و استدلال و هشدارى كه بر كليات علوم عقلى و نقلى استوار باشد، وجود ندارد مگر اينكه قرآن مجيد از آن صحبتى به ميان آورده در عين حال به روش متداول در ميان عربهاى آن زمان به دور از راههاى دقيق و ظريف اهل كلام با زبان روز و ساده با مردم صحبت كرده است.

[1] - برهان تمانع

خداوند متعال براى هدايت انسان‌ها به سوى راه كمال و سعادت در قرآن مجيد انواع استدلال‌ها و روش‌هاى تربيتى را به كار گرفته است و براى مجادله با مشركان و كافران و اثبات توحيد و نفى شرك از براهين متقن استفاده كرده. مثلاً مى‌فرمايد: (أَمِ اِتَّخَذُوا آلِهَةً مِنَ اَلْأَرْضِ هُمْ يُنْشِرُونَ لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اَللّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اَللّهِ رَبِّ اَلْعَرْشِ عَمّا يَصِفُونَ‌):1 يُنشرون يعنى زنده مى‌كنند مردگان را روز قيامت. آيا خدايانى از زمين گرفتند كه آنان روز قيامت مردگان را زنده مى‌كنند؟ اگر در آسمان و زمين خدايانى غير از خدا مى‌بود هر آينه آسمان و زمين تباه مى‌شدند پس خداى صاحب عرش از آنچه توصيف مى‌كنند پاك و منزّه است.

در اين آيه از برهان تمانع استفاده شده كه اگر بيش از خداى يكتا در عالم بود اراده هر كدام در خلق و آفرينش و اداره جهان هستى ارادۀ ديگرى را نفى مى‌كرد و موجب فساد عالم مى‌شد. اميد مجد:

اگر جز خدا داشت ربّى وجود خلل راه مى‌يافت در هر چه بود

همانا كه پروردگار حيات بود پاك از اين كلام و صفات

مرحوم علامه طباطبايى مى‌فرمايد: بيان استدلال در آيه اين است كه اگر براى عالم خدايان متعدد فرض شود حقيقت و ذات آنها مختلف است در نتيجه تدبير و اداره

[1]- سورۀ انبياء، آيه 22.