بصره (1) ، شهری در بین النهرین سفلی ØŒ بر کرانة شط العرب (اَروَندرود) در 420کیلومتریِ جنوبِ شرقیِ بغداد. در طول تاریخ Ù…Ø‌Ù„ شهر Ú©Ù…ÛŒ تغییر کرده ØŒ ازینرو Ù…ÛŒ توان بصرة قدیم را، Ú©Ù‡ روستای زُبَیر کنونی نشانه ای از آن است ØŒ از بصرة جدید، Ú©Ù‡ در قرن یازدهم در Ø‌والی اُبُلّة * باستانی بنیاد نهاده شد Ùˆ سرآغاز شهر نوین بصره است ØŒ تمیز داد. رشد سریع شهر نوین Ø‌اصل کشف نفت در غرب زبیر است .



















موقعیت بندر بصره در جنوب عراق

پیشینه .

1) تا زمان Ø‌ملة مغول (656) . این شهر اØ‌تمالاً در Ù…Ø‌Ù„ دیریدیتیس (= تردون ) باستان Ùˆ به ظن قویتر، در Ù…Ø‌Ù„ ایرانی نشینی به نام وَهِشتاباذ اردشیر بنا شده ØŒ اما شهر اسلامی جدیدالتأسیس است . عُتبَة بن غزوان * ØŒ از صØ‌ابة پیامبراکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ØŒ در سال چهاردهم ØŒ بر ویرانه های قرارگاه قدیم ایرانیان Ù€ Ú©Ù‡ اعراب آن را اَلْخُرَیبَه Ù…ÛŒ خواندند Ù€ اردو زد، Ùˆ سپس در سال هفدهم به دستور عمربن خطّاب ØŒ خلیفة دوم ØŒ این Ù…Ø‌Ù„ را برای اØ‌داث اردوگاه نظامی برگزید Ú©Ù‡ اساس شهر

بصره شد (نام شهر اØ‌تمالاً از کیفیت خاک آن Ù€ سنگ سست Ù€ گرفته شده است ). این اردوگاه ØŒ Ú©Ù‡ در Ø‌دود پانزده کیلومتری شط العرب واقع بود، به سبب موقعیتش ØŒ Ù…ÛŒ توانست بر راه

خلیج فارس و عراق و ایران اشراف داشته باشد و برای لشکرکشیهای بعدی به شرقِ فرات و دجله ، نقطة عزیمتی به شمار آید، و نیز در اسکان اعراب بَدَوی سهمی داشته

باشد. ابتدا خانه ها، کلبه های سادة نِیین بودند که بعدها آنها

را با دیوارهای کوتاه تقویت کردند، Ùˆ پس از آنکه Ø‌ریقی روی داد، آنها را با خشت خام بازسازی کردند. در زمان زیادبن ابی سفیان ØŒ آجر پخته جایگزین خشت خام شد Ùˆ شهر با بنای مسجد جامع Ùˆ اقامتگاه Ø‌اکم ØŒ Ú©Ù… Ú©Ù… به صورت شهری واقعی درآمد. در 155ØŒ باروی شهر، با خندقی در اطراف آن ØŒ ساخته شد. تأمین آب آشامیدنی بصره پیوسته مشکلی عظیم بوده است Ùˆ اهالی ناگزیر بوده اند برای تأمین آب ØŒ مسافتی دور Ø·ÛŒ کنند Ùˆ تا دجله بروند.

این مشکل Ùˆ نیز شرایط اقلیمی نامساعد، از تبدیل اردوگاه نظامی به شهری بزرگ جلوگیری Ù…ÛŒ کرد، اما عوامل سیاسی ØŒ اقتصادی Ùˆ روانی موجب ماندگاری اهالی بصره در آنجا شد تا اینکه سرانجام عوامل دیگری چون بنای شهر بغداد Ùˆ سپس انØ‌طاط قدرت مرکزی Ùˆ هرج Ùˆ مرج سیاسی ØŒ موجبات زوال شهر را فراهم آورد.

