛŒ داند؛ نشوار ØŒ ج 1ØŒ ص 66). شهر ( خلیفه ) منصور متروک شد Ùˆ دیگر Ø‌یات نداشت (Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ ص 120). بیشتر Ù…Ø‌له های غرب بغداد خراب Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ú© شده بود. آبادترین بخش غرب بغداد کرخ بود Ú©Ù‡ در آنجا بازرگانان دارای Ù…Ø‌لّ کسب بودند. ازینرو بخش غربی در این زمان کرخ نامیده Ù…ÛŒ شود (ابن Ø‌وقل ØŒ ج 1ØŒ ص 241Ù€242Ø› Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ همانجا).

بخش شرقی شهر آبادتر بود، Ùˆ بزرگان معمولاً در آنجا اقامت داشتند ( رجوع کنید به ابن Ø‌وقل ØŒ ج 1ØŒ ص 240). در این بخش ØŒ جاهای دیدنی عبارت بود از: باب الطاق ØŒ Ù…Ø‌لّی Ú©Ù‡ بازار بزرگ در آنجا قرار داشت Ø› دارالاماره در مُخَرِّم Ùˆ قصرهای خلیفه در منتهی الیه جنوبی ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ همانجا؛ ابن Ø‌وقل ØŒ ج 1ØŒ ص 240Ù€241Ø› اصطخری ØŒ ص 84). خانه های منفرد تا کَلْواذا * نیز ادامه Ù…ÛŒ یافت . ابن Ø‌وقل چهار مسجد جامع را دیده است : مسجد منصور، مسجد رُصافه ØŒ مسجد براثا، Ùˆ مسجد دارالسلطان (ج 1ØŒ ص 241). سپس در 379 Ùˆ 383ØŒ مسجد قطیعه Ùˆ مسجد Ø‌ربیّه به صورت مساجد جامع درآمد (ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 7ØŒ ص 671Ø› همو، مناقب ØŒ ص 21Ù€22Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 110Ù€111Ø› ابن اثیر، ج 9ØŒ ص 48). ابن Ø‌وقل دو پل مشاهده کرده ØŒ Ú©Ù‡ یکی از آنها غیر قابل استفاده بوده است (همانجا). ظاهراً در زمان معزالدّوله سه پل وجود داشت (یکی در باب الشمّاسیّه نزدیک قصر او، دیگری در باب الطّاق Ùˆ سومی در سوق الثلاثاء). اولی به باب الطّاق منتقل شد Ùˆ در آنجا دو پل به وجود آمد. سپس ØŒ یکی از آنها غیرقابل استفاده شد (ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 20).

بغداد از آشوب عامّه ØŒ Ùˆ عیّاران آسیب بسیار دید. در منابع از جهل عامّه Ùˆ آمادگی آنها برای قبول هر گونه دعوت ØŒ Ùˆ خوش طینتی Ùˆ یاغیگیری آنها سخن فراوان رفته است ( رجوع کنید به مسعودی ØŒ مروج ØŒ ج 5ØŒ ص 81 Ù€83ØŒ 85 Ù€87Ø› غزالی ØŒ ص 53Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ص 31Ù€32Ø› بغدادی ØŒ ص 141). در 279 معتضد «قُصّاص » (قصه گویان ) Ùˆ فالگیران (عرّافین ) را از نشستن در معابر Ùˆ مساجد بازداشت ØŒ Ùˆ مردم را از اجتماع در پیرامون آنها یا مجادله با آنها منع کرد (ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 5ØŒ ص 122ØŒ 171). پیش از آل بویه ØŒ Ø‌نبلیها موجب آشوب Ù…ÛŒ شدند، Ùˆ گاهگاه Ù…ÛŒ کوشیدند Ú©Ù‡ اخلاق را با توسّل به زور اصلاØ‌ کنند ( رجوع کنید به ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 84 Ù€85ØŒ 157Ù€ 158ØŒ 229Ù€230Ø› صولی ØŒ ص 198). در این دوره آشوبهای فرقه ای افزایش یافت Ùˆ موجب خسارات جانی Ùˆ مالی بسیار شد. آل بویه ØŒ روز دهم Ù…Ø‌رّم را روز عزای عمومی اعلام کردند؛ بازارها بسته Ù…ÛŒ شد Ùˆ مردم دسته هایی راه Ù…ÛŒ انداختند Ùˆ زنان بر سر Ùˆ روی خود Ù…ÛŒ زدند ( رجوع کنید به ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 7ØŒ ص 15). از سوی دیگر، غدیر، روز 18 Ø°ÛŒØ‌ّجه ØŒ را روز جشن Ùˆ شادمانی اعلام کردند. این امر باعث شد Ú©Ù‡ سنّیان دو روز متفاوت را برگزینند Ú©Ù‡ تاریخ هر یک هشت روز پس از روزهای ذکر شده بود ( رجوع کنید به ابن اثیر، ج 9ØŒ ص 110). آغاز این کشمکشها از 338ØŒ یعنی زمانی بود Ú©Ù‡ کرخ به غارت رفت (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 6ØŒ ص 363). در 348 جنگ میان دو گروه به ویرانی Ùˆ Ø‌ریق در باب الطّاق منجر شد (همان ØŒ ج 6ØŒ ص 390). در 361ØŒ آشوبهای کرخ به سوختن آن Ùˆ نابودی 000 ØŒ 17 نفر انجامید، Ùˆ 300 دکان Ùˆ خانه های بسیار Ùˆ 33 مسجد طعمة Ø‌ریق گردید (ابن اثیر، ج 8ØŒ ص 207Ø› رجوع کنید به ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 7ØŒ ص 60). در 363ØŒ Ø‌ریق قسمت اعظم کرخ را از بین برد (مسکویه ØŒ ج 2ØŒ ص 327). در 381ØŒ آشوب دیگری برپا شد Ú©Ù‡ بسیاری از Ù…Ø‌لاّت را به آتش کشید (ابن اثیر، ج 9ØŒ ص 31). در 453ØŒ نهر طابِق ØŒ باب القَطن ØŒ Ùˆ قسمت اعظم Ù…Ø‌ّلة باب البصره در آتش سوخت (همان ØŒ ج 9ØŒ ص 102ØŒ نیز رجوع کنید به ج 8ØŒ ص 184ØŒ ج 9ØŒ ص 25Ù€26ØŒ 32ØŒ 58). در 422ØŒ بسیاری از بازارها در آشوبها ویران شد (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 8ØŒ ص 55). عیّاران ØŒ Ú©Ù‡ بویژه در آخرین ربع قرن چهارم Ùˆ تا اواخر این دوره فعالیّت Ù…ÛŒ کردند، آشوب Ùˆ آشفتگی بسیار به پا کردند (دربارة فعالیتهای آنان در دو Ù…Ø‌اصرة بغداد رجوع کنید به طبری ØŒ سلسلة سوم ØŒ ص 877ØŒ 1008Ù€1010ØŒ 1552ØŒ 1556Ù€1557Ø› مسعودی ØŒ مروج ØŒ ج 6ØŒ ص 45 به بعد). تاریخنویسان فعالیتهای آنان را بد تعبیر کرده Ùˆ آنان را راهزن Ùˆ دزد نشان داده اند، اما نهضت آنها معلول وضع زندگی دشوارشان Ùˆ هرج Ùˆ مرج سیاسی بود. قیام آنها برضد توانگران Ùˆ فرمانروایان صورت Ù…ÛŒ گرفت ØŒ Ùˆ به همین دلیل فعالیتهای آنان بیش از همه متوجه توانگران ØŒ بازاریان ØŒ دستگاه انتظامی ØŒ Ùˆ اشراف بود ( رجوع کنید به تنوخی ØŒ الفرج ØŒ ج 2ØŒ ص 106Ù€ 108Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 7ØŒ ص 174ØŒ 220Ø› ابن اثیر، ج 9ØŒ ص 115). آنان از اخلاقی مانند شرافت ØŒ Ú©Ù…Ú© به مستمندان Ùˆ زنان ØŒ تعاون ØŒ صبر، Ùˆ استقامت پیروی Ù…ÛŒ کردند. فتوت بعدها تا اندازه ای با نهضت آنان پیوستگی یافت (ابن جوزی ØŒ تلبیس ابلیس ØŒ ص 392Ø› همو، المنتظم ØŒ ج 8ØŒ ص 77Ø› قشیری ØŒ ص 113Ù€114Ø› تنوخی ØŒ همان ØŒ ج 2ØŒ ص 180). در قرن چهارم ØŒ دسته هایی تشکیل دادند، Ùˆ از جمله القاب رؤسای آنان متقدّم ØŒ قائد Ùˆ امیر بود، Ùˆ برای ورود به گروه ØŒ مراسم خاصی برگزار Ù…ÛŒ گردید ( رجوع کنید به ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 8ØŒ ص 49ØŒ 78ØŒ 151Ø› مسکویه ØŒ ج 2ØŒ ص 306Ø› قشیری ØŒ ص 113؛تنوخی ØŒ همان ØŒ ج 2ØŒ ص 109). این گروه ØŒ در عین Ø‌ال ØŒ خود به دو فرقة شیعی Ùˆ سنّی تقسیم Ù…ÛŒ شد. مردم پیوسته از عیّاران در هراس بودند. عیارها در بازارها Ùˆ راهها باج Ù…ÛŒ گرفتند Ùˆ

اموال رهگذران را Ù…ÛŒ دزدیدند Ùˆ شبها پیوسته به خانه هادستبرد Ù…ÛŒ زدند؛ با آتش Ùˆ شمشیر ویرانی به بار Ù…ÛŒ آوردندو بسیاری از Ù…Ø‌لات Ùˆ بازارها بویژه باب الطاق Ùˆ سوق ÛŒØ‌یی (در شرق بغداد) Ùˆ کرخ را آتش Ù…ÛŒ زدند؛ زیرا این بخشها Ù…Ø‌لات توانگران بود. مردم ناگزیر، شبها دروازه های معابرخود را Ù…ÛŒ بستند Ùˆ بازرگانان شبگرد Ù…ÛŒ گماشتند. هرج Ùˆ مرج Ùˆ غارت باعث بالا رفتن قیمتها Ù…ÛŒ شد (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 7ØŒ ص 151ØŒ 220ØŒ ج 8ØŒ ص 21Ù€22ØŒ 44ØŒ47Ù€50ØŒ 54 Ù€ 55ØŒ60ØŒ 72Ù€75ØŒ 79ØŒ 87ØŒ 142ØŒ 161). واعظی در 421 چنین دعا Ù…ÛŒ کرد: «خدایا، ملک را از عوام النّاس Ùˆ مردم Ø‌قیر Ø‌فظ Ú©Ù† » (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 8ØŒ ص 44). بُرجُمی ØŒ یکی از سرکردگان بدنام عیّاران ØŒ عملاً چهار سال (422Ù€ 425) بر بغداد Ø‌کومت کرد، Ùˆ ویرانی بسیار به بار آورد (همان ØŒ ج 8ØŒ ص 75Ù€76). دولت قدرتی نداشت ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 8ØŒ ص 49) Ùˆ به آنها اجازه داده بود Ú©Ù‡ مالیات Ùˆ باج بگیرند تا خود از شرّ آنان مصون بماند (همان ØŒ ج 8ØŒ ص 78). بسیاری از مردم Ù…Ø‌له های خود را ترک کردند Ùˆ به نقاط امن گریختند (همان ØŒ ج 8ØŒ ص 142). رعب از عیاران تا روی کار آمدن سلجوقیان ادامه داشت (همان ØŒ ج 8ØŒ ص 161).در 447ØŒ طغرل بیگ وارد بغداد شد، Ùˆ سلجوقیان برخلاف سیاست آل بویه از سنیان Ø‌مایت کردند ( رجوع کنید به ابن تغری بردی ØŒ ج 5ØŒ ص 59). در 450ØŒ بساسیری * بغداد را به نام فاطمیان گرفت ( رجوع کنید به ابوالفداء، ج 2ØŒ ص 186Ø› ابن قلانسی ØŒ ص 87)ØŒ ولی در 451 از قوای سلجوقی شکست خورد Ùˆ به قتل رسید (ابوالفداء، ج 2ØŒ ص 187Ù€ 188). در این دوره ØŒ بغداد وضعی به خود گرفت Ú©Ù‡ پس از آن تغییر چندانی نکرد.

در 448ØŒ طغرل بیگ دارالاماره را توسعه داد، بسیاری از خانه ها Ùˆ دکانها را خراب کرد، آنها را از نو ساخت Ùˆ دیواری پیرامون آن کشید (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 8ØŒ ص 169). در 450ØŒ دارالاماره در آتش سوخت Ùˆ دوباره ساخته شد (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 7ØŒ ص 778) Ùˆ به دارالمملکه شهرت یافت . در 509ØŒ بازسازی شد، ولی در 515 تصادفاً طعمة Ø‌ریق گشت Ùˆ قصری جدید بنا گردید (ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 16Ø› همو، المنتظم ØŒ ج 9ØŒ ص 223). ملکشاه مسجد مخرّم را،که نزدیک قصر بود، در 484 توسعه داد Ùˆ آن را تعمیر کرد.

این مسجد از آن پس به جامع السلّطان شهرت یافت Ùˆ در 502 تعمیر (ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 9ØŒ ص 159) Ùˆ در 524 تکمیل شد (ابوالفداء، ج 2ØŒ ص 211Ø› ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 23Ø› ابن تغری بردی ØŒ ج 5ØŒ ص 135).فعالیّت در شرق بغداد در پیرامون قصرهای خلفا متمرکز شد. مقتدی (467Ù€487) خانه سازی را تشویق کرد؛ Ùˆ Ù…Ø‌لّه هایی در اطراف قصرها Ù€ مانند بَصَلیَّه ØŒ قَطیعَه ØŒ Ø‌َلَبَه ØŒ اَجَمَه Ù€ پدید آمد. همچنین قصر ساØ‌Ù„ÛŒ (دارالشاطئیة ) را در کنار قصر قدیمی تاج بنا کرد (ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 8ØŒ ص 293Ø› ابن اثیر، ج 10ØŒ ص 156Ø› رجوع کنید به لسترنج ØŒ ص 253Ø› ابن فوطی ØŒ ص 21). در 524ØŒ قصر تاج را ویران کردند Ùˆ از نو ساختند (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 10ØŒ ص 14). این Ù…Ø‌لّه ها Ú©Ù‡ Ù…Ø‌صور نبود، در 462 از سیل آسیب فراوان دید. در 488ØŒ مستظهر پیرامون Ù…Ø‌له هایی Ú©Ù‡ Ø‌ریم شناخته Ù…ÛŒ شد، دیوار کشید، Ú©Ù‡ در 507 مسترشد آن را مرمت کرد Ùˆ چهار دروازه بر آن افزود Ùˆ عرض آن را به 22 ذراع رساند. سیل سال 554 اطراف دیوار را فرا گرفت ØŒ آن را شکافت Ùˆ بسیاری از Ù…Ø‌لهّها را ویران ساخت . شکاف را مرمت کردند Ùˆ دست به کار ساختن سدّی در پیرامون دیوار شدند Ú©Ù‡ بعدها تکمیل شد ( رجوع کنید به ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 34Ø› همو، المنتظم ØŒ ج 10ØŒ ص 189Ù€190). کوششهای دیگر به منظور ساختن دیوار یا تعمیر آن در زمان ناصر Ùˆ مستنصر صورت گرفت (ابن فوطی ØŒ ص 16ØŒ 111). این دیوار مرزهای شرق بغداد را تا پایان دورة عثمانی تثبیت کرد.

بغداد در این دوره در Ø‌ال انØ‌طاط بود Ùˆ به گذشتة پر افتخار خود تکیه داشت . از نیمة دوم قرن پنجم ØŒ تغییرات فراوانی در Ø´Ú©Ù„ آن پدید آمد. بسیاری از Ù…Ø‌لّه های غرب بغداد رو به ویرانی نهاد Ùˆ باغها Ùˆ خانه های سابق به صورت زمین بایر در آمد ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 119Ø› تنوخی ØŒ نشوار ØŒ ج 1ØŒ 74Ù€75). شاید این امر علت افزایش مساجد جامع را روشن سازد. Ù…Ø‌لّه های قدیمی شمّاسیّه ØŒ رُصافه Ùˆ مُخرِم متروک ماند ( رجوع کنید به ابن Ø‌وقل ØŒ ج 1ØŒ ص 241).

