نظريه سياستنامه‌نويسان‌

تاريخ انديشه‌هاى سياسى در اسلام محدود به دو جريان يادشده نمى‌گردد، بلكه بخش بزرگى از مجموعه تفكّرات سياسى اسلامى با ابتناى بر سنّت انديشه سياسى ايران پيش از اسلام فراهم آمده است. در اين نوع تفكّر، بر حقّ الهى پادشاهان تأكيد مى‌شود و بيش از آنكه به تئورى حكومت پرداخته شود، عملگرايى در كانون توجه قرار دارد و در برخى جهات تلاش بر آن است تا ميان هنجارهاى اسلامى و سنّتهاى پادشاهى ساسانى آشتى برقرار شود. مبناى اين شيوه از تفكّر سياسى بر عدالت استوار است‌[1] و شاه خوب و ديندار و خورهمند، كه مظهر عدل الهى است، در سلطنت خويش جهان را از ظلم و شرّ و دشمنى آسوده، و كمال صفا و آشتى مطلق را در آن برقرار مى‌سازد.[2]

از آنجا كه بسيارى از مفاهيم و آراء سياسى اين گروه از طريق آثار ادبى انتقال داده شده، عنوان «نظريه ادبى» را بدان داده‌اند.[3] و همچنين برخى ديگر عبارت «سياست مرآتى يا سلوكى» را به آن اختصاص داده‌اند. وجه تسميه آن به مرآتى يا سلوكى براى اين است كه تصريحا و تلويحا از حاكمان خواسته شده است كه در اين‌گونه كتابها چون آيينه‌اى بنگرند و رفتار و گفتار و كردار مندرج در آنها را به كار برند و در سلوك سياسى خود، آنها را امام سازند.[4] به‌كار بردن مصطلح «سياستنامه‌نويسى» براى اين نوع نوشته‌هاى سياسى، برگرفته از مفاهيم و عناوين آثار ايرانى دوره ساسانى است كه خود اين آثار عمده‌ترين منابع و مآخذ سياستنامه‌هاى دوره اسلامى را تشكيل مى‌داده است.[5]

طرّاحى بنياد اين جريان در جهان تفكر سياسى اسلامى به‌دست ايرانيان صورت پذيرفت. علّت اين رويكرد ايرانيان مسلمان به آراى ايرانى ساسانى را بايد در تضادّ ميان ارزشهاى اسلامى و ناهنجاريهاى دستگاه خلافت و كاركردهاى نامناسب آن جستجو

[1] - دولت و حكومت در دوره ميانه اسلام، ص 5.

[2] - شهر زيباى افلاطون و شاهى آرمانى در ايران باستان، ص 95.

[3] - دولت و حكومت در دوره ميانه اسلام، ص 5.

[4] - تاريخ انديشه‌هاى سياسى در ايران و جهان اسلام، پيش‌گفتار، ص سيزده.

[5] - خواجه نظام الملك، ص 71 و به بعد.