فرهنگ و مدنيت آنها كرد و نه فقط افزايش كمى تكنولوژى و سرمايه. در واقع بحث پيرامون مهم‌ترين سرمايه يك جامعه است كه انسانهاى آن مى‌باشند و نخبگان هستند كه بايد با انديشه و دورانديشى و درايت و عشق و علاقه، اين وظيفه مهم را بردوش كشند. ما هر جا توسعه يافتگى مى‌بينيم در مى‌يابيم كه براى انسانها وقت گذاشته شده است و تربيتهاى وسيع عقلى، منطقى، اجتماعى و فرهنگى صورت گرفته است. انسانهايى كه به طور خودكار و پايدار زمينه‌ها درونى و توسعه يافتگى و پيشرفت را فراهم مى‌آورند. (براى بحث مفصل‌تر در اين زمينه ر. ك. به: سريع‌القلم، 1372، ص 78)

گزاره «لا اكراه فى‌الدين» كه معرّف «دين آزادانه» است، در سطوح بالاى بسيار خوشگوار است. انقلاب اسلامى ايران نيز بر اين حقيقت صحّه مى‌گذارد كه ايرانى مسلمان امروز گام در رتبه رفيعى از بلوغ فكرى و سياسى نهاده است. تا آنجا كه بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، اين‌گونه بيان مى‌دارند: «اين جانب با آن‌چه در ملت عزيز از بيدارى و هوشيارى و تعهد و فداكارى و روح مقاومت و صلابت در راه حق مى‌بينم- و اميد آن دارم كه به فضل خداوند متعال اين معانى انسانى به اعقاب ملت منتقل شود و نسلا بعد نسل بر آن افزوده گردد- با دلى آرام و قلبى مطمئن و روحى شاد و ضميرى اميدوار به فضل خدا از خدمت خواهران و برادران مرخص و به سوى جايگاه ابدى سفر مى‌كنم.» جمله فاخرى كه نيمه دوم آن به فراوانى بازگو مى‌شود، اما نيمه نخست آن به دلايلى مبهم، در شعار و عمل مغفول مانده است.

بنابراين اگر واژه «مردم»، معادل «همه مردم» است و نيز اگر گزاره دين آزادانه را بپذيريم، آنگاه: تنها دريچه ورود به «مردم‌سالارى دينى» تغيير و ارتقاى مردم در فرهنگ، سطح دانش، درجه بى‌واسطگى، دانايى، عشق و كرامت آنان است.

واقعيتهاى موجود نشان مى‌دهد ما در اين زمينه به ويژه در بخش حكومتى و با رويكرد «هدايتى» چندان موفق نبوده‌ايم. تعليم و تربيت، فاخرتر و پران‌تر از آن است كه در ذيل كليشه‌ها و بخشنامه‌ها بتوان امر آن را به سامان رساند. چرا كه تعليم و تربيت، دعوت به زندگى است و نه اعمال حجمى از اطلاعات- ولو دينى- به حافظه يك نسل كه عمر آن با خروج از جلسات آزمون به سرعت به سر مى‌آيد.