بنیامین تطیلی ( اهل تودلا ) ØŒ Ú©Ù‡ در Ø‌دود 567/1171 از بغداد دیدن کرد، از عظمت قصر خلیفه با دیوار Ùˆ باغها Ùˆ باغ ÙˆØ‌Ø´ Ùˆ دریاچة آن سخن گفته ØŒ Ùˆ از بیمارستان عضدی Ùˆ شصت پزشک آن Ùˆ آسایشگاهی ویژة بیماران روانی با اعجاب یاد کرده است . ÙˆÛŒ چهل هزار یهودی در بغداد یافت Ú©Ù‡ ده مدرسه داشتند (ج 1ØŒ متن اصلی ØŒ ص 54Ù€64Ø› ترجمة انگلیسی ØŒ ص 93Ù€105Ø› ترجمة عربی ØŒ ص 131Ù€ 138). ابن جُبَیر بغداد را در 581 توصیف کرده است . ÙˆÛŒ انØ‌طاط کلّی آن را ملاØ‌ظه کرد، Ùˆ نخوت اهالی آن را به باد انتقاد گرفت (ص 194). اگرچه قسمت اعظم شرقی خراب شده بود، هفده Ù…Ø‌لّة جداگانه داشت Ú©Ù‡ هر یک دارای دو، سه یا هشت گرمابه بودند (ص 201). Ù…ÙŽØ‌لّة خلیفه Ø› با قصرها Ùˆ باغهایش ØŒ در Ø‌دود یک ربع یا بیشتر مساØ‌ت شهر را دربر Ù…ÛŒ گرفت (ص 202). این بخش ØŒ جمعیت بسیار Ùˆ بازارهایی پر رونق داشت (ص 203Ù€204). قُرَیَّه بزرگترین Ù…Ø‌لّه (به اØ‌تمال زیاد میان پل الاَØ‌راس Ùˆ رأس القریه ) بود Ùˆ نزدیک آن Ø‌ومة ربضِ مربّعه (اØ‌تمالاً در نزدیکی سیّدسلطان امروزی ) قرار داشت . این Ù…Ø‌له دارای سه مسجد جامع نیز بود: جامع السلطان در شمال دیوار، مسجد رُصافه در Ø‌دود یک میلی شمال آن ØŒ Ùˆ جامع الخلیفه (ص 204). در این Ù…Ø‌له Ø‌دود سی مدرسه با ساختمانهای عالی وجود داشت Ú©Ù‡ برای نگهداری آنها Ùˆ مخارج طُلاّب ØŒ موقوفات بسیار موجود بود. مشهورترین این مدرسه ها «نظامیه » بود Ú©Ù‡ در 504 تجدید بنا شد (ص 205). ÙˆÛŒ Ù…ÛŒ نویسد، دیواری Ú©Ù‡ مسترشد در پیرامون شرقیّه بنا کرد چهار دروازه داشت : باب السلطان (در شمال ) Ú©Ù‡ بعدها به باب المعظّم شهرت یافت Ø› باب الظّفریه (در شمال شرقی )ØŒ بعدها باب الوسطانی Ø› باب الØ‌َلَبَه (در شرق )ØŒ بعدها باب الطلسم Ø› Ùˆ باب البَصَلِیَّه (در جنوب )ØŒ بعدها باب الشرقی . Ø‌صار پیرامون شرقیه به صورت نیمدایره ای بود Ú©Ù‡ هر دو انتهایش به دجله Ù…ÛŒ رسید (همانجا). ÙˆÛŒ از Ù…Ø‌لّة پر جمعیت ابوØ‌نیفه سخن به میان Ù…ÛŒ آورد؛ Ù…Ø‌له های قدیمی رُصافه ØŒ شمّاسیّه ØŒ Ùˆ قسمت عمدة مخرّم ویران شده بود ( رجوع کنید به ص 202Ø› ابن Ø‌وقل ØŒ همانجا). در غرب بغداد، خرابی همه جا دیده Ù…ÛŒ شد. ÙˆÛŒ از Ù…Ø‌لّه های این بخش ØŒ کرخ را به صورت شهری Ù…Ø‌صور، Ùˆ Ù…Ø‌لّة باب البصره Ú©Ù‡ شامل مسجد جامع منصور بود Ùˆ بازمانده های شهر قدیمی را توصیف Ù…ÛŒ کند (ص 201). Ù…Ø‌لّة الشارع در کنار دجله قرار داشت Ùˆ به انضمام کرخ Ùˆ باب البصره Ùˆ قُرَیَّه ØŒ بزرگترین Ù…Ø‌لات بغداد بود (همانجا). میان الشارع Ùˆ باب البصره ØŒ Ù…Ø‌لّة سوق المارستان ØŒ مانند شهری Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ واقع بود Ùˆ بیمارستان معروف عضدی Ú©Ù‡ از Ù„Ø‌اظ پزشکان Ùˆ کارکنان Ùˆ امکانات مجهّز بود در آن قرار

داشت (همانجا). در میان سایر Ù…Ø‌لات ØŒ Ù…Ø‌لّة Ø‌ربیّه Ú©Ù‡ در شمالیترین قسمت قرار داشت ØŒ Ùˆ عَتابیه Ú©Ù‡ به سبب پارچه های عتابی معروف بود، نظر ÙˆÛŒ را جلب کرد (ص 202). به گفتة ابن جبیر (ص 204) بغداد دو هزار گرمابه Ùˆ یازده مسجد جامع داشته است .

در زمان مسترشد (512Ù€529) پلی نزدیک نهر عیسی بود Ú©Ù‡ بعدها آن را به باب القُرَیَّه انتقال دادند. در زمان مستضی (566 Ù€ 575) پل جدیدی در باب القُریَّه ساخته شد Ùˆ پل قدیمی را به جای اول در کنار نهر عیسی بازگرداندند. ابن جبیر تنها پل اوّلی را دیده ØŒ ولی تصریØ‌ Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ علی القاعده دو پل داشته است ØŒ Ùˆ ابن جوزی Ú©Ù‡ کتاب خود را پیش از سقوط بغداد نوشته ØŒ این نکته را تأکید Ù…ÛŒ کند (ابن جوزی ØŒ مناقب ØŒ ص 20Ø› ابن جبیر، ص 201).

نیم قرن بعد، یاقوت Ø‌موی (623) اطلاعات مفیدی به دست Ù…ÛŒ دهد. ÙˆÛŒ غرب بغداد را به صورت یک سلسله Ù…Ø‌لات مجزا نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ هر کدام دیواری داشت Ùˆ به وسیلة ویرانه های متروکی از یکدیگر جدا Ù…ÛŒ شد. Ø‌ربیّه Ùˆ الØ‌ریم الطاهری در شمال ØŒ چهار سوج با نصیریه Ùˆ عتابیّین Ùˆ دارالقَزّ در جنوب غربی ØŒ مُØ‌َوَّل در غرب ØŒ قصر عیسی در شرق ØŒ Ùˆ قُرَیَّه Ùˆ کرخ در جنوب از Ù…Ø‌لاّ ت مشهور بود.

در شرق بغداد، زندگی در Ù…Ø‌لاتِ پیرامون Ø‌ریم دارالخلافه متمرکز بود Ú©Ù‡ در Ø‌دود ثلث مساØ‌ت Ù…Ø‌صور را در بر Ù…ÛŒ گرفت . از جمله Ù…Ø‌لات وسیع Ùˆ آباد آن باب الاَزَج با بازارهایش ØŒ مأمونیّه در مجاورت آن ØŒ سوق الثلاثاء، نهرالمُعَلّی Ùˆ قُریَّه بود (یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 1ØŒ ص 232ØŒ 441ØŒ 444ØŒ 534ØŒ 655ØŒ ج 2ØŒ ص 88ØŒ 167ØŒ 234ØŒ 459ØŒ 512ØŒ 783ØŒ 917ØŒ ج 3ØŒ ص 193Ù€194ØŒ 197ØŒ 231ØŒ 279ØŒ 291ØŒ 489ØŒ ج 4ØŒ ص 117ØŒ 252ØŒ 255ØŒ 385ØŒ 432ØŒ 457ØŒ 713Ù€714ØŒ 786ØŒ 841ØŒ 845).

در این دوره مساجد جامع در غربیّه (غرب بغداد) افزایش یافت ØŒ Ú©Ù‡ از وضع نیمه مستقّل Ù…Ø‌لات Ø‌کایت Ù…ÛŒ کرد. ابن جوزی بین سالهای 530 Ùˆ 572ØŒ علاوه بر جامع المنصور از شش مسجد نام Ù…ÛŒ برد ( مناقب ØŒ ص 23Ø› نیز رجوع کنید به ابن فوطی ). مساجد کرخ به امر مستنصر مرمّت گردید (ابن فوطی ØŒ ص 15)ØŒ Ùˆ جامع القصر در 475 Ùˆ بار دیگر به امر مستنصر در 632 تعمیر شد (ابن جوزی ØŒ المنتظم ØŒ ج 9ØŒ ص 3Ø› لسترنج ØŒ ص 269). مسجد قَمَریّه (Ú©Ù‡ هنوز پابرجاست ) در 626 ساخته شد (ابن فوطی ØŒ ص 4).

قدرت تصوّف را از تعداد فراوان رباطها که در آخرین قرن خلافت ساخته شده است می توان دریافت . این رباطها را خلفا یا خویشان آنها بنا کردند ( رجوع کنید به همان ، ص 2، 74ـ75، 79ـ 80، 87، 117، 261؛ ابن جوزی ، همان ، ج 9، ص 11؛ ابن اثیر، ج 11، ص 33، 77، ج 12، ص 27، 47ـ 68).

به تأسیس مدرسه بسیار توجه Ù…ÛŒ شد. این نهضت ØŒ Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان آن را در آغاز، اØ‌یای فکر دینی در میان شافعیان دانست Ùˆ از نیازهای سیاسی Ùˆ دیوانی تلقی کرد، بعدها به عنوان نهضتی فرهنگی ادامه یافت . ابن جبیر سی مدرسه در شرق بغداد مشاهده کرده است (ص 205Ø› نیز رجوع کنید به Ù… .جواد، ج 5ØŒ ص 110 به بعد، ج 6ØŒ ص 86 به بعد). مدارس دیگری پس از مشاهدات ابن جبیر ساخته شد (ابن فوطی ØŒ ص 24Ù€ 25ØŒ 53ØŒ 128ØŒ 308Ø› ابن اثیر، ج 11ØŒ ص 211). مشهورترین آنها عبارت بود از: نظامیّه Ú©Ù‡ در 459 بنا شد، مدرسة ابوØ‌نیفه Ú©Ù‡ در همان سال تأسیس گشت (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 8ØŒ ص 245Ù€246)ØŒ Ùˆ هنوز با نام کلیة الشریعه وجود دارد Ùˆ مستنصریّه Ú©Ù‡ به امر مستنصر در631 بنا شد Ùˆ تا قرن یازدهم بر پا بود. هر یک از این مدارس به یکی از چهار مکتب فقهی اختصاص داشت ØŒ بجز مستنصریه * Ùˆ بشیریه * (تأسیس 653) Ú©Ù‡ در آنها فقه هر چهار مکتب تدریس Ù…ÛŒ شد (ابن فوطی ØŒ ص 308Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 8ØŒ ص 245Ù€ 247Ø› ابن اثیر، ج 10ØŒ ص 38Ø› ابن فوطی ØŒ ص 53 Ù€ 54ØŒ 58 Ù€ 59). شمس الملوک (فرزندنظام الملک ) مکتبی برای کودکان یتیم تأسیس کرد (بنداری ØŒ ص 158). در 606ØŒ مهمانسرا (دارالضیافه )هایی ØŒ برای دستگیری از مستمندان در ماه رمضان ØŒ در همة Ù…Ø‌لات بغداد ساخته شد (ابن اثیر، ج 12ØŒ ص 286ØŒ اشارات دیگر، همان ØŒ ص 184Ø› ابن فوطی ØŒ ص 94).

بغداد در این دوره از Ø‌ریق Ùˆ سیل Ùˆ کشمکش آسیب فراوان دید. در 449ØŒ Ù…Ø‌لات کرخ Ùˆ باب مُØ‌وّل Ùˆ بیشتر بازارهای کرخ در آتش سوخت . در 451ØŒ قسمت اعظم کرخ Ùˆ بغداد کهنه طعمة Ø‌ریق شد (ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 8ØŒ ص 81Ø› ابن اثیر، ج 10ØŒ ص 5) Ùˆ Ù…Ø‌لات Ùˆ بازارهای نزدیک نهر مُعلّی Ùˆ دارالخلافه چند بار سوخت (ابن اثیر، ج 10ØŒ ص 35ØŒ 67ØŒ 318Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 8ØŒ ص 241ØŒ ج 9ØŒ ص 61ØŒ 148ØŒ 184ØŒ ج 10ØŒ ص 35). در 551ØŒ آتش از Ù…Ø‌لات مجاور به دارالخلافه Ùˆ سوقهای مجاور سرایت کرد (ابن اثیر، ج 11ØŒ ص 143Ø› در این Ù…Ø‌لات در 560ØŒ 569 Ùˆ 583 Ø‌ریقهای دیگری بروز کرد؛ همان ØŒ ج 11ØŒ ص 270ØŒ 372Ø› ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 10ØŒ ص 212).

عیّاران در زمان سلجوقیان نسبتاً فعاّل بودند Ùˆ دکانها Ùˆ خانه ها را غارت Ù…ÛŒ کردند Ùˆ سبب ناامنی Ù…ÛŒ شدند (برای دورة 449 تا 537 رجوع کنید به ابن جوزی ØŒ همان ØŒ ج 8ØŒ ص 139ØŒ 234Ø› ابن اثیر، ج 10ØŒ ص 204ØŒ 383ØŒ ج 11ØŒ ص 26ØŒ 29ØŒ 59ØŒ 63). آشوبهای عامّه Ùˆ نزاعهای فرقه ای آنان (Ø‌نبلیان با شافعیان Ùˆ سنّیان با شیعیان ) موجب خونریزی Ùˆ ویرانی بسیار Ù…ÛŒ شد. ابن اثیر از مصالØ‌Ù‡ ای موقّتی در 502 سخن Ù…ÛŒ گوید Ùˆ Ù…ÛŒ افزاید: «ایشان ( یعنی «عامه » ) همیشه عامل شرّ بودند» (ج 10ØŒ ص 329ØŒ نیز رجوع کنید به ج 10ØŒ ص 80ØŒ 104ØŒ 108Ù€109ØŒ 112ØŒ 117Ù€ 118ØŒ 259). عمر این مصالØ‌Ù‡ کوتاه بود، Ùˆ نزاع Ùˆ کشمکش ادامه یافت Ùˆ در زمان مستعصم به صورتی ÙˆØ‌شت انگیز درآمد (همان ØŒ ج 10ØŒ ص 360ØŒ ج 11ØŒ ص 271ØŒ 344ØŒ ج 12ØŒ ص 133ØŒ 216). در 640ØŒ نزاعهایی میان Ù…Ø‌لات مأمونیّه Ùˆ باب العضدی Ù€ Ú©Ù‡ به بازار نظامیّه نیز کشیده شد Ù€ Ùˆ میان مُختاره Ùˆ سوق السلطان ØŒ Ùˆ بین قَطُفتا Ùˆ قریّه (در غرب بغداد) درگرفت Ú©Ù‡ در آنها عدّة زیادی به قتل رسیدند Ùˆ دکانها غارت شد (ابن فوطی ØŒ ص 175Ù€177Ø› رجوع کنید به ابن ابی الØ‌دید، ج 2ØŒ ص 554). در 653ØŒ کارها سخت آشفته بود؛ میان رُصافه (سنّی ) Ùˆ خُضَیریین (شیعه ) نزاع بالا گرفت ØŒ Ùˆ چندی نگذشت Ú©Ù‡ اهالی باب البصره به طرفداری از رصافه ØŒ Ùˆ کرخ به Ø‌مایت از خضیریین برخاستند (ابن فوطی ØŒ ص 298Ù€299). این نزاعها روØ‌یة رقابت میان Ù…Ø‌لات را نیز Ù€ Ú©Ù‡ بر اثر عدم نظارت دولت شدّت گرفته بود Ù€ نشان Ù…ÛŒ دهد. هنگامی Ú©Ù‡ نزاع میان کرخ Ùˆ باب البصره دوباره شدّت گرفت ØŒ سربازانی Ú©Ù‡ برای متوقّف ساختن آن اعزام شده بودندکرخ را چپاول کردند Ùˆ این ØŒ اوضاع را وخیمتر کرد (همان ØŒ ص 267Ù€277). عیّاران در این زمان بسیار فَعّال بودند؛ ایشان دکانها را غارت کردند Ùˆ شبانه به خانه ها دستبرد زدند Ùˆ Ø‌تی مستنصریّه را دوباره تاراج کردند (همان ØŒ ص 254ØŒ 260ØŒ 262ØŒ 378).

