كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ميان هر دو نفر از آنان عقد اخوّت بست. اين دستور همچنان پابرجا بود تا موقع نزول سوره احزاب كه آيه‌ «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‌ بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ»[1] نازل گرديد و مسأله «ولايت» در توارث را منحصر در بستگان نسبى (رحم بودن) دانست و مسأله توارث به سبب هجرت و ايمان را منتفى گردانيد. بر اين مطلب، مفسران اتفاق نظر دارند[2].

4. نسخ مشروط

اين گونه نسخ شايد براى برخى تازگى داشته باشد. ولى با تأمل در بسيارى از آياتى كه منسوخ شمرده شده‌اند، مى‌توان دريافت كه نسخ آن‌ها نسخ مطلق نبوده، بلكه به شرايط خاص همان دوران بستگى داشته است. به اين معنا كه با تغيير آن شرايط و بهبود وضع، حكم سابق منسوخ گرديده و حكمى متناسب با شرايط جديد تشريع گرديده است و اگر احيانا همان شرايط زمانى و مكانى پيش آيد، آيات مربوط از نو قوّت گرفته و قابل اجرا است.

روشن‌ترين شاهد براى نسخ مشروط آيات صفح (گذشت) و چشم‌پوشى از آزار مشركان و معاندان اسلام است. مسلمانان صدر اسلام به‌ويژه در مكّه دستور يافتند تا در مقابل آزار مشركان خويشتن‌دارى كنند و صبر و بردبارى از خود نشان دهند، زيرا آنان در مكه در موضع ضعف قرار داشتند و در صورت مقابله به مثل، امكان نابودى آنان مى‌رفت. در سوره جاثيه- كه شصت و پنجمين سوره مكّى است- آمده:

«قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ‌[3]؛ [اى پيامبر] به كسانى كه ايمان آورده‌اند بگو تا از كسانى كه از ايام اللّه بيمى ندارند درگذرند». مقصود از «ايّام اللّه» وقايع هولناك و كنايه از عقوبت‌هاى سخت الهى است. چنان چه در اين آيه آمده:

«وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ‌[4]؛ آنان را به ياد ايام اللّه بينداز». يعنى بيم ده به عقوبت‌هاى به موقع الهى‌[5] و كسانى كه بيم عقوبت الهى را ندارند، يعنى از خدا ترسى ندارند و جانب‌

[1] احزاب 33: 6.

[2] ر. ك: بحار الانوار، ج 93، ص 8 و ديگر تفاسير.

[3] جاثيه 45: 14.

[4] ابراهيم 14: 5.

[5] ر. ك: مجمع البيان، ج 9، ص 75 و ج 6، ص 304.