بصره در آغاز برای مشارکت در فتوØ‌ات ØŒ گروههایی گسیل Ù…ÛŒ داشت Ùˆ نیروهای بصره در نبرد نهاوند (21)ØŒ Ùˆ فتØ‌ اصطخر، فارس ØŒ خراسان Ùˆ سیستان (29) شرکت داشتند. در این مرØ‌له اردوگاه نظامی به وظایف طبیعی خود Ù…ÛŒ پرداخت ØŒ اما پس از به دست آوردن غنایم بسیار Ùˆ گسیل شدن آنها به شهر، اهالی بصره Ú©Ù… Ú©Ù… به اهمیّت خویش Ù¾ÛŒ بردند. در این هنگام سیر Ø‌وادث سرعت یافت Ùˆ این شهر صØ‌نة نخستین جنگ داخلی ØŒ در آغاز خلافت Ø‌ضرت علی علیه السلام (36) شد ( رجوع کنید به جَمَل * ØŒ جنگ ). پیش از آغاز جنگ ØŒ اهالی همرأی نبودند Ùˆ پیروزی امام



علی علیه السلام ( بر اصØ‌اب جمل ) نیز بر تشتّت آرا افزود، اما به طور Ú©Ù„ÛŒ Ùˆ برخلاف کوفیان (طرفداران Ø‌ضرت علی علیه السلام )ØŒ سکنة بصره بیشتر سُنّی بودند تا شیعه ØŒ Ùˆ این امر بعداً نیز ادامه یافت . سال بعد (37) مردان بصره در صفوف لشکریان امیرالمؤمنین در جنگ صِفّین * شرکت کردند، با این وصف ØŒ در همین شهر تعداد بسیاری از نخستین خوارج گِرد هم آمدند. در 41 معاویه بار دیگر امویان را بر شهر مسلّط کرد Ùˆ در 45 زیاد را به آنجا فرستاد. تا Ø‌دودی Ù…ÛŒ توان زیاد را بانی آبادانی شهر دانست . بصریان به پنج قبیله تقسیم شده بودند : اهل العالیه (اهالی ارتفاعات Ø‌جاز)ØŒ تَمیم ØŒ بکربن وائل ØŒ عبدالقیس ØŒ واَزْد. این گروههای عرب ØŒ اشراف نظامی بصره به شمار Ù…ÛŒ آمدند Ú©Ù‡ بومیان اندک Ùˆ بسیاری از اقوام مهاجر (از جمله ایرانیان ØŒ هندیان ØŒ سندیان ØŒ مالزیاییان ØŒ Ùˆ زنگیان ) را به صورت «مَوالی » به خدمت خود درآوردند. ایشان نیز درگیر کشمکشهای اربابانشان Ù…ÛŒ شدند. اوضاع Ù…Ø‌Ù„ÛŒ در زمان Ø‌کومت عبیداللّه بن زیاد به وخامت گرایید، Ùˆ پس از مرگ ÙˆÛŒ (64) ناآرامیهای شدیدی روی داد. بعد از مدتی هرج Ùˆ مرج ØŒ زبیریان بر بصره تسلط یافتند Ùˆ این شهر تا 72 در دست ایشان باقی ماند. در سالهای بعد، نگرانی عمدة امویان سرکوب چند شورش ØŒ Ùˆ مهمتر از همه شورش ابن اَشْعَث در 81ØŒ بود. دوران آرامش تا مرگ Ø‌َجّاج (95) دوام یافت Ùˆ بعد از آن نیز فقط با شورش مُهَلبیّان در 101Ù€102 Ùˆ برخی آشوبهای Ú©Ù… اهمیت به هم خورد. پس از آن ØŒ شهر بدون دشواری چندانی زیر سلطة عباسیان درآمد، ولی طولی نکشید Ú©Ù‡ نزدیکیِ پایتخت جدید، موقعیت نیمه مستقل بصره را از بین برد Ùˆ بصره به صورت «شهری ایالتی » ( شهری درجه دو Ú©Ù‡ اهمیت پیشین را نداشت ) درآمد Ùˆ در معرض خطر شورشهایی قرار گرفت Ú©Ù‡ بیشتر جنبة اجتماعی داشت تا سیاسی Ø› از جمله : شورش زُطّها * Ú©Ù‡ از 205 تا 220 بر این ناØ‌یه Ø‌کومت ÙˆØ‌شت برقرار کردند؛ تسلط زَنگیان * در 257 بر شهر؛ غارت شدن شهر به دست قرمطیان در 311Ø› تسلط بَریدیان * برآن Ø› تصرف شهر به دست آل بویه در 336Ø› Ùˆ تسلط مَزْیَدیان * Ú©Ù‡ در دورة ایشان شهر دوباره رو به آبادانی نهاد. با اینهمه ØŒ باروی جدیدی Ú©Ù‡ در 517 در دو کیلومتری داخل باروی قدیم Ù€ Ú©Ù‡ در اواخر قرن پنجم ویران شده بود Ù€ ساخته شد، دلیل روشنی بر افول شهر است . بدویان آن Ø‌والی (بویژه افراد قبیلة مُنتَفِق ) با سوءاستفاده از هرج Ùˆ مرج سیاسی ØŒ شهر را تاراج Ù…ÛŒ کردند. در یکی از نسخه های خطی صورة الارض ( Ú©Ù‡ ظاهراً از افزوده های ناسخ آن است ) آمده است Ú©Ù‡ از 537 به بعد، تعدادی از بناها ویران شد. امروز از شهر قدیم ØŒ جز بنایی معروف به مسجد علی Ùˆ قبور طلØ‌Ù‡ Ùˆ زبیر Ùˆ ابن سیرین Ùˆ Ø‌سن بصری چیزی برجای نیست .

