بصره (2) (یا بصرة مغرب ) ، شهری در مغرب اقصی ، میان طَنجَه و فاس (مراکش ) که تنها ویرانه های آن به جا مانده است . نام این شهر از بصرة عراق گرفته شده است ( د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل واژه ). دلیل این نامگذاری شاید شباهت خاک سرخ رنگ بصرة مغرب (بکری ، ص 110) و بصرة عراق (یاقوت ، ج 1، ص 636) به یکدیگر باشد. بعلاوه جزر و مد رودهای وادی سَلا در دیار مغرب همانند جزر و مد دجله و فرات در بَصره عراق است (اعتماد السلطنه ، ج 1، ص 378). در متنهای قدیم جغرافیایی از این شهر با نامهای بصرةُالذِّبَّان ، به دلیل چراگاههای وسیع و شیر و لبنیات فراوان ؛ بصرةُالکَتَّان ، به سبب رواج معاوضة همه چیز با کتان در آنجا، و الحمراء، به دلیل خاک سرخ ، نیز یاد شده است (بکری ، همانجا).

بصره در فلاتی قرار داشت که از مشرق به جادة وَزّان ، و از مغرب به درة واد مِدا و از شمال شرقی به درة واد لِقُّس مشرف بود. این شهر در محل شهر رومی ترمولای ساخته شده بود

( د. اسلام ، همانجا). بصره در هشت میلی (حدود سیزده کیلومتری ) کوه صَرصَر قرار داشت و جایی پر آب و پر از

درختان میوه بود که بعدها جایگاه قبیلة مَصمُودَه * شد (ابن عذاری ، ج 1، ص 235).

بنای بصره احتمالاً به فرمان ادریس دوم (حک : 177ـ213) در آغاز قرن سوم ( د. اسلام ، همانجا) یا محمدبن ادریس دوم



(حک : 213ـ221) در 218 (مکناسی ، ص 110) بوده است . این شهر تا 363 جایگاه تابستانی ادریسیان بود ( د. اسلام ، همانجا). زمانی که محمدبن ادریس دوم ، به رأی جده اش کَنزه ، توابع مغرب را میان برادرانش تقسیم کرد، طنجه ، سَبته و بصره و متعلقات آن از بلاد غُمارَه به قاسم بن ادریس رسید (ابن خلدون ، 1956، ج 27، ص 447). در سدة بعد، حکومت این شهر را، که مرکز ایالتی کوچک مشتمل بر ریف و بلاد غُمارَه بود ( د. اسلام ، همانجا)، جوهر ـ سردار سپاه معزّ، خلیفة فاطمی ، و فاتح سرزمینهای مغرب اقصی (347) ـ به شاهزادة ادریسی ، حسن بن کنّون ، سپرد. در 350، حَکَم مستنصر، خلیفة اموی قرطبه ، وزیر خود محمدبن قاسم را برای فتح مغرب اقصی فرستاد. حسن بن کنّون دفاعی سخت کرد و محمدبن قاسم را شکست داد (ابن خلدون ، 1371 ش ، ج 6، ص 20). حَکَم ، غلام خود، غالب ، را با اموال و سپاهیان بسیار و با فرمان براندازی ادریسیان اعزام کرد. وقتی خبر آمدن غالب به حسن بن کنّون رسید از بصره بیرون رفت (362) و اموال خود را به قلعة مستحکم حُجَرالنَّسر، در نزدیکی سبته فرستاد (ابن خلدون ، 1956، ج 27، ص 452). در پنجم محرم 363 ( د. اسلام ، همانجا) غالب ، شهر بصره ، تختگاه ادریسیان ، را تسخیر کرد. اندکی بعد، حسن بن کنّون تسلیم شد و بدین ترتیب دولت ادریسیان مغرب برافتاد و امویان اندلس بر آن ناحیه مسلط شدند (ابن خلدون ، همانجا). حکم مستنصر بار دیگر غالب را برای حفاظت ثغور فراخواند و یحیی بن محمد را امارت مغرب داد. چون دولت حکم به ضعف گرایید، یحیی بن محمد را نیز برای یاری به اندلس فراخواند و امارت مغرب را به جعفربن علی بن حمدون ، امیر زاب و مَسیله ، و برادرش یحیی سپرد (365). کمی بعد، میان این دو برادر اختلاف افتاد و یحیی بصره را تصرف کرد. در 366، منصور محمدبن ابی عامر، وزیر تام الاختیار هشام مؤید اموی (366ـ 399)، جعفربن علی را به یاری دولت نوبنیاد خود به اندلس فراخواند. او مغرب را سراسر به برادرش یحیی واگذاشت و نزد ابن ابی عامر رفت (ابن خلدون ، 1371 ش ، ج 6، ص 20ـ21). در 369، بُلُکّین بن زیری ، سردار دولت شیعة فاطمی ، یورشهای خود را از افریقیه به مغرب آغاز کرد. او که پس از حرکت معزّ فاطمی به سوی قاهره (362) ولایت مغرب و افریقیه یافته بود، در هر دو ناحیه فتوحات بسیاری کرد. ملوک بربر یکی پس از دیگری از برابر سردار فاطمی واپس نشستند و یحیی بن علی بن حمدون نیز شهر را به بلکین واگذاشت و فرار کرد. بلکین بن زیری همچنان در مغرب پیش رفت ، تا آنگاه که ملوک بربر در سبته گرد آمدند و متحد شدند. پس بلکین از پیشروی دست برداشت و به بصره بازگشت و آنجا را ویران کرد (ابن خلدون ، 1956، ج 27، ص 319) و خود با سپاهیانش به سرزمین بَرغَواطه رفت (همان ، ص 237). از آن پس ، قصر عبدالکریم که در 102 به فرمان امیر عبدالکریم کُتامی در جنوب بصره بنا شده بود (مکناسی ، ص 20؛ د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل «قصرالکبیر») جای آن را گرفت و شهر مرکزی آن ناحیه شد (ابوالفدا، ص 132؛ قلقشندی ، ج 5، ص 170).