Ø‌کومت ناتوانتر از آن بود Ú©Ù‡ بتواند نظم را برقرار سازد. جاری شدن سیلابها Ø‌اکی از ضعف دولت Ùˆ غفلت از وضع آبیاری بود. در 641ØŒ سیل به نظامیه Ùˆ نواØ‌ÛŒ مجاور آن رسید Ùˆ چند Ù…Ø‌له را ویران کرد. در 646ØŒ سیلاب شرق بغداد را فرا گرفت ØŒ بخشی از Ø‌صار را ویران ساخت Ùˆ به Ù…Ø‌لة Ø‌ریم رسید. همچنین سیل در رُصافه جاری شد Ùˆ بسیاری از خانه های آن را ویران کرد. غرب بغداد در زیر آب فرو رفت ØŒ Ùˆ بیشتر خانه ها جز بخشی از باب البصره Ùˆ کرخ خراب شد، خانه های مجاور رودخانه از میان رفت . سیل یک بار در 651 Ùˆ بار دیگر در 653 بغداد را فرا گرفت Ùˆ بر اثر آن تعداد زیادی از خانه ها فرو ریخت Ùˆ کشتزارها آسیب دید. بدترین سیل در 654 جاری شد Ùˆ هر دو سوی شهر در Ù…Ø‌اصرة آب قرار گرفت ØŒ Ùˆ Ø‌تی سیل وارد بازارهای شرق بغداد Ùˆ دارالخلافه Ùˆ نظامیه شد (همان ،ص 186Ù€187ØŒ 229Ù€233ØŒ 267ØŒ 277ØŒ 304ØŒ 317Ù€319). بدین ترتیب ØŒ طبیعت Ùˆ انسان برای نابودی بغداد دست به دست هم دادند.

دو سال بعد، مغولان به بغداد Ø‌مله کردند. در 4 صفر 656 خلیفه مستعصم بدون قید Ùˆ شرط تسلیم شد Ùˆ مغولان مردم را در بیش از یک هفته بدون استثنا از دم تیغ گذراندند. گروه زیادی از اهالی اطراف Ú©Ù‡ پیش از Ù…Ø‌اصره به بغداد هجوم آورده بودند در این سرنوشت غم انگیز سهیم شدند. شمار کشته شدگان را هشتصدهزار تا دومیلیون تن تخمین زده اند، Ùˆ این تخمین با گذشت روزگار افزایش Ù…ÛŒ یابد (ابن طقطقی ØŒ ص 130Ø› ابن فوطی ØŒ ص 281Ø› ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 121Ø› ابن کثیر، ج 13ØŒ ص 202). چانگ ته جهانگرد چینی Ù…ÛŒ گوید (657/1259) Ú©Ù‡ دهها هزار نفر به قتل رسیدند؛ اطلاعات او ظاهراً از منابع مغولی اقتباس شده است (برتشنایدر، ج 1ØŒ ص 138Ù€139). به دست دادن هر گونه رقمی دشوار است ØŒ ولی اØ‌تمالاً شمار آن از صد هزار افزون است . Ù…Ø‌لات بسیاری بر اثر Ù…Ø‌اصره Ùˆ غارت Ùˆ آتش از میان رفت ØŒ Ùˆ مسجد خلفا Ùˆ ضریØ‌ کاظمین طعمة Ø‌ریق شد (ابن فوطی ØŒ ص 327Ù€330). ولی بغداد از انهدام کامل نجات یافت ØŒ Ùˆ فتوایی Ú©Ù‡ به زور از علما گرفته شد Ø‌اکی از اینکه کافر عادل بهتر از امام غیرعادل است ØŒ اØ‌تمالاً به این امر Ú©Ù…Ú© کرده باشد. هلاکو قبل از ترک بغداد، دستور مرمّت بعضی از ساختمانهای عمومی را صادر کرد. ناظر وقف ØŒ جامع الخلفا را تجدید بنا کرد Ùˆ مراقب بود Ú©Ù‡ مدارس Ùˆ رباطها دوباره گشوده شود (ابن عبری ØŒ ص 475Ø› ابن فوطی ØŒ ص 337). فرهنگ سخت آسیب دید، ولی ریشه Ú©Ù† نشد، Ùˆ بغداد از هر Ù„Ø‌اظ به صورت یک مرکز ایالتی درآمد. بغداد تا 740ØŒ تØ‌ت استیلای ایلخانیان باقی ماند Ùˆ Ø‌اکم با Ú©Ù…Ú© یک Ø´Ø‌نه Ùˆ یک پادگان نظامی شهر را اداره Ù…ÛŒ کرد ( رجوع کنید به ابن فوطی ØŒ ص 331).

بغداد بتدریج اØ‌یا شد، زیرا ادارة آن را بیشتر به دست ایرانیان سپردند؛ دلیل عمده ØŒ سیاست عطا ملک جوینی بود Ú©Ù‡ مدت 23 سال در آنجا فرمان راند (657Ù€681). در زمان او، منارة جامع الخلفا Ùˆ بازار نظامیّه را از نو ساختند Ùˆ مستنصریّه را تعمیر کردند Ùˆ برای آبرسانی روش تازه ای در پیش گرفتند (همان ØŒ ص 371)ØŒ Ùˆ مساجد شیخ معروف Ùˆ قمریّه را تعمیر کردند (همان ØŒ ص 408Ø› عزّاوی ØŒ ج 1ØŒ ص 267Ù€296). بعضی از مدارس قدیمی ØŒ بویژه نظامیّه ØŒ مستنصریّه ØŒ بشیریّه ØŒ تَتَشِیَّه * Ùˆ مدرسة الاصØ‌اب کار خود را از سر گرفتند ( رجوع کنید به ابن بطوطه ØŒ ج 1ØŒ ص 140Ù€141Ø› ابن فوطی ØŒ ص 182ØŒ 385ØŒ 396Ø› عزّاوی ØŒ ج 1ØŒ ص 318). همسر جوینی مدرسة عصمتیّه را برای هر چهار مکتب فقهی تأسیس کرد، Ùˆ رباطی نیز در مجاورت آن ساخت (ابن فوطی ØŒ ص 377). ایلخان تکودار (681) پیامی به بغداد فرستاد Ùˆ خواستار اعادة موقوفات به مدارس Ùˆ مساجد، به سیاق عباسیان ØŒ شد Ú©Ù‡ شاید به سبب علاقة مذهبی بود (کرملی ØŒ ص 12). سیاست ایلخانیان منجر به آشوبهایی برضد غیرمسلمانان شد. ایلخانیان از عیسویان Ø‌مایت Ù…ÛŒ کردندو آنان را از جزیه معاف داشتند Ùˆ کلیساها Ùˆ مدارسی برای آنها بنیان نهادند. این سیاست آنها در 665 به شورشی بر ضد عیسویان منجر شد. در زمان ارغون (683Ù€690) یهودیان به سبب وجود سعدالدّوله ØŒ وزیر یهودی مالیه ØŒ مقامی ارجمند یافتند، زیرا ÙˆÛŒ برادر خود را به Ø‌کومت بغداد گماشت . در 690ØŒ سعدالدوله به قتل رسید Ùˆ عوام بغداد به جان یهودیان افتادند. در زمان غازان ØŒ غیرمسلمانان از Ù„Ø‌اظ اختلاف لباس ØŒ برقراری مجدّد مالیات سرانه Ùˆ برخورد عوام با آنان ØŒ در عذاب بودند Ùˆ بسیاری از آنها به دین اسلام در آمدند ( رجوع کنید به عمروبن متّی ØŒ ص 120Ù€122ØŒ 125Ø› ابن فوطی ØŒ ص 354ØŒ 465Ù€466ØŒ 483Ø› وصاف Ø‌ضرة ØŒ ص 143ØŒ 148Ø› کرملی ØŒ ص 14Ù€15ØŒ 21Ø› عزّاوی ØŒ ج 1ØŒ ص 349ØŒ 513). اولجایتو در زمانی Ú©Ù‡ در انتخاب تشیع Ùˆ تسنّن تردید داشت آشوب برپا کرد. ایلخانیان کوشیدند Ú©Ù‡ چاو * (پول کاغذی )را تØ‌میل کنند، ولی این پول در بغداد پذیرفته نشد Ùˆ سرانجام

به امر غازان در 697 از رواج افتاد (ابن فوطی ØŒ ص 477ØŒ492).در این دوره گزارشهایی از سه جغرافیدان یعنی ابن عبدالØ‌Ù‚ (Ø‌دود 700)ØŒ ابن بطوطه (727)ØŒ Ùˆ مستوفی (740) در دست داریم .

مؤلّف مراصد Ù…ÛŒ نویسد: Ú©Ù‡ از غرب بغداد چیزی جز چند Ù…Ø‌ّلة جدا افتاده از یکدیگر باقی نمانده بود، Ú©Ù‡ پر جمعیّت ترین آنها کرخ بود (ابن عبدالØ‌Ù‚ ØŒ ص 201). ÙˆÛŒ به Ù…Ø‌لّة قُریّه ØŒ Ù…Ø‌لّة پر جمعیت رَمْلیَّه ØŒ بازار دارالرقیق ØŒ دارالقَزّ Ú©Ù‡ در آنجا کاغذ Ù…ÛŒ ساختند، Ùˆ باب مُØ‌َوَّل Ú©Ù‡ شبیه دهکده ای دور افتاده بوده اشاره Ù…ÛŒ کند (ص 146ØŒ 201ØŒ 507ØŒ 773ØŒ 1088). او از بیمارستان عضدی یاد Ù…ÛŒ کند Ùˆ نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ از Ù…Ø‌له های Ø‌ریم الطاهری ØŒ نهر طابق ØŒ Ùˆ قطیعه اثری بر جای نبوده Ùˆ Ù…Ø‌لة توثه به دهکدة دور افتاده ای شباهت داشته است (ص 280ØŒ 397ØŒ 837ØŒ 1403). در مراصد (ص 201) دربارة شرق بغداد آمده است : «زمانی Ú©Ù‡ تاتارها آمدند، قسمت اعظم آن ویران شد. آنان اهالی آن را به قتل رساندند Ùˆ جز تعدادی انگشت شمار کسی زنده نماند. سپس مردم از خارج به آنجا آمدند Ùˆ در آن سکنی گزیدند». ÙˆÛŒ Ù…ÛŒ افزاید Ú©Ù‡ Ø‌َلَبه ØŒ قُریَّه ØŒ Ùˆ قطیعة العجم Ù…Ø‌لاّ تی آباد Ùˆ پر جمعیت بود (همان ØŒ ص 417ØŒ 1088ØŒ 1110).

ابن بطوطه اندکی بعد از ابن جُبیر به این شهر آمد. اما وی از دو پل در بغداد یاد می کند و جزئیات تازه ای دربارة گرمابه های عالی شهر به دست می دهد (ج 1، ص 140ـ141). وی می نویسد که مساجد و مدارس بسیاری وجود داشت ، ولی همة آنها ویرانه بود (ج 1، ص 140).

اطلاعات Ø‌مدالله مستوفی قابل توجه است . شرØ‌ÛŒ Ú©Ù‡ دربارة Ø‌صار شرق بغداد Ù…ÛŒ دهد با شرØ‌ ابن جبیر مطابقت دارد. این Ø‌صار چهار دروازه داشت ØŒ Ùˆ شهر را در نیمدایره ای با Ù…Ø‌یطی به طول هجده هزار قدم در بر Ù…ÛŒ گرفت . مستوفی غرب بغداد را کرخ Ù…ÛŒ نامد Ùˆ Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ پیرامون آن را Ø‌صاری مدوّر با Ù…Ø‌یطی به طول دوازده هزار قدم اØ‌اطه کرده بود. زندگی در بغداد سهل بود Ùˆ مردم آن خوش خلق بودند، ولی زبان عربی آنها تØ‌ریف شده بود. Ø‌نبلیان Ùˆ شافعیان در بغداد اکثریت داشتند، اگر Ú†Ù‡ پیروان فرقه ها نیز بسیار بودند. مدرسه Ùˆ رباط فراوان بود، ولی به گفتة Ø‌مدالله مستوفی نظامیّه «بزرگترین آنها» بود، در صورتی Ú©Ù‡ مستنصریّه زیباترین بناها به شمار Ù…ÛŒ رفت (ص 40Ù€42). امکان دارد آرامگاه سیدّه زبیده ØŒ اØ‌تمالاً نوة فرزند ارشد مستعصم ØŒ متعلق به این دوره باشد (عزّاوی ØŒ ج 1ØŒ ص 406).

در 740ØŒ شیخ Ø‌سن بزرگ در بغداد استقرار یافت Ùˆ سلسلة جلایریان را Ú©Ù‡ تا 813 بر سر کار بود تأسیس کرد. مسجد مرجان متعلق به همین دوره است . از کتیبه های آن چنین بر Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ مرجان یکی از سرداران اویس ØŒ شروع به ساختن مدرسه Ùˆ مسجد آن در زمان شیخ Ø‌سن بزرگ کرد Ùˆ عمارت آن را در زمان اویس در 758 به پایان رسانید. این مدرسه متعلّق به شیعیان Ùˆ Ø‌نفیان بود (متن کتیبه ها در آلوسی ØŒ 1346ØŒ ص 45 به بعد؛ ماسینیون ØŒ ج 2ØŒ ص 1 به بعد). فقط دروازة مدرسه Ù€ یا بعدها مسجد Ù€ باقی مانده است . علاوه بر این ØŒ از سیل ØŒ Ù…Ø‌اصره ØŒ یا آشوب Ú©Ù‡ ویرانی Ùˆ خسارت فراوان به بار آورده ØŒ سخن رفته است .

بغداد دوبار به دست تیمور افتاد؛ در 795 Ú©Ù‡ آسیب چندانی ندید؛ در 803 Ú©Ù‡ جمعیّت شهر یکسره از دم تیغ گذشت Ùˆ بسیاری از ساختمانهای عمومی (دورة عبّاسی ) Ùˆ Ù…Ø‌لاّ ت خراب شد. این خود ضربه ای کاری بر فرهنگ بغداد وارد آورد. در 807ØŒ اØ‌مد جلایر به بغداد بازگشت Ùˆ در صدد تعمیر بعضی از ساختمانها Ùˆ بازارها برآمد، ولی عمر این دوره کوتاه بود.

در 813، بغداد به دست ترکمنهای قره قوینلو افتاد که آن را تا 872 در اختیار داشتند، و پس از آن ترکمنهای آق قوینلو بر سر کار آمدند. بغداد در زمان ترکمنها بیشتر تنزّل کرد و از بی سیاستی ایشان آسیب فراوان دید. بیشتر ساکنانش شهر را ترک گفتند، و نابودی نظام آبیاری سبب جاری شدن مکرّر سیل و خرابی ناشی از آن بود. مقریزی ذیل وقایع 841 می نویسد: «بغداد خراب شده است و مسجد و مجمع و بازاری وجود ندارد. بیشتر نهرهای آن خشک شده است تا آنجا که بدشواری می توان آن را شهر نامید» (مقریزی ، ج 3، ص 100؛ رجوع کنید به عزّاوی ، ج 3، ص 79 به بعد؛ کرملی ، ص 61 به بعد). افزون بر این ، تعصب قبیله ای چیره شد و همبستگی میان قبایل نقش خود را در ایجاد فتنه ها در کشور آغاز کرد.

در 914ØŒ بغداد به تصرّف شاه اسماعیل صفوی درآمد، Ùˆ دورة کشمکش ایران Ùˆ عثمانی بر سر تصرف بغداد آغاز شد. یک نمونة آن در ترانه ای بغدادی بدین مضمون آمده است Ú©Ù‡ «در کشاکش ایرانیان Ùˆ رومیان ØŒ Ú†Ù‡ تلخکامی Ú©Ù‡ به ما رسید». به فرمان شاه اسماعیل ØŒ بسیاری از زیارتگاههای سنّیان ØŒ بویژه آرامگاههای ابوØ‌نیفه Ùˆ عبدالقادر گیلانی ØŒ را خراب کردند Ùˆ بسیاری از رهبران اهل تسنّن را کشتند. اما ÙˆÛŒ شروع به ساختن ضریØ‌ÛŒ برای امام موسی کاظم علیه السّلام کرد، Ùˆ Ø‌اکمی لقب خلیفة الخلفا به کار گماشت (عزّاوی ØŒ ج 3ØŒ ص 336Ù€ 343). بسیاری از بازرگانان ایرانی به بغداد روی آوردندو امور تجاری را رونق بخشیدند. پس از مدت کوتاهی Ú©Ù‡ ضمن آن ذوالفقار، سرکردة کردان ØŒ بغداد را به تصرف در آورد وخود را مطیع سلطان سلیمان قانونی خواند، شاه طهماسب آن شهر را دوباره در 936 گرفت . در 941ØŒ سلطان سلیمان

وارد بغداد شد، Ùˆ گنبدی بر فراز آرامگاه ابوØ‌نیفه ساخت Ùˆ مسجد Ùˆ مدرسه ای بنیان نهاد Ùˆ مسجد Ùˆ تکیه Ùˆ آرامگاه گیلانی را تعمیر کرد Ùˆ در هر دو مسجد مهمانسراهایی برای مستمندان به وجود آورد. همچنین زیارتگاه Ùˆ مسجد کاظمین را Ú©Ù‡ شاه اسماعیل آغاز کرده بود تکمیل کرد (اولیا چلبی ،ج 4ØŒ ص 426Ø› آلوسی ØŒ 1346ØŒ ص 117Ø› عزّاوی ØŒ ج 4ØŒ ص 28 به بعد). ÙˆÛŒ دستور داد Ú©Ù‡ املاک را ممیّزی Ùˆ ثبت کنند، Ùˆ ادارة آن ایالت رانظم Ùˆ ترتیب بخشید (اولیاچلبی ØŒ ج 4ØŒ ص 41). ادارة امور به دست والی (پاشا)ØŒ دفتردار (برای امور مالی ) Ùˆ قاضی سپرده شد. در بغداد پادگانی مستقر شد Ú©Ù‡ سپاهیان ینی چری * ستون فقرات آن بودند.در دورة بعد، تنها چند ساختمان بر پا شد. در 978 مراد پاشا مسجد مرادیه را در Ù…Ø‌لّة میدان ساخت . مسجد گیلانی تعمیر شد. چغاله زاده یک کاروانسرا، یک قهوه خانه Ùˆ یک بازار مشهور ساخت . همچنین جامع الصّغا یا جامع الخَفّافین را ساخت Ùˆ تکیة مولوی را Ú©Ù‡ امروزه به مسجد آصفیه شهرت دارد تعمیر کرد (عزّاوی ØŒ ج 4ØŒ ص 116ØŒ 128Ù€132Ø› رجوع کنید به آلوسی ØŒ 1346ØŒ ص 30Ù€ 31ØŒ 62Ù€64). Ø‌سن پاشا مسجدی ساخت Ú©Ù‡ به نام او شهرت یافته است . این مسجد را جامع الوزیر نیز Ù…ÛŒ نامند (مرتضی ØŒ ص 66Ø› اولیاچلبی ØŒ ج 4ØŒ ص 419). ÙˆÛŒ Ø‌صار Ùˆ خندقی نیز در پیرامون کرخ ساخت تا آن را از Ø‌ملة بدویان Ø‌فظ کند.

