فصل دوم: صفات نفسانى عمل‌كننده «1»

در مبحث گذشته در باره آن دسته از صفات نفسانى كه وظيفه هدايتگرى انسان را بر عهده دارند و در منابع متعارف اخلاق اسلامى تحت عنوان قواى متعلّق به قوه عاقله از آنها ياد مى‌شود، به‌اختصار سخن گفتيم. در اين گفتار و در دو گفتار بعدى در باره گروه دوم از صفات نفسانى كه به عنوان نيروهاى عمل‌كننده و تأثيرگذار در نفس آدمى، ايفاى نقش مى‌كنند، سخن مى‌گوييم. اين قبيل صفات نفسانى در متون معتبر و رايج اخلاق اسلامى به عنوان صفات متعلق به قوه غضبيّه و قوه شهويه مطرح مى‌شوند. پيشاپيش بر اين نكته تأكيد مى‌شود كه صفات نفسانى، در مواردى كه برخواهيم شمرد، منحصر نمى‌شوند.

طبقه‌بندى صفات نفسانى عمل‌كننده: صفات نفسانى عمل‌كننده را نيز مى‌توان در دسته‌هاى مختلف طبقه‌بندى كرد. در يك تقسيم‌بندى با توجه به جهت‌گيرى هر يك از آنها، مى‌توان آنها را در دسته‌هاى زير جاى داد:

1. صفاتى كه ناظر به جهت‌گيرى درونى انسان نسبت به خداوند و مبدأ هستى‌اند؛ مانند توكل، تسليم، رضا و ....

2. صفاتى كه ناظر به جهت‌گيرى درونى انسان نسبت به معاد و انجام زندگى او است؛ مانند خوف، رجا، قنوط، يأس و ....

3. صفات و ملكاتى كه جهت‌گيرى ما را نسبت به خودمان سامان مى‌دهند؛ مانند عُجب و افتخار، عزت نفس، عصبيّت و ....

4. صفاتى كه موضع‌گيرى ما را نسبت به فردا و آينده رقم مى‌زنند؛ مانند آرزوها، تسويف، عجله، همّت و ....

5. صفاتى كه ناظر به جهت‌گيرى انسان نسبت به مواهب دنيوى است؛ مانند زهد، حرص، حسرت، قناعت و ....

6. صفاتى كه موضع انسان را نسبت به ديگران تعيين مى‌كنند؛ مانند خيرخواهى،