فصل دوم: در كيفيت آداب سلوك خدم و اتباع ملوك نسبت به ملوك بر سبيل اجمال‌

هرچند غرض اصلى از ترتيب اين كتاب بيان قواعد و آداب و رسومى است كه تعلّق به پادشاه دارد و ذكر جميع قوانين حكمت عملى در اين كتاب مقصود نيفتاده، ليكن چون آداب و رسوم اتباع و خواص ملوك را فى الجمله مناسبتى با مقاصد مذكوره كتاب هست و در شناختن پادشاه خدم و اتباع و خواصّ را فى الجمله مدخلى دارد، فصلى در اين باب بر سبيل اجمال ايراد شد و خلاصه اين فصل از كلام حكما مأخوذ است.

طريق عامه مردم در معاشرت با سلاطين و حكّام آن است كه به دل در محبّت و دوستى ايشان راسخ باشند، و در نصيحت و نيكوخواهى ايشان به قدر ميسور اهمال ننمايند، و در بيان و افشاى محامد و مناقب و ستر و اخفاى معايب ايشان غايت جهد مبذول دارند، و در طريق طاعت و خدمت ايشان سالك باشند، و در امتثال اوامر و نواهى ايشان به قدر طاقت مسارعت نمايند، و در اداى حقوق ايشان از خراج و غيره انشراح صدر و خوشدلى استعمال كنند. اصلا كراهيت و انقباض به خود راه ندهند و در مراعات احتشام و هيبت ايشان هيچ دقيقه فرونگذارند و در وقت حاجت و ضرورت، مال و جان فداى پادشاه كنند و در جانفشانى تأمّل ننمايند، چه حفظ حريم دين و دولت و اهل و اولاد به وجود پادشاه مرتبط است و وجود پادشاه يك وجود است كه به حسب قوّت و معنى به‌جاى چندين هزار وجود است. پس، در ايام مكاره‌[1] و نوايب، ايثار نفس پادشاه بر نفس خود از لوازم است، و بايد عامه ناس در دعاگويى و سؤال انجاح حوايج سلطانى از بارگاه ربّانى به تقصير راضى نشوند و اين امر را اعظم وظايف و وسايل بندگى دانند.

و هركس كه به خدمت پادشاه موسوم باشد و در حضرت ايشان راه تقرّب يابد، راه عقلى او آن است كه ملازمت كارى كند كه به آن كار منصوب است و مواظب بر وظايف امرى باشد كه متكفّل آن شده كه هركس در اهمال وظايف شغل خود معذور نيست و به فضول در كارهاى ديگر دخل نكند و جهد كند كه در الزام مراسم خدمت بر نحوى باشد

[1] - جمع« مكره» است به معنى ناپسند، رنج و سختى.