در این دوره ØŒ جهانگردان اروپایی دیدار از بغداد را آغاز کردند. آنان این شهر را Ù…Ø‌لّ تلاقی کاروانها Ùˆ مرکز بزرگ تجارت با عربستان Ùˆ ایران Ùˆ ترکیه دانسته اند. سزار فردریگو (970/1563) بازرگانان خارجی بسیاری در این شهر یافت . سرآنتونی شرلی (998/1590) «همه گونه کالاهای عالی Ùˆ بسیار ارزان » در آنجا دید (پرچس ØŒ ج 8ØŒ ص 384). بغداد پلی داشت از قایقهایی Ú©Ù‡ با زنجیر آهنی بزرگی به یکدیگر بسته شده بودند، Ùˆ هنگامی Ú©Ù‡ قایقی از رودخانه عبور Ù…ÛŒ کرد بعضی از قایقهای پل را Ù€ تا زمانی Ú©Ù‡ رفت Ùˆ آمد ادامه داشت Ù€ برمی داشتند (رالف فیچ ØŒ در 1583ØŒ هکلوت ØŒ ج 3ØŒ ص 282Ù€283). رائوولف (982/1574Ø› ج 1ØŒ ص 179 به بعد)ØŒ Ú©ÙˆÚ†Ù‡ ها را باریک Ùˆ خانه ها را بدشکل یافت . بسیاری از ساختمانها خراب شده بود. بعضی از ساختمانهای عمومی مانند اقامتگاه پاشاو بازار بزرگ یا صرّافخانه سالم بود. گرمابه های آن کیفیت مرغوبی نداشت . بخش شرقی با Ø‌صار Ùˆ خندق بخوبی Ù…Ø‌افظت Ù…ÛŒ شد، Ùˆ Ø‌ال آنکه بخش غربی بی Ø‌فاظ بود Ùˆ به دهکده ای بزرگ شباهت داشت . Ø‌صار شهر از آجر بود Ùˆ استØ‌کاماتی فرعی شامل چهار برج داشت Ú©Ù‡ بر فراز آنها توپهای مفرغی سنگین Ùˆ کارآمدی تعبیه شده بود (تکسیرا ØŒ ص 31). Ù…Ø‌یط Ø‌صار را دوتا سه میل دانسته اند. جان الدرد (991/1583) مشاهده کرد Ú©Ù‡ در بغداد مردم به سه زبان عربی ØŒ ترکی Ùˆ فارسی سخن Ù…ÛŒ گویند (هکلوت ØŒ ج 3ØŒ ص 325). رالف فیچ (991/1583) بغداد را بسیار بزرگ نیافت ØŒ ولی جمعیت آن را زیاد دانست . پِدرو تِکْسیرا، سیّاØ‌ پرتغالی (1013/1604)ØŒ شمار خانه های شرقی بغداد را بیست تا سی هزار تخمین Ù…ÛŒ زند. در بغداد ضرّابخانه ای بود Ú©Ù‡ در آن سکّه های طلا Ùˆ نقره Ùˆ مس ضرب Ù…ÛŒ کردند. دولت یک مدرسة تیراندازی با کمان Ùˆ یک مدرسة تیراندازی با تفنگ تأسیس کرده بود (تکسیرا، همانجا).

پس از شورش بکر * سوباشی (صوباشی )ØŒ شاه عبّاس اول بغداد را در 1032 فتØ‌ کرد. عمارات مدارس Ùˆ زیارتگاههای سنّیان شامل مساجد گیلانی Ùˆ ابوØ‌نیفه آسیب فراوان دید. هزاران نفر به قتل رسیدند یا به عنوان بَرده به فروش رفتند Ùˆ جمعی دیگر شکنجه شدند (Ø‌اجی خلیفه ØŒ 1297ØŒ ج 2ØŒ ص 50Ø› Ù…Ø‌بی ØŒ ج 1ØŒ ص 383Ø› عزّاوی ØŒ ج 4ØŒ ص 178Ù€182). در این دوره ØŒ «سرای » (دارالØ‌کومه ) به وسیلة صفی قلی خان ØŒ Ø‌اکم ایرانی ØŒ ساخته شد. عثمانیها در 1408ØŒ به رهبری سلطان مراد چهارم ØŒ بغداد را به تصرّف درآوردند. ÙˆÛŒ دستور داد Ú©Ù‡ زیارتگاهها، بویژه آرامگاههای ابوØ‌نیفه Ùˆ گیلانی ØŒ را تعمیر کنند Ùˆ به هنگام عزیمت او، دور باب الطلسم دیوار کشیدند، Ùˆ این دیوار تا 1335/1917 Ú©Ù‡ ترکان به هنگام عقب نشینی آن را منفجر ساختند، پابرجا بود. صدر اعظمِ مراد چهارم قلعه را به صورت مطلوبی مرمّت کرد.

اطلاعات بیشتر، از جهانگردان این دوره مانند تاورنیه (1062/1652)ØŒ اولیاچلبی (1065/ 1655) Ùˆ تونو (1073/ 1663) به دست Ù…ÛŒ آید. دیوار پیرامون شرق بغداد تقریباً مدوّر بود Ùˆ شصت ذراع ارتفاع Ùˆ ده تا پانزده ذراع عرض Ùˆ سوراخهایی برای توپ داشت . برجهای عریضی در گوشه های اصلی آن دیده Ù…ÛŒ شد، Ú©Ù‡ چهار برج آن در این دوره مشهور بود؛ Ùˆ برجهای کوچکتری به فواصل کوتاه از یکدیگر نیز ساخته شده بود. بر فراز برجهای عریض ØŒ توپهای برنجی نصب کرده بودند. در کنار رودخانه ØŒ دیوار به منظور دفاع تکمیل شده بود (در نقشه ای Ú©Ù‡ نصوØ‌ الصلاØ‌ÛŒ در 944 برای سلطان سلیمان کشیده این دیوار دیده Ù…ÛŒ شود؛ سوزا ØŒ ص 12). در Ø‌صار طرف خشکی ØŒ 118 برج Ùˆ در طرف رودخانه 45 برج وجود داشت (Ø‌اجی خلیفه ØŒ 1145ØŒ ص 457 به بعد؛ پورتر ØŒ 1234/1819ØŒ ج 2ØŒ ص 265Ø› Ù€ قس باکینگهام ØŒ ص 372) Ù€ از 117 برج یاد Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ هفده تای آن عریض بوده است ). این Ø‌صار در طرف خشکی سه دروازه داشت (زیرا جلو دروازة طلسم را دیوار کشیده بودند):باب الامام الاعظم در شمال به فاصلة هفتصد ذراعی دجله ØŒ قَرانْلِق قاپو (باب کَلواذا) یا دروازة سیاه در جنوب به فاصلة پنجاه ذراعی از دجله ØŒ Ùˆ آق قاپو (الباب الوسطانی )

یا دروازة سفید در شرق . دروازة چهارم در کنار پل بود. اولیاچلبی دیوار را اندازه گرفت Ùˆ با گامهای آهسته آن را 800 ØŒ 28 قدم یا هفت میل یافت (میل = 000 ØŒ 4 قدم ) Ùˆ Ø‌ال آنکه Ø‌اجی خلیفه طول آن را 200 ØŒ 12 ذراع یا دو میل Ù…ÛŒ داند (نیبورو اولیویه طول شرق بغداد را دو میل Ù…ÛŒ دانند). ولستد Ù…Ø‌یط دیوارها را هفت میل برآورد Ù…ÛŒ کند. فلیکس جونز ،که بغداد را در 1269/1853 مسّاØ‌ÛŒ کرده ØŒ Ù…Ø‌یط دیوارهای شرق بغداد از جمله قسمت مشرف به رودخانه را 600 ØŒ 10یارد یا در Ø‌دود شش میل Ù…ÛŒ داند (اولیویه ØŒ ج 2ØŒ ص 379Ù€380Ø› ولستد، ج 1ØŒ ص 255Ø› جونز، ص 318Ø› قس روسو ØŒ ص 5ØŒ تاورنیه ØŒ ص 84).

پیرامون Ø‌صار خندقی به عرض شصت ذراع قرار گرفته بود Ú©Ù‡ آن را با آب دجله پرکرده بودند. در گوشة شمال غربی Ø‌صار، قلعه ای بود Ú©Ù‡ از باب المعظّم تا دجله ادامه داشت ØŒ Ùˆ دیوار واØ‌دی با برجهایی Ú©ÙˆÚ†Ú© Ú©Ù‡ بر فراز هر یک توپی نصب کرده بودند آن را در بر Ù…ÛŒ گرفت . سربازخانه Ùˆ انبار مهمّات Ùˆ آذوقه Ùˆ همچنین خزانه Ùˆ ضرّابخانه در آنجا قرار داشت . «سرای »، Ù…Ø‌Ù„ اقامت پاشا، در پایین قلعه واقع بود Ùˆ باغهای وسیع Ùˆ کوشکهای زیبا داشت . در سوی دیگر پل در کرخ ØŒ قلعه ای به نام قوشْلر قلعه سی یا قلعة پرندگان ساخته شده بود Ú©Ù‡ دروازه ای بر روی پل داشت (اولیاچلبی ØŒ ج 4ØŒ ص 416Ø› Ø‌اجی خلیفه ØŒ 1145ØŒ ص 450Ù€ 457Ø› تاورنیه ØŒ ص 64Ø› تونو، ج 2ØŒ ص 211). اولیاچلبی به مساجد بیشمار بغداد اشاره Ù…ÛŒ کند Ùˆ از نه مسجد مهم نام Ù…ÛŒ برد. دوباب از مدارس یعنی مرجانیه Ùˆ مدرسة الخلفا (مستنصرّیه ) از همه بزرگتر بود. از میان کاروانسراهای متعدد، دوباب آن وضعیت خوبی داشت . ÙˆÛŒ هشت کلیسا Ùˆ سه کنیسه را ذکر Ù…ÛŒ کند، Ùˆ ارقام اغراق آمیزی در مورد تکیه ها (هفتصد باب ) Ùˆ گرمابه ها (پانصد باب ) به دست Ù…ÛŒ دهد. پل قایقی 37 تا چهل قایق به تناسب عمق رودخانه داشت ØŒ Ùˆ بعضی از قایقهای میانی را Ù…ÛŒ توانستند به منظور امنیت شبانه یا عبور Ùˆ مرور از رودخانه یا برای اØ‌تیاط نظامی ØŒ بردارند. زبانهای عمدة شهر عربی ØŒ ترکی Ùˆ فارسی بود. بغداد بهترین کبوتران قاصد را داشت .با وجود این ØŒ بغداد همچنان به سوی انØ‌طاط پیش Ù…ÛŒ رفت Ùˆ جمعیت آن به کمترین Ø‌د ممکن ØŒ یعنی پانزده هزار نفر، تقلیل یافته بود (اولیاچلبی ØŒ ج 4ØŒ ص 420 به بعد؛ تاورنیه ØŒ ص 85 Ù€86Ø› تونو، ج 2ØŒ ص 211).

در فاصلة سالهای 1048Ù€1116ØŒ 24 پاشا بر بغداد Ø‌کومت کردند، Ùˆ مجال هیچگونه پیشرفت واقعی نبود. پاشاها نیمه مستقل بودند، Ùˆ ینی چریها قدرت فراوان داشتند. قدرت طوایف افزایش یافته بود Ùˆ بتدریج Ø‌یات شهر را تهدید Ù…ÛŒ کرد. ( در دورة این پاشاها ) بجز مرمّت دیوارهای مساجد یا شهر، کار زیادی انجام نگرفت .

در آغاز قرن دوازدهم ØŒ وضع ایالت بغداد سخت آشفته بود، ینی چریها بر شهر تسلّط داشتند Ùˆ طوایف عرب بر نواØ‌ÛŒ مجاور مستولی بودند Ùˆ صلØ‌ Ùˆ امنیت بازرگانی وجود نداشت . انتصاب Ø‌سن پاشا در 1116 Ùˆ پس از او پسرش اØ‌مد، دورة تازه ای در بغداد پدید آورد. آنان ممالیک (غلامان ) را برای نظارت بر ینی چریها به کار گماشتند Ùˆ شالودة سلطة ممالیک را Ú©Ù‡ تا 1247 ادامه یافت ریختند. ینی چریها Ùˆ طوایف عرب تØ‌ت فرمان درآمدند. نظم برقرار شد، Ùˆ تهدید ایران از میان رفت . Ø‌سن پاشا مسجدِ سرای (جدیدْ Ø‌سن پاشا) را تعمیر کرد، مالیات هیزم Ùˆ مواد غذایی را برداشت ØŒ Ùˆ Ù…Ø‌لات را از اخّاذیهایی Ú©Ù‡ پس از قتل Ùˆ کشتار پدید آمده بود نجات داد (لوریمر، ج 1ØŒ قسمت 1ØŒ ص 1193Ù€1194Ø› فائق بک ØŒ Ø‌روب الایرانیین ØŒ Ú¯ 18Ù€19Ø› همو، تاریخ الممالیک ØŒ Ú¯ 4Ø› Ø‌دیقة الزوراء ØŒ Ú¯ 9Ø› مرتضی ØŒ ص 225). اØ‌مدپاشا سیاست پدر را ادامه داد Ùˆ تا Ø‌دّ زیادی به اعتبار بغداد افزود. نادرشاه دوبار(1150 Ùˆ 1156) بغداد را در Ù…Ø‌اصره گرفت Ùˆ گرچه شهر در Ù…Ø‌اصرة اول سخت آسیب دید، اØ‌مد پاشا دست از مقاومت برنداشت Ùˆ شهر را نجات داد. پس از مرگ اØ‌مد پاشا در 1160ØŒ قسطنطنیه مجدداً درصدد تØ‌میل قدرت خود بر بغداد برآمد، ولی به سبب مخالفت ممالیک موفّق نشد. در 1162 سلیمان پاشا نخستین مملوکی بود Ú©Ù‡ به Ø‌کومت بغداد رسید. ÙˆÛŒ بنیانگذار واقعی Ø‌کومت ممالیک در بغداد بود. از این به بعد، سلطان مجبور بود مقام آنان را به رسمیّت بشناسد Ùˆ به طور کلّی Ø‌اکمان پیشنهادی آنان را تأیید کند. Ø‌سن پاشا، Ú©Ù‡ در دربار عثمانی تربیت شده بود (غلام خانه زاد)ØŒ درصدد تقلید از ایشان برآمد Ùˆ مراکزی برای تربیت ممالیک چرکسی Ùˆ گرجی Ùˆ فرزندان بزرگان Ù…Ø‌لّی تأسیس کرد. سپس سلیمان این کار را توسعه داد، Ùˆ همیشه در Ø‌دود دویست نفر در مدرسه برای کارهای لشکری Ùˆ کشوری تعلیم Ù…ÛŒ دیدند. به آنان خواندن Ùˆ نوشتن Ùˆ طرز استفاده از اسلØ‌Ù‡ ØŒ فن سوارکاری Ùˆ ورزش ØŒ Ùˆ در پایان برخی آداب Ùˆ رسوم درباری آموخته Ù…ÛŒ شد، تا گروهی برگزیده برای دولت آماده شود (فائق بک ØŒ تاریخ الممالیک Ø› کرکوکلی ØŒ ص 8). بدین ترتیب ØŒ طبقة Ø‌اکمه ای تربیت یافته ØŒ فعّال ØŒ Ùˆ متراکم تشکیل شد، اما به سبب Ø‌سادتها Ùˆ توطئه ها ضعیف بود. سلیمان پاشا طوایف را مطیع ساخت ØŒ نظم Ùˆ امنیّت را برقرار کرد Ùˆ به تشویق تجارت پرداخت . علی پاشا در 1175 Ùˆ عمر پاشا در 1177 دنبالة کار را گرفتند (جودت پاشا، ج 1ØŒ ص 339Ù€340). در 1180 تأسیس یک نمایندگی انگلیس در بغداد به تصویب بمبئی رسید (لوریمر، ج 1ØŒ ص 1225). در 1186/1772 طاعونی ÙˆØ‌شتناک در بغداد شیوع یافت Ú©Ù‡ شش ماه ادامه داشت . هزاران نفر از بین رفتند، گروههایی مهاجرت کردند، Ùˆ فعالیتهای اقتصادی متوقف شد (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 324). با اینهمه ØŒ امنیّت باعث شد Ú©Ù‡ بغداد به صورت مرکز بزرگ تجاری درآید. یک شاهد عینی در 1188 چنین نوشت : «اینجا بازار بزرگی برای Ù…Ø‌صولات هندوستان ØŒ ایران ØŒ قسطنطنیه ØŒ Ø‌لب Ùˆ دمشق ØŒ Ùˆ خلاصه انبار بزرگ مشرق زمین است » (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 1243).

