از اين وجوه با مقام منيع نبوّت سازش ندارد.

2. وجوه محتمله در رابطه با جمله‌هاى كلامى؛ مانند آيه‌ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ. وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ»[1]. اين آيه مؤمنين را بر آن مى‌دارد تا دعوت خدا و رسول را با جان و دل بپذيرند زيرا در اين پذيرفتن، سعادت حيات و ارزش زندگى را در مى‌يابند. آن‌گاه تهديد كرده كه در صورت نپذيرفتن، دچار فاجعه‌اى بس بزرگ و خطرناك مى‌شوند كه آن حايل شدن خدا بين آنان و قلب‌هايشان است و سرانجام بازگشت همه به سوى خدا است.

جمله‌ «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ» از جمله عبارت‌هايى است كه مورد گفتگو قرار گرفته، درباره آن سخن بسيار گفته‌اند. وجوه محتمله در تفسير و تأويل آن تا شش گفتار رسيده است.

اشاعره (پيروان مكتب ابو الحسن اشعرى) اين آيه را دست‌آويز قرار داده گمان برده‌اند كه مقصود سلب اختيار مردم در انتخاب راه حق و باطل است، زيرا خداوند ميان انسان و خواسته او حايل است، هر آنچه او بخواهد مى‌شود، نه خود انسان.

فخر رازى- كه اشعرى است- در ذيل آيه مى‌گويد: «كافرى كه خداوند ايمان او را نخواهد، نمى‌تواند ايمان بياورد و مؤمنى كه خداوند كفر او را نخواسته، نمى‌تواند كفر ورزد». آن‌گاه اضافه مى‌كند: «با برهان عقلى اين مطلب را ثابت كرده‌ايم، زيرا حالات قلب كه همان عقايد و اراده و خواسته او است، همگى از اختيار او بيرون است، زيرا فاعل و گرداننده اين حالات صرفا خداوند است و در دست او است»[2].

ولى اهل تحقيق در اين زمينه گفته‌هايى دارند كه ذيلا نقل مى‌گردد:

1. يكى از سنن الهى آن است كه گاه ميان انسان و خواسته او حايلى به وجود مى‌آيد و شرايط، خلاف خواسته او را بر وى تحميل مى‌كند.

هر انسانى بايد اين احتمال را بدهد كه در زندگى وى گاه نقطه عطفى به وجود مى‌آيد و او را از مسيرى كه انتخاب كرده منحرف مى‌سازد. لذا نبايد مؤمن به ايمان‌

[1] انفال 8: 24.

[2] ر. ك: فخر رازى، تفسير كبير، ج 15، ص 148- 147.