الواضح نه تنوير المقباس‌

ريپين خاورشناس انگليسى با مقايسه چهارده نسخه خطى و چاپى متن تفسيرى يكسانى كه با عناوين گوناگون مانند «تفسير كلبى»، «تفسير الواضح»، «تفسير ابن‌عباس» و «تنويرالمقباس من تفسير ابن‌عباس» به افرادى مختلف از قرن نخست تا قرن نهم نسبت داده شده است، نشان داد كه متن اين تفسيرها يكى است و فقط اختلافاتى بسيار جزئى كه مى‌تواند ناشى از اشتباهات نسخه‌برداران يا اشتباهات چاپى باشد، دارند.

شواهد نشان مى‌دهد كه نام اصلى اين تفسير «الواضح» است و ريپين براساس مقدمه نسخه «خطى الواضح» كه در لايدن هلند موجود است و با استناد به اثر سزگين، يعنى تاريخ نگارش‌هاى عربى، ابو محمد عبدالله بن محمد بن وهب الدينورى (م 308) را مؤلف اين تفسير دانسته است. (1994،(Rippin

بررسى ما درباره اين تفسير كه مبتنى بر يك نسخه خطى و سه نسخه چاپى‌[1] با عناوين مختلف بود، از يك سو نشان داد كه داورى ريپين در مورد يكى بودن اين متون و نام اصلى اين تفسير درست است و از سوى ديگر نشان مى‌دهد كه وى در شناسايى مؤلف به خطا رفته است. بنابر اطلاعات موجود در نسخه‌هاى خطى و منابع گوناگون مؤلف «الواضح» ابو محمد عبدالله بن مبارك دينورى است. سال دقيق درگذشت وى معلوم نيست، اما شواهد موجود در سند اين تفسير و تفسيرى كرّامى به نام «الفصول» نشان مى‌دهد كه وى از عالمان نيمه دوم قرن سوم تا اوايل قرن چهارم بوده است. همچنين مؤلف در مقدمه كوتاهى كه بر اين تفسير نوشته است و تا كنون فقط در نسخه خطى «الواضح» در لايدن يافت شده است؛ اما در نسخه‌هاى «الواضح» در اياصوفيه وجود ندارد، گفته است كه اين تفسير را از منابع گوناگون گردآورى و براى اهل علم خلاصه كرده است. وى همچنين خوانندگان را براى آگاهى از تفصيل مطالب به تفسير كلبى، ارجاع داده است.[2] (مهدوى‌راد، 1385، صص 65- 27) براى بررسى و نقد ديدگاه‌

[1] . نسخه خطى تفسير كلبى به شماره 118 در كتابخانه اياصوفيه،« تنويرالمقباس من تفسير ابن عباس» با انتساب به فيروزآبادى، بيروت، 1427؛« تنويرالمقباس من تفسير ابن عباس» بدون انتساب به فيروزآبادى، تهران، بى تا؛ تفسير ابن وهب المسمى الواضح، بيروت 1424 كه محقق، احمد فريد، به اشتباه به ابومحمد عبدالله بن محمد بن وهب دينورى نسبت داده است. از اين پس موارد اختلاف ميان الواضح و تنويرالمقباس در پانوشت ذكر مى‌شود.

[2] . براى تفصيل اين بحث، ر. ك به: محمدعلى مهدوى راد و نصرت نيل‌ساز،« تاريخ‌گذارى تفسير منسوب به ابن عباس: نقد روش تحليل ادبى ونزبرو و ريپين»، دو فصلنامه تحقيقات علوم قرآن و حديث، 1385، صص 65- 27.