اختلاف Ùˆ رهبری ضعیف ممالیک ØŒ به آشوب Ùˆ هرج ومرج طوایف Ùˆ تسلّط ایران بر بصره منجر شد. این دوره هنگامی پایان یافت Ú©Ù‡ سلیمان پاشای کبیر به Ø‌کومت رسید (1193) Ùˆ بغداد Ùˆ شهرزور Ùˆ بصره را به هم پیوست ØŒ طوایف را مهار کرد Ùˆ آرامش را برقرار ساخت Ùˆ قدرت ممالیک را اØ‌یا کرد ( جودت پاشا ØŒ ج 2ØŒ ص 146ØŒ 157 Ù€ 158Ø› صوفی ØŒ ص 19 به بعد، 54 به بعد؛ فائق بک ØŒ تاریخ الممالیک ØŒ Ú¯ 16Ù€17). سلیمان پاشا Ø‌صارهای شرق بغداد را تعمیر کرد Ùˆ Ø‌صاری پیرامون کرخ ساخت Ùˆ دور آن خندقی کشید Ùˆ سرای را تجدید بنا کرد. همچنین مدرسة سلیمانیه را تأسیس Ùˆ مساجد قَپْلانیّه Ùˆ فضل Ùˆ خلفا را تعمیر کرد. گذشته از این ØŒ سوق السرّاجین را ساخت . Ú©Ø‌ْیای (رئیس نگهبانان ) او شروع به ساختن مسجد اØ‌مدیّه (جامع المیدان ) کرد Ùˆ برادرِ Ú©Ø‌یا (بصری ØŒ ص 70Ù€73ØŒ 76Ù€77) به تکمیل آن پرداخت . در آخرین سال عمرش (1217) طاعونی در بغداد بروز کرد (لوریمر، ج 1ØŒ ص 1285Ø› خطیب عمری ØŒ ص 64). Ú©ÙˆÚ†ÙˆÚ© سلیمان (1223) اعدام را جز در موردی Ú©Ù‡ Ù…Ø‌اکم مذهبی تصمیم Ù…ÛŒ گرفتند ملغی ساخت ØŒ Ùˆ مصادرة اموال را ممنوع Ùˆ مطالبات Ù…Ø‌اکم را لغو کرد Ùˆ Ø‌قوقی به قضات اختصاص داد (فائق بک ØŒ همان ØŒ Ú¯ 16Ø› کرکوکلی ØŒ

ص 250).

داودپاشا (1231) پس از یک دورة آشوب بر سرکار آمد. ÙˆÛŒ طوایف را مطیع Ùˆ نظم Ùˆ امنیّت را برقرار ساخت Ùˆ بعضی از نهرهای آبیاری را لاروبی کرد Ùˆ چند کارخانة پارچه بافی Ùˆ اسلØ‌Ù‡ سازی ساخت Ùˆ به تشویق صنایع Ù…Ø‌Ù„ÛŒ پرداخت . ÙˆÛŒ سه مسجد بزرگ بنا کرد Ú©Ù‡ مهمترین آنها مسجد Ø‌یدرخانه بود. همچنین سه مدرسه تأسیس کرد Ùˆ بازاری در کنار پل ساخت Ùˆ لشکری مرکّب از Ø‌دود بیست هزار نفر تشکیل دادو افسری فرانسوی به تربیت آنان گماشت . مدیریت فعّال Ùˆ هوشمندانة او موجب ترقّی آن شهر شد. اما ناگزیر بود Ú©Ù‡

از مردم بغداد مالیات سنگینی دریافت کند. سقوط داود وپایان کار ممالیک در نتیجة سیاست تمرکز جویانه

Ùˆ اصلاØ‌ طلبانة Ù…Ø‌مود ثانی ØŒ Ùˆ نیز طاعونی ÙˆØ‌شت انگیز، Ù‚Ø‌Ø·ÛŒ Ùˆ سیل Ú©Ù‡ به بیشتر جمعیت شهر صدمه زد، پیش آمد (1247Ø› Ø‌دیقة الزوراء ØŒ Ú¯ 43Ù€44ØŒ 53ØŒ 55Ù€56Ø› سویدی ØŒ Ú¯ 41Ù€42Ø› مرآت الزوراء ØŒ ص 59Ø› فائق بک ØŒ همان ØŒ Ú¯ 39Ù€52Ø› لوریمر، ج 1ØŒ ص 316Ø› فریزر ØŒ ج 1ØŒ ص 224Ù€225Ø› > دستینة بین النهرین < ØŒ ج 1ØŒ ص 80Ù€81).

نظام اداری بغداد به مقیاس کوچکتر تقلیدی از نظام اداری قسطنطنیه بود. اختیارات عالی نظامی Ùˆ اداری پاشا Ø‌فظ شد. در رأس امور، «کتخدا» (یا Ú©Ø‌یا) بود Ú©Ù‡ مانند وزیر عمل Ù…ÛŒ کرد. دستیاران او یکی دفتردار بود Ú©Ù‡ مدیریت امورمالی را به عهده داشت ØŒ Ùˆ دیگری «دیوان افندیسی » (یا رئیس دیوان وزارت ) بود. افسری نیز فرماندهی نگهبانان قصر را داشت Ùˆ «آغا»ی ینی چریها بود. ریاست دستگاه قضایی را قاضی بر عهده داشت . پاشا «دیوان » را Ú©Ù‡ شامل Ú©Ø‌یا، دفتردار، قاضی ØŒ فرمانده Ùˆ سایر شخصیتهای برجسته بود برای بØ‌Ø« دربارة مسائل مهم اØ‌ضار Ù…ÛŒ کرد. در قصر، خانه هایی با آموزگاران Ùˆ لَله ها برای تربیت ممالیک وجود داشت (جودت پاشا، ج 2ØŒ ص 287ØŒ ج 3ØŒ ص 204Ø› بصری ØŒ ص 31Ù€32ØŒ 39ØŒ 56Ø› روسو، ص 25 به بعد). سپاه مملوک از 500 ØŒ 12 نفر تشکیل Ù…ÛŒ شد Ùˆ در صورت ضرورت با پیوستن سربازان Ù…Ø‌لّی Ùˆ افراد سایر قسمتهای ولایت به سی هزار نفر افزایش Ù…ÛŒ یافت (فائق بک ØŒ همان ØŒ Ú¯ 51 Ù€ 52).

جهانگردان اروپایی در این دوره اطلاعاتی دربارة بغداد به دست می دهند. بعضی اظهار می دارند که دیوارها در مواقع متعدّد ساخته و تعمیر شده و قسمتهای قدیمی بهتر از سایر بخشهاست (باکینگهام ، ص 332؛ رجوع کنید به جونز، ص 309).

Ù…Ø‌وطة داخل دیوارها (درقسمت شرقی )ØŒ بنا به اندازه گیری فلیکس جونز، 591 جریب بوده است (آیوز ØŒ ص 20Ø› روسو، ص 5). Ø‌صار کنار رودخانه ظاهراً مورد توجه نبوده Ùˆ خانه هایی در ساØ‌Ù„ ساخته شده است (اولیویه ØŒ ج 2ØŒ ص 379). قسمت عمده ای در داخل Ø‌صار، بویژه در سمت شرقی ØŒ مسکونی نبود. بخش نزدیک رودخانه نسبتاً پر جمعیت بود، ولی Ø‌تی در اینجا نیز به اندازه ای باغ وجود داشت Ú©Ù‡ گویی شهری از دل نخلستان بیرون آمده است (نیبور، ج 2ØŒ ص 239Ø› باکینگهام ØŒ ص 373Ø› ولستد، ج 1ØŒ ص 255). سرایْ وسیع بود، باغهای زیبایی داشت Ùˆ دارای اثاث گرانبهایی بود (روسو، ص 6Ø› پورتر، ج 2ØŒ ص 263).

کرخ ØŒ یعنی بخش غربی ØŒ شبیه Ø‌ومه Ùˆ دارای باغهای متعدد بود. در آغاز استØ‌کاماتی نداشت (روسو، ص 5Ø› آیوز، ص 28)ØŒ تا آنکه سلیمان پاشای کبیر دیوار آن را ساخت . دیوار چهار دروازه داشت : باب الکاظم (در شمال )ØŒ باب الشیخ معروف (در غرب )ØŒ باب الØ‌لّه (در جنوب غربی ) Ùˆ باب الکریمات (در جنوب ). طول دیوارها 300 ØŒ 5 متر بود Ùˆ بخشی به مساØ‌ت 426 جریب را دربرمی گرفت (جونز، ص 309). کِرْ پورتر (1213/ 1818) Ù…ÛŒ نویسد Ú©Ù‡ در معابر بیشمار Ùˆ وسیع آن ØŒ دکانهای پر کالایی وجود داشت (ج 2ØŒ ص 255Ø› منشی بغدادی ØŒ ص 31). بعلاوه ØŒ این قسمت به اندازة بخش شرقی پرجمعیت نبود، Ùˆ به طورکلی افراد عادی در آنجا سکونت داشتند (نیبور، ج 2ØŒ ص 244Ø› روسو، ص 4). پل قایقی 8ر1 متر ارتفاع داشت ØŒ Ùˆ مردم برای عبور از رودخانه از آن یا از «قُفّه »ها استفاده Ù…ÛŒ کردند (پورتر، همانجا؛ نیبور، ج 2ØŒ ص 243Ø› منشی بغدادی ØŒ همانجا).

در این دوره ØŒ جمعیت بتدریج افزایش یافت . روسو (در Ø‌دود 1215/1800Ø› ص 8) جمعیت آن را 000 ØŒ 45 Ùˆ اولیویه (ج 2ØŒ ص 385)ØŒ هشتاد هزار تخمین Ù…ÛŒ زند، Ùˆ Ø‌ال آنکه ساکنانش رقم آن را یکصد هزار نفر Ù…ÛŒ دانند؛ در 1246/1830 این تخمین به 000 ØŒ 120 تا 000 ØŒ 150 نفر رسید (فریزر، ج 1ØŒ ص 224Ù€ 225). مخلوطی از نژادها Ùˆ مذاهب وجود داشت . دیوانیان ترک (یا مملوک ) بودند، بازرگانان عمدتاً عرب بودند، Ùˆ گروهی ایرانی Ùˆ کرد Ùˆ عده ای هم هندی دیده Ù…ÛŒ شد (باکینگهام ØŒ ص 378Ø› نیبور، ج 2ØŒ ص 250Ø› پورتر، ج 2ØŒ ص 265Ø› ولستد، ج 1ØŒ ص 251). در بغداد، بویژه نزدیک پل ØŒ بازارهای متعددی وجود داشت Ùˆ بازارهای بزرگ با طاقهای آجری پوشیده شده بود، Ùˆ Ø‌ال آنکه روی بازارهای دیگر را با شاخه های نخل Ù…ÛŒ پوشاندند. خانهای بسیار، 24 Ø‌مام ØŒ پنج مدرسة بزرگ ØŒ Ùˆ بیست مسجد وسیع Ùˆ بسیاری مسجد Ú©ÙˆÚ†Ú© وجود داشت (باکینگهام ØŒ ص 378Ù€379Ø› منشی بغدادی ØŒ همانجا).معابر باریک بود، Ùˆ بعضی از آنها دروازه داشت Ú©Ù‡ شبهابرای Ø‌فاظت Ù…ÛŒ بستند. خانه ها مرتفع بود، Ùˆ پنجره هایی روبه Ú©ÙˆÚ†Ù‡ داشت . درون خانه ØŒ ردیف اتاقها رو به Ø‌یاط میانی مربع Ø´Ú©Ù„ Ú©Ù‡ معمولاً باغی نیز داشت گشوده Ù…ÛŒ شد. از «سردابها» برای فرار از گرمای تابستان استفاده Ù…ÛŒ کردند، Ùˆ Ø‌ال آنکه مهتابیها برای اواخر بعداز ظهر مناسب بود. در تابستان ØŒ مردم روی بام Ù…ÛŒ خوابیدند ( رجوع کنید به باکینگهام ØŒ ص 380). بغداد صنایعی از جمله دبّاغی ØŒ Ùˆ کارگاههایی برای تهیة منسوجات پنبه ای Ùˆ ابریشمی Ùˆ پشمی داشت (روسو، ص 9Ù€10).

از 1247 تا انقراض دولت عثمانی ØŒ بغداد مستقیماً تØ‌ت نظر قسطنطنیه بود. بعضی از Ø‌کّام درصدد اصلاØ‌اتی برآمدند. Ù…Ø‌مد رشیدپاشا (1263) نخستین کسی بود Ú©Ù‡ کوشید اوضاع اقتصادی را بهبود بخشد. ÙˆÛŒ شرکتی برای خرید دوکشتی جهت Ø‌مل ونقل میان بغداد Ùˆ بصره تشکیل داد، Ú©Ù‡ موفقیّت آن منجر به طرØ‌ انگلیسی مشابهی شد. نامق پاشا (1269) «دمیر خانه » را تأسیس کرد Ú©Ù‡ کشتیها را تعمیر Ù…ÛŒ کرد (چیهه ØŒ ص 54ØŒ 58 Ù€ 59Ø› لوریمر، ج 1ØŒ ص 1360ØŒ 1365Ù€1366ØŒ 1372). مدØ‌ت پاشا (1286Ù€1289) نظام جدید «ولایت » را ابداع کرد. والی یک معاون ØŒ یک مدیر برای امورخارجه Ùˆ یک مأمون یا منشی داشت . ولایت به هفت سَنْجَق تقسیم Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ در رأس هرکدام یک متصرّف قرار داشت ØŒ Ùˆ بغداد یکی از آنها بود (لوریمر، ج 1ØŒ ص 1442ØŒ 1447 Ù€ 1448). ÙˆÛŒ بعضی از مالیاتهای مورد اعتراض مردم را لغو کرد Ù€ نظیر «اØ‌تساب » (مالیات دروازه بانی ) یعنی مالیات بر هر Ù…Ø‌صولی Ú©Ù‡ برای فروش به کنار دروازه Ù…ÛŒ آوردند، «طالبیّه » یا مالیات بر Ø‌مل ونقل آبی ØŒ «خُمس Ø‌َطَب » یا بیست درصد مالیات سوخت ØŒ «رئوس آبکار» یا مالیات بر چرخ آبکشی برای کشت Ùˆ زرع ØŒ Ú©Ù‡ یک عشر از Ù…Ø‌صولات کشاورزی جای آن را گرفت (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 1442). در 1287 مدØ‌ت پاشا (ص 51) تراموایی برای پیوستن بغداد به کاظمین اØ‌داث کرد Ú©Ù‡ تا هفتاد سال بعد مورد استفاده بود. ÙˆÛŒ در 1286 نخستین مرکز انتشاراتی ØŒ چاپخانة ولایت بغداد، Ùˆ روزنامة الزوراء را بنیان نهاد. این نخستین روزنامه ای بود Ú©Ù‡ در عراق به عنوان ارگان رسمی Ø‌کومت ولایتی انتشار یافت ØŒ Ùˆ تا جمادی الاولی 1335/ مارس 1917 به صورت هفتگی منتشر Ù…ÛŒ شد (همان ØŒ ص 47 به بعد؛ ترازی ØŒ ج 1ØŒ ص 78Ø› عزّاوی ØŒ ج 7ØŒ ص 241Ø› > دستینة بین النهرین < ØŒ ج 1ØŒ ص 80). به استثنای چند مدرسة مبلغّان فرانسوی ØŒ مدرسة جدیدی در بغداد وجود نداشت . در فاصلة سالهای 1286Ù€ 1288ØŒ مدØ‌ت مدارسی جدید، از جمله یک مدرسة فنّی ØŒ یک آموزشگاه («رشدی ») Ùˆ یک دبیرستان («اِعدادی ») نظام ØŒ Ùˆ یک آموزشگاه Ùˆ یک دبیرستان غیرنظامی («مُلکی ») تأسیس کرد ( زوراء ØŒ Ø´ 182Ø› عزّاوی ØŒ ج 8ØŒ ص 21Ø› سالنامة بغداد ØŒ 1900ØŒ ص 454Ø› چیهه ØŒ ص 100Ù€102). مدØ‌ت دیوارهای شهر را به منزلة گامی در جهت امروزی کردن آن خراب کرد Ùˆ ساختمان سرای را Ú©Ù‡ نامق پاشا آغاز کرده بود به پایان رسانید. ( ناصرالدین شاه Ú©Ù‡ در 1287 به عتبات سفر کرده بود، ضمن وصف جالبی از فضای شهر، فهرستی از اعیان Ùˆ مقاماتِ «قلمی Ùˆ عسکری » Ú©Ù‡ همراه مدØ‌ت پاشا به دیدار او آمده اند ارائه کرده است (ص 92Ù€93) ) .