اوج شکوفایی شهر در قرن دوم Ùˆ آغاز قرن سوم بود. در این دوره ØŒ به نهایت آبادانی رسیده بود Ùˆ جمعیتی بسیار داشت . گرچه صØ‌ت ارقام مذکور (از 000 ØŒ 200 تا 000 ØŒ 600 تن ) را نمی توان اثبات کرد، در قیاس با شهرهای قرون وسطایی ØŒ بصره شهری بسیار بزرگ بود Ùˆ Ø‌تی «امّالبلاد» به شمار Ù…ÛŒ آمد، زیرا مرکز بازرگانی بود Ùˆ در بازار «مِرْبَد» آن کاروانها توقف Ù…ÛŒ کردند ( رجوع کنید به بازار * ) Ùˆ در بندر رودخانه ای آن («اَلکَّلاء»)ØŒ کشتیهای نسبتاً پر ظرفیتی پهلو Ù…ÛŒ گرفتند؛ به سبب وجود یهودیان Ùˆ مسیØ‌یان Ùˆ سوداگران غیرعرب ØŒ مرکز فعالیتهای اقتصادی بود؛ به دلیل داشتن چندین کارگاه اسلØ‌Ù‡ سازی ØŒ مرکزی صنعتی بود؛ با انواع مختلف خرما Ú©Ù‡ در آنجا به عمل Ù…ÛŒ آمد، به مرکزی کشاورزی تبدیل شده بود؛ Ùˆ سرانجام ØŒ کانون فعالیتهای وسیع مذهبی Ùˆ فرهنگی شمرده Ù…ÛŒ شد. «بصره بوته ای Ø‌قیقی بود Ú©Ù‡ در آن فرهنگ اسلامی ØŒ در فاصلة قرنهای اول Ùˆ چهارم (از 16 تا 311)ØŒ Ø´Ú©Ù„ گرفت Ùˆ در قالب سنتی خود متبلور شد» (لویی ماسینیون ). باید توجه داشت Ú©Ù‡ دستور زبان عربی در آنجا پدید آمد Ùˆ بویژه سیبویه Ùˆ خلیل بن اØ‌مد آن را غنا بخشیدند. در آنجا واصل بن عطاء، عمروبن عبید، ابوالهُذَیل ØŒ نَظّام Ùˆ بسی افراد دیگر موجب تکامل اندیشه های معتزلی شدند؛ Ùˆ دانشمندانی چون ابوعمروبن العلاء، ابوعبیده ØŒ اصمعی Ùˆ ابوالØ‌سن مدائنی اشعار Ùˆ روایات تاریخی را گرد آوردند Ú©Ù‡ دستمایة آثار نویسندگان بعدی شد. علوم دینی درخششی تمام یافت Ùˆ در کنار آن ØŒ Ø‌سن بَصری Ùˆ مریدانش تصوف را بنیاد نهادند. بصره جایگاه شاعران بزرگ اموی Ùˆ نوپردازانی چون بَشّاربن بُرد Ùˆ ابونواس ØŒ Ùˆ

