فصل سوم‌

جمع و تأليف قرآن‌

جمع و تأليف قرآن به شكل كنونى، در يك زمان صورت نگرفته است، بلكه به مرور زمان و به دست افراد و گروههاى مختلف انجام گرفته است. ترتيب، نظم و عدد آيات در هر سوره در زمان حيات پيغمبر اكرم (ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقيفى است و بايد آن را تعبّدا پذيرفت و به همان ترتيب سوره‌اى را تلاوت كرد. هر سوره با فرودآمدن‌ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» آغاز مى‌شد و آيات به ترتيب نزول در آن ثبت مى‌گرديد تا موقعى كه‌ «بِسْمِ اللَّهِ ...» ديگرى نازل گردد و سوره ديگرى آغاز شود. اين نظم طبيعى آيات بود. گاهى اتفاق مى‌افتاد پيغمبر اكرم (ص)- با اشاره جبرئيل- دستور مى‌داد تا آيه‌اى برخلاف نظم طبيعى در سوره ديگر قرار داده شود، مانند آيه‌ «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»- كه گفته‌اند از آخرين آيات نازل شده است- پيغمبر (ص) دستور فرمود آن را بين آيات ربا و آيه دين، در سوره بقره‌[1] ثبت كنند؛ بنابراين ثبت آيات در سوره‌ها، چه با نظم طبيعى يا نظم دستورى، توقيفى است و با نظارت و دستور خود پيغمبر اكرم (ص) انجام گرفته است و بايد از آن نظم پيروى نمود.

ولى درباره نظم و ترتيب سوره‌ها ميان اهل نظر اختلاف است: سيّد مرتضى علم الهدى و بسيارى از محققين و از معاصرين آيت الله خويى، بر آنند كه قرآن همچنان كه هست، در زمان حيات پيامبر (ص) شكل گرفته است؛ زيرا جماعتى قرآن را در آن عهد حافظ بوده‌اند و بسيار بعيد مى‌نمايد كه مسأله‌اى با اين اهميت را پيغمبر اكرم (ص) رها كرده باشد تا پس از وى نظم و ترتيب داده شود.

اين نظر قابل قبول نيست؛ زيرا حافظ يا جامع قرآن بودن در آن عهد، دليل نمى‌شود كه ميان سوره‌ها ترتيبى وجود داشت و اگر كسى هرآنچه از قرآن را كه تا آن روز نازل شده،

[1] . آيه 281.