نهضت آموزشی Ú©Ù‡ مدØ‌ت شروØ‌ کرده بود پس از او نیز ادامه یافت . نخستین آموزشگاه دخترانه در 1317 افتتاØ‌ شد. چهار دبستان در 1307 Ùˆ یک دانشسرای مقدّماتی در 1318 تأسیس شد ( سالنامة معارف ØŒ 1900Ø› فیضی ØŒ ص 58Ù€59). تا 1331ØŒ 102 مدرسه در عراق وجود داشت ØŒ 67 ابتدایی ØŒ 29 آموزشگاه (رشدی )ØŒ پنج دبیرستان Ùˆ یک دانشکده یعنی دانشکدة Ø‌قوق ( لغة العرب ØŒ 1913ØŒ ص 335). در سالهای 1301Ù€ 1325ØŒ پنچ چاپخانه تأسیس شد. پس از 1326 روزنامه هایی در بغداد منتشر شد Ùˆ تا 1333ØŒ 45 روزنامه از طرف افراد مختلف انتشار Ù…ÛŒ یافت .

پس از مدØ‌ت ØŒ والیانی یکی پس از دیگری بسرعت برسرکار آمدند Ú©Ù‡ کار زیادی انجام ندادند. در 1303ØŒ نظام وظیفة اجباری (فقط برای مسلمانان ) برقرار شد. در 1296ØŒ بیمارستانی Ú©Ù‡ مدØ‌ت ساخته بود سرانجام افتتاØ‌ شد ( زوراء ØŒ Ø´ 810). در 1320ØŒ پل قایقی تازه ای Ú©Ù‡ عرض آن برای عبور وسایط نقلیه مناسب بود Ùˆ قهوه خانه ای در سمت جنوب داشت ساخته شد (آلوسی ØŒ 1346ØŒ ص 25). در 1326ØŒ بغداد سه نماینده به مجلس عثمانی فرستاد (عزّاوی ØŒ ج 8ØŒ ص 165). در 1328ØŒ ناظم پاشا سدّی پیرامون شرق بغداد به منظور Ø‌فظ آن از سیل ساخت (همان ØŒ ج 8ØŒ ص 200Ù€201). ÙˆÛŒ آخرین والی فعّال بود.

در رأس سازمان اداری ØŒ والی قرار داشت Ú©Ù‡ شورایی به او Ú©Ù…Ú© Ù…ÛŒ کرد، Ùˆ نیمی ازاعضای آن منتخب Ùˆ بقیه انتصابی بودند. در Ø‌دود دو نفر از اعضای منتخب غیرمسلمان بودند. یک قائم مقام به والی Ú©Ù…Ú© Ù…ÛŒ کرد ( زوراء ØŒ Ø´ 1369Ø› سالنامة بغداد ØŒ 1292). از جمله مقامات مهم ØŒ هیئت مدیرة «معارف »، هیئت مدیرة «تاپو»، ادارة ثبت ØŒ Ùˆ دادگاههای مدنی بود ( سالنامة بغداد ØŒ 1300ØŒ ص 82Ù€96). تا 1182ØŒ بغداد مرکز سه ولایت موصل Ùˆ بصره Ùˆ بغداد بود. در 1278 موصل ØŒ Ùˆ در 1301 بصره جدا شد Ùˆ بغداد به صورت سه «متصرِّ فْلِق » درآمد (چیهه ،ص 85).

طاعون Ùˆ سیل 1247 آثار ÙˆØ‌شت انگیزی در بغداد به جای نهاد؛ بیشتر خانه های شرق بغداد خراب شد Ùˆ دو سوم فضای میان دیوارها خالی ماند، Ùˆ قسمت اعظم کرخ روبه ویرانی نهاد. دیوارهای دوطرف ØŒ براثر سیل شکافهای عمیقی برداشت . در مقایسه با زمان داودپاشا، شهر در وضع رقّت باری بود (فریزر، ج 1ØŒ ص 233Ù€234ØŒ 252ØŒ 269). ساوث گیت (1253) اشاره Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ شهر توانست خود را بتدریج از آن مصیبت برهاند. ÙˆÛŒ شمار جمعیت را در آن روزگار چهل هزار نفر تخمین Ù…ÛŒ زند، ولی مشاهده Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ مدارس به فراموشی سپرده شده Ùˆ موقوفات آنها به طور شایسته مصرف نمی شود (1851ØŒ ج 2ØŒ ص 165Ù€166ØŒ 180Ø› > دستینة بین النهرین < ØŒ ج 1ØŒ ص 80 Ù€ 81).

هنگامی Ú©Ù‡ فلیکس جونز (ص 339Ø› رجوع کنید به فریزر، ص 233Ù€ 234) بغداد را مسّاØ‌ÛŒ کرد (1269Ù€1270)ØŒ وضع بهبود یافته بود. ÙˆÛŒ 63 Ù…Ø‌لّه در شرق بغداد Ùˆ 25 Ù…Ø‌لّه در کرخ ذکر Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ بیشتر آنها نام خود را Ø‌فظ کرده اند.

جمعیت شهر پس از اواسط قرن سیزدهم بتدریج روبه فزونی نهاد. در 1269ØŒ در Ø‌دود شصت هزار نفر بود (جونز، ص 315ØŒ 329). در 1336ØŒ رقم جمعیت را دویست هزار نفر ذکر کرده اند. جهانگردان از اختلاط نژادها، تنوّع زبانها Ùˆ آزادی بی مانند غیرمسلمانان Ùˆ تسامØ‌ فراوان در میان مردم به شگفتی افتاده اند (همان ØŒ ص 339Ø› اولیویه ØŒ ج 2ØŒ ص 388Ù€390). این اختلاط تأثیر خود را در گویش بغدادی به جای نهاد (عبداللطیف ØŒ قاموس لهجة بغداد، نسخة خطی )ØŒ اما عربی زبان مشترک بود. جمعیّت عرب بر اثر ورود عناصر قبیله ای افزایش یافت (گیری ØŒ ج 1ØŒ ص 136ØŒ 214). معمولاً مردم هم مذهب یا هم نژاد در Ù…Ø‌لّه ای خاص گرد Ù…ÛŒ آمدند (جونز، همانجا). ترکها غالباً Ù…Ø‌لات شمالی را به خود اختصاص داده بودند، Ùˆ Ø‌ال آنکه یهودیان Ùˆ عیسویان در Ù…Ø‌لات قدیم خود Ú©Ù‡ بترتیب در شمال Ùˆ غرب سوق الغزل قرار داشت Ù…ÛŒ زیستند. بیشتر ایرانیان در سمت غربی سکونت داشتند، ولی کرخ بیشتر عرب نشین بود (همانجا؛ ساوث گیت ØŒ همان ØŒ ج 2ØŒ ص 182Ø› > دستینة بین النهرین < ØŒ ج 2ØŒ ص 381). پیروان سه مذهب اگرچه به زبان عربی سخن Ù…ÛŒ گفتند، ولی لهجه هایشان تفاوت داشت ( لغة العرب ØŒ 1911ØŒ ص 69Ù€71).

در آغاز قرن بیستم ØŒ هنوز صنایعی وجود داشت . درمیان منسوجات بغداد از پارچه های ابریشمی ØŒ پنبه ای ØŒ پنبه ای Ùˆ ابریشمی ØŒ پارچه های پشمی راهدار، پارچه های ضخیم پنبه ای برای روسری Ùˆ عبا، ملØ‌فه Ùˆ لباسهای رویی زنانه نام برده اند. پارچه های ابریشمی بغداد از Ù„Ø‌اظ رنگ وبافت مشهور بود، صنعت رنگرزی پیشرفته ای وجود داشت . دبّاغی از صنایع مهم به شمار Ù…ÛŒ رفت ØŒ Ùˆ در Ø‌دود چهل دبّاغی در مُعَظَّم به کار اشتغال داشت . قالیبافی Ùˆ شمشیرسازی در مرØ‌لة پیشرفته ای بود. یک کارگاه نظامی پارچه بافی نیز وجود داشت ( سالنامة بغداد ØŒ 1300ØŒ ص 79ØŒ 136Ø› > دستینة بین النهرین < ØŒ ج 1ØŒ ص 231).

بازارهای بغداد سرپوشیده یا مانند سوق الغزل روباز بود. دهانة شرقی پل ØŒ با بازارهای سرای ØŒ میدان ØŒ شرجه ØŒ Ùˆ بازار پارچه فروشی Ú©Ù‡ بوسیلة داودپاشا تعمیر شده بود، مرکز عمدة داد Ùˆ ستد Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شد. بعضی از بازارها صنایع Ùˆ اصناف مخصوص به خود داشت ØŒ Ùˆ بازار معمولاً به آن اسم نامیده Ù…ÛŒ شد، مانند سوق الصّفافیر (مسگران )ØŒ سوق السّراجین (زین سازان ) سوق الصّاغة (زرگران )ØŒ سوق الخَفّافین (کفّاشان ) Ùˆ مانند آنها (اولیاچلبی ØŒ ج 4ØŒ ص 22).

دو خیابان عمده وجود داشت : یکی از دروازة شمالی تا نزدیک پل ØŒ دیگری از دروازة جنوبی تا منتهی الیه بازار اصلی . در 1333ØŒ دروازة شمالی با جاده ای Ú©Ù‡ امروزه شارع الرشید نامیده Ù…ÛŒ شود به دروازة جنوبی Ù…ÛŒ پیوست ( سالنامة بغداد ØŒ 1318ØŒ ص 599 Ù€600Ø› > دستینة بین النهرین < ØŒ ج 1ØŒ ص 377). در 1340ØŒ نامق پاشا کوشید Ú©Ù‡ بعضی از خیابانها را تعمیر کند ( سالنامة بغداد ØŒ 1318ØŒ ص 60). در 1307ØŒ سِرّی پاشا «میدان » را به میدان مربّع Ø´Ú©Ù„ÛŒ Ú©Ù‡ باغی داشت انتقال داد ( سالنامة بغداد ØŒ 1321ØŒ ص 76). در 1285ØŒ Ú©Ù‡ مدØ‌ت انجمن شهر را با انتخابات تشکیل داد، دستورهایی برای نظافت خیابانها صادر کرد. در 1296ØŒ شهرداریهایی تشکیل یافت Ùˆ دستورهایی دربارة نظافت Ùˆ لاروبی صادر شد ( زوراء ØŒ Ø´ 231ØŒ 817ØŒ 878ØŒ 1774Ø› لغة العرب ØŒ ج 1ØŒ ص 17Ø› سالنامة بغداد ØŒ 1300ØŒ ص 136). روشنایی با چراغهای نفتی تأمین Ù…ÛŒ شد Ùˆ مقاطعه کاری مسئول آن بود، ولی در واقع تنها خیابانهایی از روشنایی برخوردار بود Ú©Ù‡ اعیان در آنها سکونت داشتند ( زوراء ØŒ Ø´ 490ØŒ 837).

در آغاز قرن چهاردهم / بیستم ØŒ شهر بغداد مساØ‌تی در Ø‌دود چهار میل مربع داشت . بقایای دیوار شهر در بخش شرقی ØŒ Ú©Ù‡ به امر مدØ‌ت تخریب شده بود، با رودخانه تقریباً متوازی الاضلاعی تشکیل Ù…ÛŒ داد Ú©Ù‡ عرض متوسط آن یک میل بود. Ø‌دود یک سوم این مساØ‌ت ØŒ خالی از سکنه یا به صورت قبرستان یا ویرانه بود، Ùˆ در طرف جنوب بخش قابل ملاØ‌ظه ای پوشیده از نخلستان بود. کرخ نسبت به بغداد شرقی از قسمت بالاتری آغاز Ù…ÛŒ شد، ولی عرض Ùˆ طول کمتری داشت ( > دستینة بین النهرین < ØŒ ج 2ØŒ ص 276). در 1299ØŒ در بغداد 303 ØŒ 16 خانه ØŒ ششصد کاروانسرا، 21 گرمابه ØŒ 46 مسجد بزرگ (جامع ) Ùˆ 36 مسجد Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ 34 مکتب خانه Ùˆ 21 مدرسة مذهبی ØŒ 184 قهوه خانه Ùˆ 244 ØŒ 3 دکان وجود داشت ( سالنامة بغداد ØŒ 1300ØŒ همانجا). در 1321ØŒ بغداد دارای 000 ØŒ 4 دکان ØŒ 285 قهوه خانه ØŒ 135 باغ میوه ØŒ 145 مسجدجامع ØŒ شش

مدرسة ابتدایی ، هشت مدرسه برای غیرمسلمانان و بیست صومعه (تکیه )، دوازده کتابفروشی ، یک کتابخانة عمومی ، بیست مکتب خانة پسرانه ، هشت کلیسا، نه دبّاغخانه ،یک کارخانة صابون سازی ، 129 کارگاه نخریسی ، و 22 کارگاه نساجی بود ( سالنامة بغداد ، 1321، ص 179). در 1327، تعداد خانه ها به نود هزار باب می رسید. سه چاپخانة خصوصی ، شش کلیسا و شش کنیسه نیز وجود داشت ( سالنامة بغداد ، 1324، ص 223). شکری آلوسی 44 مسجد در شرق بغداد و هجده مسجد در کرخ را توصیف می کند (1346؛ ماسینیون ، ج 2، ص 63ـ 65).

بغداد در دورة عثمانی شاعران برجسته ای چون فضولی ، ذهنی ، اَخرس و عبدالباقی العمری ؛ و تاریخنویسانی مانند مرتضی ، غرابی و شکری آلوسی ؛ و فقیهانی نظیر عبداللّه سُوَیدی و ابوالثناء آلوسی داشت (آلوسی ، 1930).

منابع : علاوه بر قرآن Ø› Ù…Ø‌مود شکری آلوسی ØŒ تاریخ مساجد بغداد Ùˆ آثارها ØŒ بغداد1346Ø› همو، المسک الاذفر ØŒ ج 1ØŒ بغداد1930Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد ابشیهی ØŒ المستطرف ØŒ بولاق Ø› ابن ابی اصیبعه ØŒ عیون الانباء فی طبقات الاطباء Ø› ابن ابی طاهر، تاریخ بغداد ØŒ ج 6ØŒ لایپزیگ 1908Ø› ابن اثیر، کتاب الکامل فی التاریخ ØŒ چاپ تورنبرگ ØŒ لیدن 1851Ù€1876Ø› ابن بطوطه ØŒ رØ‌لة ابن بطوطه ØŒ قاهره 1918Ø› ابن تغری بردی ØŒ النجوم الزاهرة فی ملوک مصر Ùˆ قاهرة ØŒ قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) Ø› ( ابن جبیر، رØ‌لة ابن جبیر ØŒ بیروت 1404/1984 ) Ø› ابن جوزی ØŒ تلبیس ابلیس Ø› همو، مناقب بغداد ØŒ بغداد1921Ø› همو، المنتظم فی تاریخ الملوک Ùˆ الامم ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1357Ù€1359/1938Ù€1940Ø› ابن Ø‌وقل ØŒ کتاب صورة الارض ØŒ چاپ کرامرس ØŒ لیدن 1938Ù€1939Ø› ( ابن خلّکان ØŒ وفیات الاعیان ØŒ چاپ اØ‌سان عباس ØŒ بیروت 1968Ù€1977 ) Ø› ابن رسته ØŒ الاعلاق النفیسه ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1892Ø› ابن ساعی ØŒ الجامع المختصر ØŒ چاپ مصطفی جواد، بغداد1934Ø› ابن طقطقی ØŒ الفخری فی الا´داب السلطانیة Ùˆ الدول الاسلامیة ØŒ قاهره Ø› ابن عبدالØ‌Ù‚ ØŒ مراصد الاطلاع ØŒ قاهره Ø› ابن عبری ØŒ تاریخ مختصر الدول ØŒ چاپ انطون صالØ‌انی یسوعی ØŒ لبنان 1403/1983Ø› ابن فقیه ØŒ مختصر کتاب البلدان ØŒ نسخة خطی مشهد؛ همان ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1886Ø› ابن فُوَطی ØŒ الØ‌وادث الجامعة ØŒ چاپ مصطفی جواد، بغداد1351/1932Ø› ابن قلانسی ØŒ ذیل تاریخ دمشق Ø› ابن کثیر، البدایة Ùˆ النهایة Ø› ابن معتز، دیوان ØŒ بیروت 1913Ø› اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ØŒ چاپ رینود Ùˆ دیسلان ØŒ پاریس 1840Ø› علی بن Ø‌سین ابوالفرج اصفهانی ØŒ الاغانی ØŒ بولاق 1285Ø›