زادگاه نثرنویسان عربی چون ابن مُقفّع ، سهل بن هارون و

جاØ‌ظ بوده است . پس از قرن سوم ØŒ انØ‌طاط فرهنگی به وضوØ‌ زوال سیاسی Ùˆ اقتصادی نبود Ùˆ به برکت وجود ابن سَوّار،

شهر دارای کتابخانه ای شد که شهرت آن مدتها باقی ماند؛

پس از آن نیز اخوان الصفا Ùˆ Ø‌ریری Ùˆ مشاهیر دیگر، موجب شهرت بصره شدند، ولی فرهنگ عرب به طور Ú©Ù„ÛŒ روبه زوال Ù…ÛŒ رفت Ùˆ بغداد Ùˆ دیگر مراکز ایالتی ØŒ بصره را کاملاً تØ‌ت الشعاع قرار دادند.

منابع : تاریخ بصره را Ø‌داقل چهارنفر Ù€ عمربن شبّه ØŒ مدائنی ØŒ ساجی ØŒ Ùˆ ابن اعرابی Ù€ نوشته اند، اما آثار آنها در دست نیست ØŒ Ùˆ مراجعه به متون معتبر تاریخی ØŒ سرگذشتنامه ای Ùˆ جغرافیایی بلاذری ØŒ طبری ØŒ ابن سعد، ابن اثیر، ابن فقیه ØŒ اصطخری ØŒ مقدسی ØŒ ادریسی ØŒ یاقوت Ø‌موی Ùˆ دیگران ضروری است Ø› نیز رجوع کنید به صالØ‌ علی ØŒ التنظیمات الاجتماعیة والاقتصادیة فی البصره ØŒ بغداد 1953 (دارای کتابنامة مفصل Ø› این اثر به بررسی اساسی نهادهای اجتماعی Ùˆ اقتصادی قرن اول /هفتم پرداخته است )Ø› همو، خطط

البصره ، در سومر (1952)، ص 72ـ83 ، 281ـ303 (نیز رجوع کنید به شماره های بعدی سومر ؛ موضوع این اثر توپوگرافی قدیمی شهر است )؛ ناصرخسرو، سفرنامه ؛

L. Caetani, Annali dell'Islam , Milano 1905-1906,  , 292-309, 769-784 (also  idem, Chronographia , passim); G. Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930, 44-46; L. Massignon, Explication du plan de Bas ¤ ra in the Westostliche Abhandlungen R. Tschudi..., Wiesbaden 1954, 154-174;

(دربارة توپوگرافی قدیمی شهر؛ دارای دو نقشه که موقعیت هر دو بصره و نیز اخماس را نشان می دهد)؛

Ch. Pellat, Le Milieu bas ¤ rien et la formation de G § a  h ¤ iz ¤ , Paris 1953;

(مشتمل بر تاریخ شهر از زمان تأسیس آن تا نیمة قرن نهم /سوم و یک کتابنامه )؛

Rawlinson, The five great Monarchies , III, 290; J. Saint-Martin, Recherches sur l'histoire et la gإographie de la Mإsةne et de la Characةne , Paris 1838, 47 ff.

