فصل هفتم: در آداب تدبير دبيران و منشيان و مترسّلان‌[1]

دبيرى صناعتى است كه به طريق مكاتبت‌[2] و مراسلت مقدّمات خطابى‌[3] ايراد نمايند بر وجهى كه مطابق مقتضاى حال باشد. هرروز[4] مقام آنچه غرض‌[5] و مطلب باشد بر وجه احسن به عمل آيد، چنانكه مراتب و حدود محاورت و موافقت‌[6] و مخاصمت و مشاورت و مدح و ذمّ و استعطاف و اغرا و بزرگ و خرد گردانيدن اعمال و اشغال و افعال و وجوه شكايت و اعتذار و اظهار حقوق و وثايق و عهود سابقه و لاحقه و اظهار ترتيب و نظام هر واقعه بر وجهى مرضى ايراد شود، و مع ذلك الفاظ مستحسن از فصاحت و عذوبت و حسن و[7] حلاوت خالى نباشد. مثلا، [352/ مج‌] اگر غرض تهويل و ايراد رعب باشد در خاطر آن كسى كه مكاتيب‌[8] به سوى اوست، سخن بر وجهى‌[9] منساق‌[10] شود كه خوف و رعب و هول تمام بر ضمير او استيلا يابد؛ و اگر غرض استمالت قلب و تحصيل محبّت و مهربانى باشد، اسلوب مناسب اين غرض مرعىّ دارد. و اگر تشجيع و اقدام بر حروب‌[11] و اهوال مقصد افتد، طريقه مناسب آن منظور دارد؛ و بر اين قياس در هر حال مناسب آن حال منظور دارد.

و پادشاه را از دبير چاره‌اى نيست و وجود دبير كامل از جهت پادشاه نفع تمام دارد، چه بسيار باشد كه از يك نوشته خونها ريخته شود و فسادهاى كلّى متولّد[12] شود. و بسيار باشد كه يك سخن كه نوشته شود، جهانى به صلاح آيد، و چندين فساد مرتفع شود. پس، در دبير پادشاه چند شرط معتبر است:

اوّل آنكه عاقل و دانا باشد، و اين عظيمترين شرايط است در هر باب؛ چه هرگاه دبير و منشى عاقل باشد، در هر مقام مصلحت وقت را مى‌داند و نحوى نمى‌كند كه از نوشته او فسادى و ضررى متولّد شود يا نوشته بر نحوى باشد كه عيبى و منقصتى جهت مخدوم‌

[1] - مج:« مرسلان».

[2] - همان:« مكاتيب».

[3] - چ:« مقدّماتى خطايى».

[4] - همان:« و در هر».

[5] - مج:« غرض».

[6] - چ:« مواقعت».

[7] -« و» در مج نيامده.

[8] -« مكاتيب» جمع« مكتوب» به معنى نوشته و نامه است، و در چ« مكاتبت» ضبط شده است.

[9] - مج:« وجه».

[10] - كشانيده، سوق‌يابنده.

[11] - چ:« جرئت».

[12] - چ ندارد.