اخوان الصفا، رسائل Ø› اربلی ØŒ التبرالمسبوک Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد ازدی ØŒ Ø‌کایة ابی القاسم بغدادی ØŒ چاپ آدام متز، هایدلبرگ 1902Ø› ابراهیم بن Ù…Ø‌مد اصطخری ØŒ کتاب مسالک الممالک ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› Ù…Ø‌مد امین ØŒ بغداد Ùˆ Ø‌ادثة ضیاعی ØŒ استانبول 1338Ù€1341Ø› Ù…Ø‌مد ظلی بن درویش اولیا چلبی ØŒ سیاØ‌تنامه ØŒ ج 4ØŒ قسطنطنیه 1314Ø› عثمان بن سندبصری ØŒ مطالع السعود فی اخبار الوالی داود ØŒ تلخیص امین بن Ø‌سن Ø‌لوانی مدنی ØŒ قاهره 1371Ø› عبدالقاهربن طاهر بغدادی ØŒ الفرق بین الفرق Ø› ( عبدالله بن عبدالعزیز بکری ØŒ معجم ما استعجم من اسماء البلاد Ùˆ المواضع ØŒ چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983Ø› فتØ‌ بن علی بنداری ØŒ تاریخ سلسلة سلجوقی ØŒ زبدة النصرة Ùˆ نخبة العصرة ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مد Ø‌سین خلیلی ØŒ تهران 1356 Ø´ ) Ø› بنیامین تطیلی ØŒ ( رØ‌له ) ØŒ ترجمة ا.Ø‌ .Ø‌داد، بغداد1945Ø› Ù…Ø‌سن بن علی تنوخی ØŒ الفرج بعدالشدة Ø› همو، نشوار المØ‌اضرة Ùˆ اخبار المذکرة ØŒ ج 1ØŒ قاهره 1921ØŒ ج 8 ØŒ دمشق 1930Ø› عمروبن بØ‌ر جاØ‌ظ ØŒ البخلاء Ø› همو، رسائل ØŒ چاپ سندوبی Ø› اØ‌مد جودت پاشا، تاریخ ØŒ استانبول 1301Ù€1309Ø› Ù…Ø‌مدبن عبدوس جهشیاری ØŒ کتاب الوزراء Ùˆ الکتاب ØŒ قاهره 1938Ø› مصطفی بن عبدالله Ø‌اجی خلیفه ØŒ جهان نما ØŒ قسطنطنیه 1145Ø› همو، فذلکه ØŒ ج 2ØŒ استانبول 1297Ø› Ø‌دود العالم من المشرق الی المغرب ØŒ نسخة خطی Ø› Ø‌دیقة الزوراء ØŒ تلخیص عبدالرØ‌مان سهروردی ØŒ نسخة خطی Ø› علی بن ناصر Ø‌سینی ØŒ اخبار الدولة السلجوقیة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد اقبال ØŒ لاهور1933Ø› Ø‌مدالله بن ابی بکر Ø‌مدالله مستوفی ØŒ نزهة القلوب ØŒ چاپ لسترنج ØŒ لیدن 1913Ø› ( اØ‌مدبن علی خطیب بغدادی ØŒ تاریخ بغداد ØŒ بیروت ØŒ بی تا. ) Ø› یاسین بن خیرالله خطیب عمری ØŒ غرایب الاثر ØŒ چاپ جلیلی ØŒ موصل 1940Ø› عبدالقادر خطیبی ØŒ شعراء بغداد ØŒ چاپ انستاس ماری کرملی ØŒ بغداد 1936Ø› دمشقی ØŒ تجارة Ø› عبدالعزیز دوری ØŒ تاریخ العراق الاقتصادی فی القرن الرابع الهجری Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ذهبی ØŒ دول الاسلام Ø› Ù…Ø‌مد ضیاءالدین رَیِّس ØŒ الخراج Ùˆ النظم المالیة لِلدولة الاسلامیة ØŒ ( قاهره ) 1961Ø› سالنامة بغداد ØŒ 1299ØŒ 1300ØŒ 1301ØŒ 1312ØŒ 1317ØŒ 1318ØŒ 1321ØŒ 1324Ø› سالنامة معارف ØŒ استانبول 1900Ø› سبط ابن جوزی ØŒ مرآة الزمان Ø› اØ‌مدبن عبدالله سویدی ØŒ نزهة الادباء ØŒ نسخة خطی Ø› سهراب ØŒ عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة ØŒ چاپ هانس فون مزیک ØŒ لایپزیگ 1930Ø› عبدالرØ‌مان سهروردی ØŒ نزهة الادباء فی تراجم علماء Ùˆ وزراء بغداد ØŒ نسخة خطی Ø› علی بن Ù…Ø‌مد شابشتی ØŒ کتاب الدیارات ØŒ چاپ کورکیس عواد، بغداد1951Ø› ابراهیم بن هلال صابی ØŒ رسائل الصابی Ø› هلال بن مُØ‌َسِّن صابی ØŒ رسوم دارالخلافه ØŒ نسخة خطی Ø› صوفی ØŒ تاریخ الممالیک Ø› Ù…Ø‌مدبن ÛŒØ‌یی صولی ØŒ اخبار الراضی بالله Ùˆ المتقی لله ØŒ قاهره 1935Ø› Ù…Ø‌مدبن جریر طبری ØŒ تاریخ الرسل Ùˆ الملوک ØŒ چاپ دخویه ... ( Ùˆ دیگران ) ØŒ لیدن 1879Ù€1901Ø› عبداللطیف ØŒ قاموس لهجة بغداد ØŒ نسخة خطی Ø› عباس عزّاوی ØŒ تاریخ العراق بین الاØ‌تلالین ØŒ بغداد 1936Ù€ 1958Ø› عمروبن متی ØŒ کتاب المجدل Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد غزالی ØŒ فضائØ‌ الباطنیة Ùˆ فضائل المستظهریة Ø› سلیمان فائق بک ØŒ تاریخ الممالیک فی بغداد ØŒ نسخة خطی Ø› همو، Ø‌روب الایرانیین ØŒ نسخة خطی Ø› فریدون بیگ پاشا، منشآت السلاطین ØŒ استانبول 1274Ø› س .فیضی ØŒ نضال Ø› اسماعیل بن قاسم قالی ØŒ کتاب الامالی ØŒ بیروت 1404/1984Ø› عریب بن سعد قرطبی ØŒ صلة تاریخ الطبری ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1897Ø› عبدالکریم بن هوازن قشیری ØŒ رساله Ø› علی بن یوسف قفطی ØŒ تاریخ الØ‌کماء، Ùˆ هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الØ‌کماء ØŒ چاپ لیپرت ØŒ لایپزیگ 1903Ø› رسول کرکوکلی ØŒ دوØ‌Ø© الوزراء Ø› انستاس ماری کرملی ØŒ الفوز بالمراد فی تاریخ بغداد ØŒ 1329Ø› علی بن Ù…Ø‌مد ماوردی ØŒ الاØ‌کام السلطانیة Ø› Ù…Ø‌مد امین بن فضل الله Ù…Ø‌بی ØŒ خلاصة الاثر فی اعیان القرن الØ‌ادی عشر ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› جَمیل بن نَخله مُدَوَّر، Ø‌ضارة الاسلام فی دارالسلام Ø› مرتضی ØŒ گلشن خلفا Ø› علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ التنبیه Ùˆ الاشراف ØŒ قاهره Ø› همو، مروج الذّهب Ùˆ معادن الجوهر ØŒ چاپ باربیه دمینار Ùˆ پاوه دکورتل ØŒ پاریس 1861Ù€1877Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد مقدسی ØŒ اØ‌سن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1877Ø› مطهربن طاهر مقدسی ØŒ کتاب البدء Ùˆ التاریخ ØŒ چاپ کلمان هوار، پاریس 1899Ù€1919Ø› اØ‌مدبن علی مقریزی ØŒ السلوک لِمعرفة دول الملوک Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد منشی بغدادی ØŒ رØ‌لة المنشی البغدادی ØŒ نقلها عن الفارسیة عباس عزّاوی ØŒ بغداد1367/1948Ø› ( ناصرالدین قاجار، شاه ایران ØŒ شهریار جاده ها: سفرنامة ناصرالدین شاه به عتبات ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدرضا عباسی Ùˆ پرویز بدیعی ØŒ تهران 1372 Ø´ ) Ø› اØ‌مدبن عبدالوهاب نویری ØŒ نهایة الارب فی فنون الادب ØŒ قاهره ( 1923Ù€1955 ) Ø› ( عبدالله بن فضل الله وصاف Ø‌ضرة ØŒ تØ‌ریر تاریخ وصاف ØŒ به قلم عبدالمØ‌مد آیتی ØŒ تهران 1346 Ø´ ) Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ معجم البلدان ØŒ چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866Ù€1873Ø› اØ‌مدبن اسØ‌اق یعقوبی ØŒ البلدان ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1892Ø› همو، تاریخ ØŒ چاپ هوتسما، لیدن 1883Ø›

A. Abel, "Les marchإs de Baghdad", in Bulletin de la Sociإtإ belge d'إtudes gإographiques (1949), 148-164; Benjamin of Tudela, Itinerary , ed. and tr. A. Asher, New York 1840-1842; Bretschneider, Medieval researches ; J. S. Buckingham, Travels in Mesopotamia , London 1827; W. Budge, By Nile and Tigris ; Chiha, La Province de Baghdad , Cairo 1900; R. Coke, Baghdad the city of peace , London 1927; Delitzsch, Paradies ; M. Djawad, in Review of the higher teachers' college , Baghdad; Frazer, Travels ; Geary, Through Asiatic Turkey ; Handbook of Mesopotamia , London 1917; W. B. Harris, From Batum to Baghdad , Edinburgh 1896; Herzfeld, Paikuli , Cl. Huart, Histoire de Baghdad dans les temps modernes , Paris 1904; H ¤ udu  d al- ـ a  lam , tr. V. Minorsky, Cambridge 1982; I A , s.v. "Bagdad" (by M. Cavid Baysun); E. Ives, Journey from Persia to Baghdad , London 177; Felix Jones, Memoir on Baghdad , Bombay 1857; G. Le Strange, Baghdad during the Abbasidcaliphate , Oxford 1924; R. Levy, A Baghdad chronicle , Cambridge 1929; S. H. Longrigg, Four centuries of modern Iraq , Oxford 1925;J. G. Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf , vol. I, pts. I and II, Calcutta 1925; L. Massignon, Mission en Mesopotamie , vol. II, Cairo 1912; Ali Haydar Midhat, The life of Midh ¤ at Pasha , London 1903; Miskawayh, Tadja  rib al-Umam , vol. I-VII ed. and tr. Amedroz and Margoliouth, 1920-1921; Jacques Jean Marie de Morgan, Dإlإgation en Perse, mإmoires ; C. Niebuhr, Voyage en Arabie , vol. II, 1780; Obermeyer, Landschaft Babylonien , 1929; Olivier, Voyages , Paris 1804; Marco Polo, Travels , ed. Frampton; Ker Porter, Travels in Syria, Persia , Armenia, ancient Babylonia , London 1817-1820; Rauwolf, Travels , in Ray's collection, London 1605; Reallexikon der Assyriologie , Berlin 1928; Rousseau, Description du pachalik de Baghdad , Paris 1809; Salmon, Introduction ; Sarre and Herzfeld, Archجologische Reise im Euphrat und Tigris-Gebiet , Berlin 1900; D. S. Sassoon, History of the Jews in Baghdad , Letchworth 1949; Schorr, Altbabylonische Rechtsurkunden ; A. Sousa, Atlas Baghdad , Baghda  d 1952; H. Southgate, Narrative , 1851; idem, Tour through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia , London 1850; M. Streck, Die Alte Landschaft Babylonien , I, Leiden 1900; Tarra  z   , Arabic Press ; Tavernier, Travels , London 1678; Pedro Texeira, Travels , ed. Hakluyt; M. de Thevenot, Relation d'un voyage fait au Levant ; J. R. Wellsted, Travels in the city of the caliphs , London 1840; Ya ـ k ¤ u  b   , Lespays = Keta  b al-bolda  n , tr. G. Wiet, Cairo 1937.

) / د. اسلام ( با اندکی تلخیص Ùˆ اصلاØ‌ از / عبدالعزیز دوری ØŒ

2) بغدادِ امروز . بغداد، پایتخت امروزی عراق Ùˆ مرکز مهم فرهنگی ØŒ صنعتی ØŒ بازرگانی ØŒ با 000 ØŒ 680 ØŒ 3تن جمعیت در 1995 Ùˆ 863 کیلومتر مربع وسعت ( > چالش شهرنشینی < ØŒ ص 24Ø› قس > دایرة المعارف ورلد بوک < ØŒ ج 10ØŒ ص 343)ØŒ عمدتاً زیر نفوذ عوامل درونزا Ùˆ برونزای فرهنگ معنوی Ùˆ مادّیِ سه دورة مشخص تاریخی Ø´Ú©Ù„ گرفته است : دوران Ø‌اکمیت عثمانی Ùˆ Ø‌کومت پاشاها (1048Ù€ 1335/ 1638Ù€1917)Ø› دوران اشغال ØŒ قیمومت Ùˆ تØ‌ت الØ‌مایگی انگلیس Ùˆ مشروطة سلطنتی (1296Ù€1337 Ø´ /1917Ù€ 1958)Ø› Ùˆ دوران جمهوری (از 1958 به بعد).

بغداد در دوران Ø‌اکمیت عثمانی اهمیت چندانی نداشت . با وجود گامهایی Ú©Ù‡ در دورة Ø‌کومت مدØ‌ت پاشا به سوی تجدّدطلبی برداشته شد Ùˆ اقداماتی Ú©Ù‡ برای نوسازی مالی ـاداری ØŒ قضایی Ùˆ آموزشی ØŒ در اوایل قرن بیستم انجام گرفت ( دایرة المعارف فارسی ØŒ ذیل «بغداد»)ØŒ بغداد دارای ظاهری کاملاً سنتی بود Ùˆ از جهت دینی ØŒ اقتصادی ØŒ مسکونی ØŒ ارتباطی Ùˆ فضاسازیِ شهر ویژگیهای سرزمینهای اسلامی را داشت . استØ‌کامات نظامی از قبیل Ø‌صار، دروازه ها Ùˆ بندها Ùˆ دربندهای Ù…Ø‌لات شهری هنوز در شهر وجود داشت ØŒ هر چند مدØ‌ت پاشا Ø‌صار شهر را در 1221/1806 ویران کرد Ùˆ به جای آن در Ù…Ø‌Ù„ خندقهای قدیمی سیل بندی ساخت Ú©Ù‡ نقش دفاعی را هم ایفا Ù…ÛŒ کرد (برای ویژگیهای شهر اسلامی رجوع کنید به اهلرز، ص 30Ù€31). در 1233/1818ØŒ در دوران Ø‌کومت داود پاشا، بازار جدید بغداد، تقریباً در جای بازار قدیمی ØŒ سوق الثلاثاء (بازار سه شنبه ) Ú©Ù‡ ویران شده بود، ساخته شد. این بازار، مجموعه ای از بخشهای گوناگون بازار (مانند راسته ØŒ خان Ùˆ چهارسو) است Ø› برای مثال سوق الشورجه از بزرگترین بازارهای بغداد Ùˆ سوق السرای Ú©Ù‡ بازار کوچکتری است . سوق السرای مجموعه ای است شامل راسته بازار سرپوشیده با درازای Ø‌دود صد متر Ùˆ پهنای چهارمتر Ú©Ù‡ دو راستة موازی Ø‌دود ده متری با پهنای چهارمتر آن را به صورت چلیپایی قطع Ù…ÛŒ کنند. در Ù…Ø‌Ù„ تقاطع این دو راسته با راستة اصلی ØŒ دو چهارسو ساخته شده Ú©Ù‡ دو گنبد بر فراز آنها قرار گرفته است . بر Ù…Ø‌ور نخستین راستة کوتاه ØŒ سر در اصلی مسجدی قرار دارد. این بازار Ùˆ مسجد اØ‌تمالاً در قرن سیزدهم / اوایل قرن نوزدهم بنا شده Ùˆ طرØ‌ Ùˆ Ø´Ú©Ù„ آن یادآور بازارهای ایران است . بازار سوق السرای ظاهراً بزرگتر بوده Ùˆ قسمتهایی از آن در جریان خیابان Ú©Ø´ÛŒ تخریب شده است (شرابی ØŒ ص 87 Ù€ 88). خانها، یعنی مجتمعهای

تجاری با Ø‌جره ها Ùˆ انبارهای بازرگانان Ù…Ø‌لّی ØŒ بخشی دیگراز بازار بزرگ بغداد بود. تعدادی از این خانها از معماری ایرانی متأثر بودند (دربارة این خانها رجوع کنید به همان ØŒ ص 159ØŒ 173Ù€176). در دهه های آخر دوران مشروطة سلطنتی Ùˆ در دوران جمهوری ØŒ در جریان اØ‌داث خیابانها Ùˆ تأسیس مراکز تجاری جدید Ùˆ انتقال بازرگانی Ùˆ کسب Ùˆ کار به این مراکز، کارکرد اصیل عمده فروشی خانهای بازار از میان رفت Ùˆ اکنون بیشتر آنها به انبار عمده فروشیهای پارچه Ùˆ صنایع نسّاجی تبدیل شده اند Ùˆ برخی در معرض ویرانی قرار دارند. یکی از نخستین خیابانهایی Ú©Ù‡ در اواخر Ø‌اکمیت عثمانی مرکز کسب Ùˆ کار Ùˆ سکونت شد شارع الرّشید بود Ú©Ù‡ در1334/1916 به موازات سوق الثلاثاء کشیده شد. شارع الرشید آخرین تلاش Ø‌اکمیت عثمانی برای ساماندهی فضای شهر در بغداد است (همان ØŒ ص 88).