) / د. اسلام ( ، با اندکی تلخیص از / شارل پلا

2) بعد از Ø‌ملة مغول (بصرة جدید). بصره Ú©Ù‡ در قرنهای پنجم تا هفتم اهمیت Ùˆ رونق خود را از دست داده بود، به سبب ویرانیها Ùˆ هرج Ùˆ مرجها Ùˆ آشوبهایی Ú©Ù‡ پس از Ø‌ملة هلاکو به عراق (656) بروز کرد، Ùˆ نیز به سبب استقرار دولت ایلخانی در آن دیار، با سرعت بیشتری رو به تباهی نهاد. بصره در آن هنگام ØŒ یکی از دورترین ایالات بود Ùˆ به Ù†Ø‌Ùˆ شایسته ای اداره نمی شد، ازینرو Ù¾ÛŒ درپی دستخوش پریشانی Ùˆ شورش Ùˆ تفرقه Ù…ÛŒ گردید. در اواسط قرن هشتم ØŒ ابن بطوطه قسمت اعظم شهر را ویران یافت Ùˆ در آن هنگام با اینکه برخی از بناهای اصلی (از جمله مسجد جامع ) هنوز برپا بود، باز شهر به تغییر مکان از Ù…Ø‌Ù„ قبلی به جای دیگر (Ù…Ø‌Ù„ فعلی )ØŒ در Ø‌دود بیست کیلومتر دورتر، در Ù…Ø‌Ù„ اُبُلَّه یا Ø‌والی آن ØŒ گرایش داشت . این تغییر مکان تا Ø‌دّی به منظور امنیت شهر Ùˆ تا Ø‌دی نیز به علت خرابی نهرها بود. نخلستانهای شطّالعرب ØŒ Ú©Ù‡ شهر را در میان گرفته بود، منبع ثروت Ùˆ مایة افتخار بصریها باقی ماند؛ ولی Ø‌یات اقتصادی Ùˆ فرهنگی آنجا در سراسر دورة جلایریان Ùˆ ترکمانان تاریخ عراق (740Ù€914) رو به افول داشت Ùˆ هنگامی Ú©Ù‡ عاقبت در 914 همراه بقیّة عراق ØŒ مدت یک نسل (914 تا 941) به دست شاه اسماعیل صفوی ( اول ) (Ø‌Ú© : 905Ù€930) بود Ú©Ù‡ در ( Ùˆ جانشینش شاه طهماسب ) افتاد، شهرکی ولایتی یعنی در ( = درجه دو ) موضع جدید خود، سه کیلومتری قسمت علیای نهری اصلی (عَشار کنونی )ØŒ قرار داشت Ùˆ جز بندر دریایی ØŒ باغستانهای شهر Ùˆ نیز تمایل به استقلال نسبت به مراکز دور دست Ø‌کومت ØŒ اهمیت چندانی نداشت .

تسلط عثمانیها بر عراق در 941ØŒ موجب شد Ú©Ù‡ اهل سنت Ù€ Ú©Ù‡ در آن زمان نیز بر دیگران فزونی داشتند Ù€ بیش از پیش تقویت شوند، ولی این امر بر موقعیت یا رونق بصره تأثیر چندانی ننهاد. پاشای ترکِ بغداد از شهری Ú©Ù‡ در جنوبیترین نقطة قلمروش در Ù…Ø‌اصرة باتلاقها Ùˆ در معرض تهدید قبایل قرار داشت ØŒ به اØ‌ترامی Ùˆ خراجی اندک قانع بود. در 953 Ú©Ù‡ ادعای استقلال خواهی در بصره از Ø‌د گذشت ØŒ دو ستون اعزامی از مرکز عراق توانست قدرت ظاهری سلطان را در برابر چند شخصیت نیرومند Ù…Ø‌Ù„ÛŒ (قبیله ای یا شهری ) Ú©Ù‡ خود را نامزد Ø‌کومت کرده بودند اعاده کند. یکی از افراد سرشناس Ù…Ø‌Ù„ÛŒ به نام افراسیاب * ØŒ Ú©Ù‡ اصل Ùˆ نسبش معلوم نیست ØŒ به اتفاق پسر Ùˆ نوه اش ØŒ علی پاشا (1034) Ùˆ Ø‌سین پاشا (Ø‌ 1060)ØŒ به شبه استقلالی گسترده تر Ùˆ موفقتر دست یافتند Ùˆ سیادت سلطان را فقط اسماً تمکین Ù…ÛŒ کردند. این خاندان دروازه های بصره Ùˆ آبراههای آن را به روی نمایندگان Ùˆ ناوگانهای تجاری اروپاییان (پرتغالیها، انگلیسیها، هلندیها)ØŒ Ú©Ù‡ در آن زمان در خلیج فارس فعالانه به تجارت مشغول بودند، گشود Ùˆ Ø‌دود 45 سال ØŒ با فراز Ùˆ نشیبها Ùˆ وقفه هایی ØŒ در برابر اقدامات مسلّØ‌انه Ùˆ سیاسی پاشای بغداد، تهدیدهای پادشاه صفوی ØŒ Ùˆ دسیسه های رقیبان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ عشایر تاب آورد. Ø‌تی پس از یک نسل کامل Ú©Ù‡ سراسر دستخوش قیام Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ مداخلات خارجی Ùˆ تسلط قبایل Ø‌ُویزه Ùˆ منتفق Ùˆ تلفات طاعون بود، به طور کامل به امپراتوری عثمانی نپیوست .

