آورد. در اينجا نيز بين تئورى و عمل اختلاف به چشم مى‌خورد. رفتارهاى جديد از اخلاق دور هستند ... جوامع بشرى مستلزم سيستمهاى ارزشى هستند و تنها با جنبه‌هاى مادى به زيست خود ادامه نمى‌دهند. على‌رغم تفاوتهاى موجود بين اين سيستمهاى ارزشى، هيچ اجتماعى هيچ‌گاه پيروى از اخلاق را ترك نكرده است.

هرگاه يك اجتماع براى تظاهر، يك رشته از ارزشها را رد مى‌كند به زودى يك سلسله ارزشهاى ديگرى را به جاى ارزشهاى كهنه مى‌پذيرد ...». (كلايمرودى، 1351، ص 112)

يكى از امتيازات بسيار بزرگ دموكراسى دينى در قياس با دموكراسى‌هاى غير دينى در همين جا به طور خيره كننده‌اى ظاهر مى‌گردد. همچنان كه نويسندگان در عبارات فوق گفته‌اند هيچ اجتماعى اخلاق را (به طور كلى) ترك نكردهاست. اما اگر انسان اخلاق را به كلى رها نساخته از آنروست كه اخلاق ريشه در فطرت و طبيعت آدمى دارد، لكن تمام سخن آن است كه اخلاق نيز مانند هر امر ذاتى و طبيعى ديگر نيازمند به نوازش و پرورش و تكامل است. اكنون بايد پرسيد با يك محاسبه عقلانى و مطالعه تاريخى كدامين كانون قدرت، سازمان، نهاد و دولت توانسته يا مى‌تواند همچون دين انسانها را به اخلاق تحريك و تشويق كرده و نيز از ابزارهايى كه در دست دين است (انبيا به عنوان الگوهاى عينى اخلاق نيك، ترويج اعتقاد به معاد، موعظه بليغ و منابع تأثير گذار و حيانى) بهره‌مند باشد. پس از نگاه اخلاق به عنوان يك پايه براى دموكراسى نيز، كارآيى و ناآسيبمندى دموكراسى دينى نسبت به ساير گونه‌ها ظاهر و واضح است.

معنويت‌

يكى ار اركان و مبانى اصلى مردم‌سالارى دينى معنويت است. اينكه جامعه بشرى بدون معنويت قابل بقا نمى‌باشد قابل انكار نيست، حتى مكتبهاى مادى كه از جهان و جامعه تفسير مادى مى‌كنند، اعتراف دارند كه جامعه به نوعى از معنويت نيازمند مى‌باشد. البته معنويت مورد نظر آنان يك مفهوم منفى است و زمانى حاصل مى‌شود كه جامعه فاقد من محورى باشد، امورى از قبيل تعصبهاى نژادى، منطقه‌اى و حتى مذهبى بايد كنار رود تا همه به صورت يك «ما» زندگى كنند. آنها معتقدند از وقتى‌