در جمادی الا´خرة 1335/ مارس 1917ØŒ قوای انگلیس بغداد را تصرف کرد. در 6 شعبان 1338/25 آوریل 1920ØŒ کنفرانس سان رمو عراق را تØ‌ت قیمومت انگلیس درآورد. Ø‌کومت موقت به ریاست سیدعبدالرØ‌مان افندی گیلانی در 13 صفر 1339/27اکتبر 1920 تشکیل شد Ùˆ امیرفیصل در شهریور 1300/اوت 1921 تاجگذاری کرد. با تصویب قانون اساسی عراق (اول فروردین 1303/ 21مارس 1925)ØŒ بغداد پایتخت عراق شد ( دایرة المعارف فارسی ØŒ ذیل «بغداد» Ùˆ «عراق »؛ایران . وزارت امورخارجه . ادارة اول سیاسی ØŒ ص 30ØŒ 106Ø› ایران . وزارت امور خارجه . ادارة Ú©Ù„ امور Ø‌قوقی Ùˆ معاهدات ØŒ ص 53Ù€54). در Ù¾ÛŒ این تØ‌ولات ØŒ شهرسازی در بغداد گسترش یافت Ùˆ با استقرار نظام قیمومت غربی دورانی جدید برای عراق آغاز شد. از آنجا Ú©Ù‡ انگلیسیها اردوگاههای نظامی Ùˆ بخش خدمات اداری خود Ùˆ اقامتگاههای کارکنان این مؤسسات را، به Ù†Ø‌ÙˆÛŒ کاملاً متمایز از Ù…Ø‌Ù„ سکونت مردم بومی کشور، درمØ‌وطه ای باز Ùˆ گسترده جای Ù…ÛŒ دادند، مسئله گسترش بغداد بیدرنگ پیش کشیده شد. دستگاه Ø‌کومتی انگلیس سیل بند معروف به بند شرقی را به موازات دجله کشید Ú©Ù‡ به گوشة شمالی «مدینه » Ù…ÛŒ رسید Ùˆ با سیل بند موجود تا گوشة غربی شهر دنبال Ù…ÛŒ شد Ùˆ از آنجا در مسیری از شمال غربی به جنوب شرقی ادامه Ù…ÛŒ یافت Ùˆ از غربِ شمال غربی به شرقِ جنوب شرقی پیچ Ù…ÛŒ خورد Ùˆ تا دیاله امتداد Ù…ÛŒ یافت . داخل این Ù…Ø‌وطة وسیع از خطر طغیان دجله در امان بود. با تدابیر دیگر، سطØ‌ زمینهای Ø‌فاظت شده در مدتی بسیار Ú©Ù… گسترشی چشمگیر Ùˆ عظیم پیدا کرد Ú©Ù‡ قابل قیاس با سطØ‌ بسیار Ú©ÙˆÚ†Ú© قبلی بغداد نبود (وُما، ص 101Ù€103). از آن پس بغداد از طرف شرق رودخانة دجله نیز گسترش یافت ( د.ا.د.ترک ØŒ ج 4ØŒ ص 441).

در ابتدای دورة Ø‌اکمیت انگلیس بر بغداد جمعیت این شهر Ø‌دود 000 ØŒ 185 تن (وُما، ص 103) تا 000 ØŒ 200تن ( د.ا.د.ترک ØŒ ج 4ØŒ ص 442) برآورد شده است . پس از آنکه در 11 مهر 1311/3 اکتبر 1932 استقلال عراق به طور رسمی از سوی جامعة ملل پذیرفته شد، زمینة رشد Ùˆ توسعة بغداد، تمرکز قدرت سیاسی ØŒ Ùˆ گسترش وزارتخانه ها Ùˆ دستگاههای دولتی در این شهر فراهم آمد (ایران . وزارت امور خارجه . ادارة اول سیاسی ØŒ ص 31Ø› ایران . وزارت امور خارجه Ø› ادارة Ú©Ù„ امور Ø‌قوقی Ùˆ معاهدات ØŒ همانجا). بدین ترتیب ØŒ بغداد وارد دورة دگرگونساز نوینی شد Ùˆ در جریان عمومی شهرنشینی ØŒ Ú©Ù‡ از ویژگیهای آن افزایش نرخ رشد طبیعی جمعیت ØŒ آغاز مهاجرت سیل آسای روستاییان به شهر، ایجاد کارکردهای نوین ØŒ گسترش فعالیتهای اقتصادی Ùˆ بازرگانی Ùˆ سازمانیابی ساختارهای سازگار با آنها بود، قرار گرفت . خطوط اساسی سیمای شهر جدید بغداد نیز با پیروی از الزامات جدید Ø‌مل Ùˆ نقل Ùˆ اروپاگرایی چلیپایی شد Ùˆ همراه Ø´Ú©Ù„ Ùˆ مصالØ‌ ساختمان سازی مناطق مسکونی نو بنیاد، در برابر بافت قدیمی از هر Ø‌یث Ø´Ú©Ù„ تازه ای پیدا کرد؛ هر چند بازار بغداد Ùˆ Ø´Ú©Ù„ معابر درون Ù…Ø‌لات در فراسوی خیابانهای جدیدالاØ‌داث همچنان تا Ø‌دود 1329 Ø´ /1950 برقرار ماند ( > فرهنگنامة جغرافیایی وسترمان < ØŒ ج 1ØŒ ص 315). در طرØ‌ اصلی شهرسازی بغداد در 1315 Ø´ /1936ØŒ برای بغداد تا 1950 میلادی پانصدهزار نفر جمعیت پیش بینی شده بود، اما در این سال جمعیت شهر به بیش از ششصدهزار تن رسید ( > چالش شهرنشینی < ØŒ ص 24 Ù€ 25). پس از آنکه شرکت نفت عراق تولید نفت را افزایش داد، درآمد ناشی از هر تُن نفت از 75ر1 دلار به 50ر5 دلار افزایش یافت Ùˆ رشد شتاب آلود بغداد آغاز شد. دهها هزار روستایی بر ازدØ‌ام Ù…Ø‌له های فقیرنشین افزودند Ùˆ در کلبه های مقوایی Ùˆ Ø‌صیری پیرامون شهر بغداد سکونت گزیدند (استورک ØŒ ص 13Ù€16). گسترش شتابان بغداد، براثر این مهاجرتها Ùˆ رشد جمعیت شهر، به Ø‌دّی بود Ú©Ù‡ طرØ‌ جدید توسعة شهری در 1333 Ø´ /1954 قُطر شهر را هجده کیلومتر با کمربند سبزی از باغها Ùˆ تفرجگاههای گرداگرد آن به پهنای دو کیلومتر برآورد کرد. اما توسعة بغداد این طرØ‌ را هم به دست فراموشی سپرد، زیرا جمعیت شهر در 1336 Ø´ /1957ØŒ یعنی پایان دوران مشروطة سلطنتی ØŒ به 000 ØŒ 735 تن رسید ( > چالش شهرنشینی < ØŒ ص 25Ø› دوری ØŒ ص 69).

در سایة درآمد نفت ØŒ بغداد در دهة 1950 به دورة جدیدی از بازسازی وارد شد Ùˆ به موازات ساخته شدن بناهای دولتی Ùˆ صنایع ØŒ تأسیسات زیربنایی نیز سازماندهی شد. سدّ تازه ساز سامرا (1956) شهر را در مقابل سیل مصون کرد. سپس اندیشة دو طرØ‌ توسعة شهری در 1335 Ø´ /1956 Ùˆ 1337 Ø´ /1958 پیدا شد. برپایة طرØ‌ اخیر توسعة شهر در چهار منطقة اصلی صنعتی صورت Ù…ÛŒ گرفت Ùˆ مناطق مسکونی جدید پیرامون هریک از این چهار منطقه ساخته Ù…ÛŒ شد ( د.ا.د.ترک ØŒ ج 4ØŒ ص 441). در 23 تیر 1337/چهاردهم ژوئیة 1958 Ø‌کومت مشروطة سلطنتی ØŒ با کودتای عبدالکریم قاسم ØŒ به Ø‌کومت جمهوری تبدیل شد. در این دوره ØŒ شهر بغداد تØ‌ولات اجتماعی ØŒ سیاسی ØŒ اقتصادی Ùˆ شهرنشینی گسترده ای داشته است . طرØ‌های گوناگون شهرسازی برای بغداد انجام گرفته Ú©Ù‡ چهرة این شهر را دگرگون کرده است (همانجا). از جملة اولین اقدامات ØŒ رسیدگی به وضع مردم آلونک نشین بغداد بود (همان ØŒ ج 4ØŒ ص 441Ù€442). تا 1337 Ø´ / 1958ØŒ در Ù…Ø‌دودة شهر، مناطق مسکونی کاملاً روستایی نیز وجود داشت ØŒ اما عبدالکریم قاسم فرمان تخریب این فقیرآبادهای درون شهری Ùˆ اسکان اهالی آن در مناطق مسکونی بغداد را صادر کرد ( > فرهنگنامة جغرافیایی وسترمان < ØŒ همانجا). پس از تغییر Ø‌کومت در 1342 Ø´ / 1963 Ø‌دود 000 ØŒ 63 واØ‌د از آلونکهای بغداد تخریب شد Ùˆ در شرق Ùˆ غرب دجله مناطق مسکونی نوینی چون مدینة السوره Ùˆ مدینة النور اØ‌داث گشت ØŒ هرچند همة این تدابیر نتوانست مانع مهاجرتها Ùˆ آلونک سازیهای ناسالم شود ( د.ا.د.ترک ØŒ همانجا).

در طرØ‌ توسعة بغداد در 1337 Ø´ / 1958ØŒ Ø´Ú©Ù„ شهر مستطیلی به اضلاع 18*31 کیلومتر پیشنهاد شده بود. درطرØ‌ توسعة سال دو هزار میلادی ØŒ Ú©Ù‡ در 1343 Ø´ / 1964 تدوین شد، به عواملی چون نرخ بالای رشد طبیعی جمعیت ØŒ روند شدید مهاجرت از ده به شهر بیشتر توجه شد ( > چالش شهرنشینی < ØŒ همانجا)ØŒ زیرا جمعیت بغداد در 1344 Ø´ /1965 از 100 ØŒ 750 ØŒ 1 تن گذشته بود ( د.ا.د.ترک ØŒ ج 4ØŒ ص 442). در 1347 Ø´ /1968ØŒ 60 درصد واØ‌دهای بزرگ صنعتی ØŒ 64درصد کلّ کارگران Ùˆ 70 درصد دستمزدها به بغداد مربوط Ù…ÛŒ شد. با ملّی شدن شرکت نفت عراق در 1351 Ø´ / 1972 (استورک ØŒ ص 33ØŒ 40)ØŒ امکانات مالی دولت برای توسعة بغداد بیشتر شد. در برنامه های نوین نوسازی Ùˆ آبادانی بغداد، به Ø‌فظ مناطق تاریخی Ùˆ باغها Ùˆ اماکن زیبای شهر Ùˆ بخشبندی بغداد نیز توجّه شد (ایران . وزارت امور خارجه . ادارة اول سیاسی ØŒ ص 50).

از کارهای بنیادی عمران بغداد بزرگ ØŒ Ú©Ù‡ زمینه ساز گسترش بغداد شد، ادامة اتخاذ تدابیر Ùˆ راه Ø‌لهای علمی برای Ø‌فاظت قطعی بغداد از خطر طغیانهای دجله بود. از 1344 Ø´ / 1965ØŒ به برکت اصلاØ‌اتی Ú©Ù‡ در وادی ثرثار انجام داده اند تا آبهای اضافی شط را جذب کند، بغداد Ùˆ به دنبال آن سراسر بین النهرین از کابوس طغیانهای دجله رهایی یافت . چون نظیر این اقدامات در مورد فرات نیز عیناً به عمل آمده است ØŒ از این پس خطری بغداد را تهدید نمی کند (وُما، ص 97Ù€ 98).عمران Ùˆ نوسازی بغداد، به طور بنیادی از 1357Ù€ 1359 Ø´ / 1978Ù€1980آغاز شد («نمائی Ú©Ù„ÛŒ از عراق »، ص 132). تلاش برای آماده سازی پایتخت برای برگزاری کنفرانس سران جنبش عدم تعهد در 1361 Ø´ /1982 Ùˆ بلندپروازیهای دولت Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ خواست بغداد را به پایتخت نوین عربی تبدیل کند،مقتضی شهرسازی شکوهمندی بود (الیس ØŒ ص 85). طرØ‌ جامع عمران بغداد، کلیة زمینه های اقتصادی ØŒ مسکونی ØŒ جهانگردی Ùˆ ... را دربر گرفت . شهرک سازی در بغداد بزرگ Ùˆ پیرامون آن نیز جریان پیدا کرد Ùˆ بسیاری از مردم از مناطق روستایی عراق به این شهر مهاجرت کردند (همان ØŒ ص 103). از طرفی چون بسیاری از خانه های قدیمی پایتخت در دوران نوسازی ØŒ از بین برده شده بود، در 1359 Ø´ /1980 در بازتاب نگرانی دولت در انهدام میراث ملی کشور، شرکت انگلیسی «مشارکت طراØ‌ÛŒ Ùˆ معماری » به منظور طراØ‌ÛŒ یک برنامة بازسازی شهر، با Ø‌فظ شیوة سنتی اسلامی ØŒ گمارده شد («نمائی Ú©Ù„ÛŒ از عراق »، ص 134).

منابع : جواستورک ØŒ نفت Ùˆ توسعة سرمایه داری در عراق ØŒ ترجمة پیروز الف ØŒ تهران 1359Ø´ Ø› اکارت اهلرز، «شهر شرق اسلامی : مدل Ùˆ واقعیت »، ترجمة Ù…Ø‌مدØ‌سن ضیاء توانا Ùˆ مصطفی مومنی ØŒ فصلنامة تØ‌قیقات جغرافیائی ØŒ سال 9ØŒ Ø´ 1 (بهار 1373)Ø› ایران . وزارت امورخارجه . ادارة اول سیاسی ØŒ اطلاعاتی دربارة عراق ØŒ تهران 1355Ø´ Ø› ایران . وزارت امورخارجه . ادارة Ú©Ù„ امور Ø‌قوقی Ùˆ معاهدات . ادارة امور مرزی Ùˆ استملاک ØŒ سیر تØ‌ولات مرزی ایران Ùˆ عراق ØŒ تهران 1365Ø´ Ø› دایرة المعارف فارسی ØŒ به سرپرستی غلامØ‌سین مصاØ‌ب ØŒ تهران 1345Ù€1374Ø´ Ø› عبدالعزیز دوری ØŒ «تاریخ بغداد»، در بغداد: چند مقاله در تاریخ Ùˆ جغرافیای تاریخی ØŒ ترجمة اسماعیل دولتشاهی Ùˆ ایرج پروشانی ØŒ تهران 1375Ø´ Ø› «نمائی Ú©Ù„ÛŒ از عراق (2)»، ترجمة گروه تØ‌قیق خبرگزاری جمهوری اسلامی ØŒ نشریه روزانة خبرگزاری جمهوری اسلامی ØŒ 12 مهر 1368Ø› ا.دو وما، «جغرافیای بغداد»، در بغداد: چند مقاله در تاریخ Ùˆ جغرافیای تاریخی ØŒ ترجمة اسماعیل دولتشاهی Ùˆ ایرج پروشانی ØŒ تهران 1375 Ø´ Ø›

The Challenge of urbanization: the world's large cities, NewYork: United Nations, 1995; William S. Ellis, "Iraq at war: the new face of Baghdad", National Geographic, vol. 167, no.1 (January 1985); Mohamed Scharabi, Der Bazar: Das traditionelle Stadtzentrum im Nahen Osten und seine Handelseinrichtungen, Tدbingen 1985; TDVIA , s.v. "Bag § dat.IV: Son dخnem" (by Azmi عzcan); Westermann Lexikon der Geographie, vol.1, Braunschweig 1968; The World book encyclopaedia, London 1995.

/ مصطفی مؤمنی /