در دو قرنی Ú©Ù‡ از این وقایع گذشت (دوازدهم Ù€ سیزدهم )ØŒ بصره شهر عمدة جنوب عراق Ùˆ تنها بندر آن کشور Ù€ گرچه بسیار ابتدایی Ùˆ با تجهیزات ناقص Ù€ پایگاه ناوگانی Ù…Ø‌قّر Ùˆ ازهم پاشیده Ùˆ مرکز تجارت خرما Ùˆ گذرگاه قبایل Ùˆ امیران عربستان Ùˆ خوزستان Ùˆ خلیج فارس بود. این شهر، Ú©Ù‡ از نظر اداری پس از 1247 بتدریج رو به تجدد نهاده بود، همواره در معرض غارت Ùˆ Ø‌تی هجوم قبایل ØŒ بویژه گروه عشایر منتفق ØŒ Ùˆ نیز طاعون Ùˆ سیل قرار داشت .

در لشکرکشیهای نادرشاه (Ø‌Ú© :1148Ù€1160) به عراق در اواسط قرن دوازدهم ØŒ بصره تهدید Ùˆ مدتی Ù…Ø‌اصره شد، Ùˆ به دنبال عقب نشینی ÙˆÛŒ ØŒ این شهر کوششهای معمول را در انزوای خود ادامه داد؛ تنها در دورة Ø‌کومت چند تن از «مُتَسَلِّم »ها نظیر سلیمان ابولیلی (از 1266) Ùˆ سلیمان بزرگ (از 1282) از Ø‌کومتی سالم Ùˆ قدرتمند برخوردار شد. مراکز دائمی بازرگانی Ùˆ کنسولگریها Ùˆ نمایندگیهای اروپایی (انگلیسی ØŒ فرانسوی ØŒ ایتالیایی ) بتدریج به وجود آمد، اما ناآرامی چندان کاهش نیافت Ùˆ بر خطر قبایل Ù€ به سبب پیدایش رهبریِ نیرومند سَعدون در میان عشایر منتفق از 1256 Ù€ افزوده شد. Ù…Ø‌اصره Ùˆ قرار گرفتن شهر Ùˆ ناØ‌یة بصره در 1189Ù€1194 در دست نیروهای ایرانیِ صدیق خان ØŒ برادر کریم خان زند * ØŒ دوره ای مستقل از تاریخ بصره به شمار Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ بازگشت تمام اوضاع Ùˆ اØ‌وال معهود را به دنبال داشت . در1213 ناوگان امام مسقط بصره را تهدید کرد، اما به نتیجه ای نرسید؛ گرچه رقیبان مسابقة تØ‌صیل قدرت قبیله ای یا Ø‌کومتی در جنوب عراق ØŒ کوشیدند تا Ø‌مایت او را نسبت به خود جلب کنند (مثلاً در 1241). طاعون بزرگ بغداد در 1247ØŒ بدین بندر نیز سرایت کرد Ùˆ به ضعف Ùˆ ناآرامیهای آنجا افزود.

میان سالهای 1248 تا 1332، در بصره بتدریج توسعه و عمران و امنیت ایجاد شد و علاقه به بازرگانی با اروپا و امریکا افزایش یافت . در 1267 بصره به «ولایت » تبدیل شد و در میان خاندانها و شخصیتهای برجستة آن کانونی از ملی گراییِ نوخاستة عرب به وجود آمد.

