فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ. وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آياتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ. أَ وَ لَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ يُتْلى‌ عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَرَحْمَةً وَ ذِكْرى‌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ‌[1]». در سوره ق درباره قيامت آمده: «وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِيدِ، وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ، رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ الْخُرُوجُ» و «أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ»[2]. در سوره مؤمنون، مى‌فرمايد: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ»[3]. در سوره جاثيه مى‌فرمايد: «أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ، وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزى‌ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»[4].

از اين قبيل آيات كه مشتمل بر انواع مباحث برهانى و خطابى است در سوره‌هاى مكى فراوان است. با توجه به اشكالات فوق و جواب‌هاى نقضى و حلّى كه بيان شد، نمى‌توان آيات قرآن را متأثر از محيط دانست. ولى با توجه به هموار ساختن مسير دعوت و ايجاد زمينه گسترش اسلام، بين سوره‌هاى مكى و مدنى تفاوت‌هايى وجود دارد. هر حركتى در آغاز با مشكلات فراوانى روبروست كه بايد نخست در رفع آن‌ها كوشيد و تلاش شود كه راه اين حركت هموار گردد. آن‌گاه كه مسير آماده شد، مى‌توان بر گسترش و افزايش جلوه‌هاى خود رونق بيشترى داد، اهداف و مقاصد خود را به طور علنى آشكار نمود و دعوت خود را با بيان شريعت قرين ساخت. بنابراين اسلوب و شيوه بيان و نحوه دعوت در دو حالت يادشده با هم تفاوت مى‌كند، و نبايد انتظار داشت آنچه را كه در آخر گفته مى‌شود، در آغاز اعلام گردد.

ترتيب نزول‌

در ترتيب نزول سوره‌ها رواياتى در دست است كه مورد اعتماد بزرگان است و عمدتا از ابن عباس نقل شده است. مانند روايتى كه احمد بن ابى يعقوب كاتب، معروف به ابن واضح يعقوبى (متوفاى 292) در تاريخ خود از محمد بن سائب كلبى‌

[1] عنكبوت 29: 51- 48.

[2] ق 50: 15 و 11- 9.

[3] مؤمنون 23: 115.

[4] جاثيه 45: 22- 21.