بر خلافِ مَقدِسی (ص 190) که بصره را در سده های چهارم و پنجم شهری ویران وصف می کند، ابن حوقل (ص 80)

و بکری (ص 110) آن را تا اندازه ای پر رونق دانسته اند.

بکری ، بصره را در اواسط قرن پنجم شهری بزرگ ( رجوع کنید به ادریسی ، ج 2، ص 530ـ531) و آباد وصف می کند. شهر، هفت مسجد

و دیواری با دو برج و ده دروازه داشت که با سنگ و آجر

بنا شده بود. شهر گورستان بزرگی در کوهی در جانب شرقی ،

و گورستانی موسوم به فَضاعه در جانب غربی داشت . آب بصره شور و تلخ بود، و آب آشامیدنی مردم از چاه ابن ذَلفاء در

مدخل شهر که آبی گوارا داشت ، تأمین می شد. در بیرون شهر

و در میان باغها چشمه هایی بسیار و چاههایی با آب گوارا

وجود داشت (بکری ، همانجا). کشتزارهای پنبه ، گندم و حبوبات پیرامون بصره را فراگرفته بود (ادریسی ، ج 2، ص 531) و محصول پنبة آن به افریقیه فرستاده می شد (ابن حوقل ، ص 80).

بصره با نهری بزرگ به دریا راه داشت و کالاها با کشتی به دریا و سرزمینهای دیگر حمل می شد (ادریسی ، همانجا). از بصره تا نهر رَدات یک منزل (بکری ، ص 111) و تا فاس دو یا سه منزل (حمیری ، ص 108) و هفت روزه راه بود (بکری ، همانجا؛ رجوع کنید به یاقوت ، 1846، ص 57). از بصره تا اقلام یک منزل و تا تُشُمَّس کمتر از یک منزل بود (یاقوت ، 1965، ج 1، ص 653؛ ادریسی ، ج 2، ص 530ـ531).

ادریسی (ج 2، ص 531) مردم بصره را پاکدامن و مؤدب و خوبروی ، و بکری (ص 110) زنان بصره را در زیبایی بی مانند دانسته است . ابن حوقل (ص 80) از سلامت ، خیر و جمال ، بلندی قامت و تناسب اندام ساکنان بصره خبر می دهد.

هر چند بصره شهری آباد بود، بسرعت رو به زوال گذارد. در عصر لئویِ افریقایی (متوفی بعد از 962) بیش از دو هزار خانواده در این شهر زندگی نمی کردند و دیوارهایش در میان باغهایی متروک برپا بود. امروز تنها دیوار سنگی شهر باقی مانده است ( د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل واژه ).

---

منابع :
(1) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛


ابن خلدون ، العبر: تاریخ ابن خلدون ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، ج 6، تهران 1371 ش ؛
همو، العبر و دیوان المبتدا و الخبر ، ج 27، بیروت 1956؛
ابن عذاری ، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب ، چاپ کولن و لوی ـ پرووانسال ، بیروت 1400/1980؛
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رینود و دیسلان ، پاریس 1840؛
محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، بیروت 1409/1989؛
محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
عبدالله بن عبدالعزیز بکری ، کتاب المغرب فی ذکر بلاد افریقیة و المغرب ، پاریس 1965؛
محمدبن عبدالله حمیری ، الروض المعطار فی خبر الاقطار ، بیروت 1984؛
احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی فی صناعة الاءنشا ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) ؛
محمدبن احمد مقدسی ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، بیروت 1987؛
احمد مکناسی ، خریطة المغرب الارکیولوجیة للمواقع الاثریة لما قبل التاریخ الی ظهور الاسلام ، تطوان 1961؛
یاقوت حموی ، کتاب المشترک وضعا و المفترق صقعا ، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1846؛
همو، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ 1873، چاپ افست تهران 1965؛


EI 2 , svv. "al-Bas ¤ ra" and "al-K ¤ as ¤ r al-Kab   r" (by G. Yver).

/ علیرضا عسگری /