تکوین بصره به صورت بسیار نوین آن ØŒ به هنگام تسلط انگلیسیان بر عراق (از 1333/1914) Ùˆ قیمومت آنان بر آنجا (1299Ù€1311Ø´ /1920Ù€1932) بسیار سریع بود. بندرگاه آن براساس طرØ‌ÛŒ وسیع Ùˆ کاملاً مجهز ساخته شد، آبراهی عمیق در دهانة شطّالعرب Ø‌فر گردید، شهر Ùˆ Ø‌ومة آن با ایجاد انواع راهها Ùˆ بناها Ùˆ خدمات عمومی بسرعت توسعه یافت ØŒ Ùˆ پایانة جنوبیِ راه آهن عراق Ùˆ مرکز هواپیمایی رو به گسترش در آن ایجاد شد. با تأسیس دولت عراق ØŒ بصره مرکز «لِوا»یی ( = استانی ) شامل «قضا» ( = شهرستان ) های ابوالخَصیب Ùˆ قُرنَه گردید. جمعیت شهر Ùˆ Ø‌ومه های مَعقِل Ùˆ عَشار در 1334Ø´ به 000 ØŒ 200تن Ù…ÛŒ رسید. بصره براثر بهبود امنیت Ùˆ راههای ارتباطی ØŒ مهمترین بندر Ùˆ انبار کالای خلیج فارس ØŒ Ùˆ دروازة با اهمیت عراق به خارج شد. در سه دهة پیش از 1336 Ø´ ØŒ کارهای عمرانی بیشتری در زمینة شهرسازی Ùˆ خیابان Ú©Ø´ÛŒ (از جمله اØ‌داث جادة ساØ‌لیِ باشکوه )ØŒ ایجاد بناهای دولتی Ùˆ بازرگانی ØŒ Ùˆ عرضة خدمات Ùˆ تسهیلات عمومی انجام گردید. نخلستانهای وسیع (Ú©Ù‡ در آنها زندگی فقیرانه Ùˆ ابتدایی همچنان ادامه دارد) Ùˆ آبراه شکوهمند شطّالعرب چشم اندازی دیدنی برای شهر جدید بصره Ùˆ Ø‌ومة رو به گسترش آن فراهم Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ آمیزه ای شگفت از پدیده های زندگی ابتدایی Ùˆ قرون وسطایی Ùˆ بسیار نوین است . صادرات خرما نظم بیشتری یافت Ùˆ زیرنظر سازمانی در بصره متمرکز شد. کاوشهای شرکت نفت عراق به کشف Ø‌وزة نفتی مهمی در نزدیکی زبیر در 1327 Ø´ / 1948 Ùˆ به دنبال آن کشفیات دیگری در این «لوا» (بویژه در الرُّمَیْله ) انجامید. در 1330 Ø´ / 1951 صادرات نفت از طریق خطوط لوله به فاو شروع شد. صنعت بسرعت Ùˆ در مقیاسی وسیع رو به گسترش نهاد Ùˆ بزرگترین منبع تأمین شغل ØŒ آموزش فنی Ùˆ ثروت بصره گردید. در 1331 Ø´ / 1952 ساختمان پالایشگاه Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ در مفُتیّه به پایان رسید، Ùˆ از 1313 Ø´ / 1934ØŒ Ùˆ با آهنگی سریعتر پس از 1331 Ø´ / 1952 شهر Ùˆ ناØ‌یه از مزایای ثروتی Ú©Ù‡ دولت مرکزی عراق از استخراج منابع نفتی خویش به دست آورده بود بهرة بسیار برد، Ùˆ برای ایجاد سیل بندها، اØ‌یای اراضی ØŒ Ùˆ تأمین آب کشاورزی در اطراف شهر طرØ‌های مهمی به اجرا درآمد.

منابع : ابن بطوطه ØŒ تØ‌فة النظار فی غرائب الامصار Ùˆ عجائب الاسفار المعروفه برØ‌لة ابن بطوطه ØŒ چاپ دفرمری Ùˆ سانگینتی ØŒ پاریس 1853Ù€ 1858Ø› منابع خطی Ùˆ چاپی تاریخ بصرة جدید تا 1318/1900 در اثر زیر ارائه شده است :

S. H. Longrigg, Four Centuries of modern © Iraq , Oxford 1925, 327-340;

برای دورة 1318/1900 تا 1370/1950 رجوع کنید به idem, © Iraq 1900 to 1950 , London 1953, 401-412.

/ س . ه . لانگریگ ( د. اسلام ) /